Ազատությունը չի նշանակում ճչալ և կուրծք ծեծել
Հունիսի 7-ին Հայաստանի ազգային պատկերասրահում տեղի ունեցավ անվանի քանդակագործ, ժողովրդական նկարիչ Նիկոլայ Նիկողոսյանի հոբելյանական մեծ ցուցահանդեսի բացումը: Այն իր վրա բևեռեց արվեստասեր հասարակության ուշադրությունը և լայն արձագանքի արժանացավ: 1940-ական թթ. մինչև մեր օրերը ստեղծված արվեստագետի ստեղծագործությունները մի ողջ դարաշրջանի պատմության արտացոլումն են: Ներկայացնում ենք Վարպետի բացառիկ հարցազրույցը արվեստաբան Լիլիթ Սարգսյանին` հատուկ «168 Ժամի» համար:
– Նիկոլայ Բագրատովիչ, Դուք ապրեցիք խորհրդային ժամանակաշրջանից մինչև մեր օրերը բոլոր քաղաքական ռեժիմները և շրջադարձերը: Ի՞նչ եք կարծում` արվեստագետը պե՞տք է հաղորդակից լինի հասարակական-քաղաքական կյանքին:
– Ես գտնում եմ, որ արվեստագետը չպետք է մասնակցի քաղաքականությանը: Նա պետք է իր գործն անի և ժամանակ չկորցնի: Ամենակարևորն արվեստագետի համար ժամանակն է:
– Բնավորությամբ բավական անկախ մարդ եք: Այդուհանդերձ, Դուք դեռ խորհրդային իշխանության օրոք կարողացաք հասնել ստեղծագործական կարիերայի բավական բարձունքների: Ինչպե՞ս Ձեզ հաջողվեց պահպանել Ձեր անկախությունը:
– Երբեմն ես ինձ «անազնվություններ» էի թույլ տալիս` հանուն իմ արվեստի: Օրինակ բերեմ: Ես գրանիտե մի քանդակ ունեմ` «Հայկական հողը»: Այն խորհրդանշում է մեր հին ու իմաստուն երկիրը: Երբ այն պետք է ցուցադրվեր Մոսկվայում համամիութենական ցուցահանդեսին, ես այն վերանվանեցի «Արարատյան դաշտի աշխատավորուհին», և երբ Մշակույթի նախարարությունից հանձնաժողով եկավ գործը նայելու` այն ընդունվեց: Բայց ես իրականում կոլխոզային թեմա չէի ուզում ցույց տալ: Ես ուզում էի զգեստավորված ծեր կնոջ տեսքով ցույց տալ մեր երկրի ու մեր հողի խորհրդանիշը: Ես այդ գործի զույգն էլ եմ արել` «Ռուսական հողը»: Սա արդեն երիտասարդ մերկ կին է` բաց ու կանչողգ
– Խորհրդային Միության անկումն ինչպե՞ս անդրադարձավ Ձեր ստեղծագործության և Ձեր հայացքների վրա:
– Խորհրդային Միության անկումից ես ոչինչ չկորցրեցի: Ինչպիսին կայի, այնպիսին էլ մնացի: Երբ որ հարկ է լինում, ես խորամանկում եմ, ինչպես որ Սովետների ժամանակ: Երիտասարդ տարիքում ես «խուլիգան» էի, ես հիմա էլ եմ այդպիսին: Խորհրդային ժամանակներում ընդունված էր թեմատիկ գործեր անել, բայց ես թեմատիկ գործեր քիչ ունեմ, ես ավելի շատ դիմանկարներ էի անում: Մերկ մարմիններ էլ թույլ չէին տալիս, թեպետ ես մի հրաշալի գործ ունեմ` «Գիշերը»:
– Հենց այն, որը Դուք որպես դիպլոմային աշխատա՞նք պաշտպանեցիք:
– Այո, պատմեմ իմ կրթության պատմությունը: 1944 թվին, երբ ես եկա Մոսկվա, Սամարկանդից վերադարձել էր Լենինգրադի Գեղարվեստի ակադեմիայի իմ ուսուցիչը` Ալեքսանդր Տերենտևիչ Մատվեևը, և սկսել էր դասավանդել Մոսկվայի Սուրիկովյան ինստիտուտում:
Ես էլ գնացի իր մոտ և խնդրեցի, որ ինձ ընդունի երկրորդ կուրս, քանի որ Ակադեմիայի առաջին կուրսից նա ինձ դուրս էր թողել դասի ժամանակ բռնկված մի ծեծկռտուքի պատճառով: Ես նրան ասացի, որ ինձ Ակադեմիայից վտարելուց հետո ես Հայաստանում 4 տարի աշխատել եմ: «Հայաստանում չկա Մատվեև, ես եմ լինելու մեր Մատվեևը, Հայաստանում չկա Կոնյոնկով, ես եմ լինելու Կոնյոնկով, չկա Մուխինա, ես եմ լինելու Մուխինա»: Նա պահանջեց, որ ես քննություններ հանձնեմ: Եվ ես նրան խնդրեցի, որ գործերս նայի, որոնք այդ պահին ցուցադրվում էին Տրետյակովյան պատկերասրահում, Հայ արվեստի տասնօրյակին:
Հատուկ գնացի Հայաստանի մշտական ներկայացուցչություն և ԶԻՄ մեքենա վերցրեցի, որպեսզի Մատվեևին տանեմ պատկերասրահ` գործերս նայելու: Նրան ցույց տվեցի 14 աշխատանքներս, այդ թվում` «Չեմ ասի», «Վերջին խուրձը», նույն այն` «Գիշերը», հայ մշակույթի ականավոր գործիչների արձանիկների շարքը: Մատվեևը նայեց-նայեց և վերջապես ասաց. «Դու պետք չունես սովորելու, դու արդեն նկարիչ ես»: Արդյունքում, ես մի կես տարի հաճախեցի հինգերորդ կուրս: Դիպլոմի պաշտպանությանը Մատվեևը որոշեց, որ ես պետք է ներկայացնեմ «Գիշերը», և ես գերազանցությամբ դիպլոմ ստացա: Ինստիտուտի ուսանողներն այն ժամանակ հատուկ գալիս էին այդ գործը նայելու: Այդպիսով, ես ազատ կես տարի ունեցա և գնացի նկարիչ Օսմյորկինի արվեստանոց` գեղանկարչություն սովորելու:
– Ինչպիսի՞ն են մոնումենտալ քանդակի զարգացման ուղիներն ամբողջատիրական հասարակարգում, որպիսին Խորհրդային Միությունն էր, և և այսօր, երբ գաղափարախոսությունը փոխարինված է ֆինանսական կոնյունկտուրայով:
– Խորհրդային ժամանակներում կային արվեստագետներ, որ մոտ էին կանգնած իշխանությանը, և ամենուր իրենց գործերն էին ընդունվում` Մանիզեր, Վուչետիչ, Տոմսկի, Կերբել, Ցիգալգ Իսկ մեր ժամանակներում եկան խալտուրա անողները:
– Ձեր հարուստ ստեղծագործական կյանքի ընթացքում հանդիպել եք պատմության, մշակույթի ականավոր շատ գործիչների, Ձեր մասին կարելի է ասել` «մարդ-պատմություն»: Ի՞նչն է Ձեզ համար առավել հիշվողը մարդկային հարաբերություններում:
– Գուցեև ես «խուլիգան» եմ եղել, բայց շատ հետաքրքիր կյանք եմ ունեցել, ընկերություն եմ արել անվանի շատ արվեստագետների հետ, և նրանք իմ բնորդն են եղել: Հիշում եմ 1940-ական թվականները` Յուոնին, Ֆավորսկուն, Պոպովին, Կուզնեցովին, Կեպինովին… Մի անգամ, երբ Սարյանը Մոսկվա եկավ, ես նրա պատվին խնջույք կազմակերպեցի Ապստամբության (այժմ` Կուդրինսկայա) հրապարակի հենց այն բարձրահարկի իմ բնակարանում, որի քանդակներն էի արել: Մեր հյուրերն էին այդ շինության ճարտարապետներ Պոսոխինը և Մնդոյանցը, ինչպես նաև Ռուդնևը, Հալաբյանը, Ասլամազյան քույրերըգ
– Ձեր ստեղծագործության մեջ զգալի մաս են կազմում հաստոցային դիմաքանդակները: Ինչպե՞ս եք ընտրում Ձեր բնորդներին:
– Խոստովանեմ սխալս. երիտասարդ տարիներին շատ էի կարևորում բնորդիս «ռանգը»: Ցուցահանդեսային կոմիտեները խորհրդային ժամանակներում չէին նայում, թե դու ինչպե՞ս ես արել, այլ` ի՞նչ ես արել, ո՞ւմ ես պատկերել: Ես էլ, պատանի տղա, ինչպես ասացի` խորամանկի մեկն էի, մարշալների ու գեներալների էի սիրում քանդակել: Այն ժամանակ ես պագոններին էի նայում: Եվ ահա մի օր նշանավոր քանդակագործ Սարա Լեբեդևային խնդրեցի իմ դիմաքանդակն անել: Ինձ համար անչափ հետաքրքիր էր հետևել, թե ինչպե՛ս է աշխատում այդ հիասքանչ վարպետը: Իսկ նա, մերժելով, ասաց ինձ. «Կոլենկա, սիրելիս, ես քեզ քանդակի մեջ չեմ տեսնում»:
Սարա Լեբեդևան երբեք չէր քանդակում նրանց, ում ծավալներն իբրև քանդակի ֆորմա հետաքրքիր չէր համարում: Այս դեպքն ինձ համար առաջին խթանը դարձավ: Երկրորդ խթանն անվանի գիտնական Զելինսկու հետ կապված դեպքն էր: Ես նրա դիմաքանդակն էի անում, երկար աշխատեցի` 20 սեանս. այդ պատկառելի տարեց մարդը համբերատար նստում էրգ Մի անգամ նրա կինն ասաց, որ քանդակի քիթը երկարոտ է: Ես էլ մտածեցի, որ այդպես է, և սկսեցի կարճացնել քիթը:
Այդ ժամանակ ստիպված էի նաև փոփոխել դեմքի մյուս համաչափությունները, և ես այնքան տարվեցի, որ, ի վերջո, փչացրեցի դիմաքանդակը և կոտրեցի այն: Կորավ և՛ իմ աշխատանքը, և՛ իմ տարեց բնորդի չարչարանքը: Այդ ժամանակ Զելինսկին ինձ ասաց. «Ինչպիսի նկարիչ էլ որ դուք լինեք` պետք է կարողանաք ժամանակին կանգ առնել»: Այս խոսքերը ստեղծագործական կյանքի ողջ ընթացքում գլխումս եմ պահում:
– Ո՞ր ասպարեզում եք Ձեզ առավել ազատ զգում` մոնումենտա՞լ, թե՞ հաստոցային քանդակի:
– Որտեղ որ ես առավել ներդաշնակություն եմ զգում, որտեղ առավել հաճույք եմ ստանում: Մի անգամ անվանի ճարտարապես Ժոլտովսկին ասաց. «Էս մեր ախմախները հսկայական հրապարակներ են կառուցում և հսկայական հուշարձաններ տեղադրում` 15-20 մետրանոց: Այդպիսով նրանք սպանում են հրապարակը: Հին հույների մոտ նման բան չկար: Ամեն ինչ մարդու հետ համաչափ էր»:
– Ձեզ համար կարևո՞ր է բնորդին ճանաչելը, նրա բնավորությունն իմանալը:
– Այո, օրինակ, Մայա Պլիսեցկայային կամ Գալինա Ուլանովային քանդակելիս ես դիտել էի նրանց բոլոր ներկայացումները: Ես ինքս եմ պատանի հասակում բալետում պարել, և, ի դեպ, իմ ուսուցչուհին Սրբուհի Լիսիցյանն էր…
– Ի՞նչ տեղ կհատկացնեիք քանդակին և գեղանկարչությանը Ձեր արվեստում:
– Ես շատ եմ նեղվում, որ չեմ քանդակում: Բայց ես մտովի եմ քանդակում: Վան Գոգն ասել է, որ գծանկարն ամեն ինչի հիմքն է, այդ թվում` գեղանկարի: Դա լեզվի հիմքն է: Ես միշտ ասել եմ, որ գեղանկարն իմ սիրուհին է, քանդակը` կինը: Բայց հիմա, կարծես, տեղերով փոխվել են…
– Տարիներ շարունակ Դուք գրաֆիկական ինքնադիմանկարների մի հարուստ շարք եք ստեղծում: Ի՞նչ են նշանակում դրանք Ձեզ համար:
– Դա ինձ փրկում է, երբ ես բնորդ չեմ ունենում: Այդ ժամանակ ես աշխատում եմ սեփական դեմքիս ձևերի վրա:
– Ձեզ համար ձև՞ն է ամենակարևորը:
– Այո: Եվ ես չեմ կարող չնկարել:
– Արդյոք Ե. Չարենցին նվիրված հուշարձանի կնոջ և տղամարդու այլաբանական կերպարների հիմքում կոնկրետ նախատիպեր ներդրվա՞ծ են:
– Այդ հուշարձանի մեջ երեք կերպար կա: Սովորաբար, հուշարձան ստեղծելիս, հասակով մեկ ֆիգուր են կերտում: Օրինակ, Նալբանդյանի հուշարձանի դեպքում ես փոքր-ինչ ուռճացրել եմ նրա կերպարը, այդ իսկ պատճառով է Նալբանդյանը հենց այդպիսին ստացվել: Նա ազատորեն կանգնած է ազատ տարածության մեջ` առանց պատվանդանի: Ազատությունը չի նշանակում` ճչալ և կուրծք ծեծել: Դրանում չպետք է թատերականություն լինի: Ես Չարենցի հուշարձանի դեպքում էլ աշխատեցի հեռանալ դրանից: Երկրորդը` հուշարձանը ստեղծելիս ես հիմք եմ ունեցել Չարենցի «Ամբոխները խելագարված» պոեմի բանաստեղծական տողերը: Դա պայքարի կոչ է: Կնոջ կերպարը զուգահեռներ ունի Փարիզի հաղթակամարի վրա արված «Րյուդի Մարսելյոզ» հարթաքանդակի կնոջ կերպարի հետ:
– 60-ական թվականներին Նալբանդյանի արձանի տեղադրումն առանց պատվանդանի` մեծ աղմուկ էր բարձրացրել, այնպես չէ՞:
– Այո, այն ժամանակ ժողովուրդը երկու ճամբարի բաժանվեց. նրանք, ովքեր ընդունում էին, որ պատվանդան չպետք է լինի, և ովքեր չէին ընդունում դա: Բայց հիմա արդեն ոչ ոք չի վիճում պատվանդանի լինել-չլինելու շուրջ:
– Եթե Դուք պատվերով եք ստեղծագործում, ապա դա որևէ կերպ ազդո՞ւմ է Ձեր ստեղծագործական ազատության վրա:
– Ոչ, և ես դրանից չեմ ամաչում. պատվերն ինձ վաստակելու հնարավորություն է ընձեռում:
– Իսկ եթե պատվերը Ձեր սրտով չլինի, միևնույն է, կստանձնե՞ք այն:
– Ոչ:
– Իսկ դեպքեր եղե՞լ են:
– Փառք Աստծո` ոչ:
Հարցազրույցը վարեց ԼԻԼԻԹ ՍԱՐԳՍՅԱՆԸ
Լուսանկարները` ԳԵՐՄԱՆ ԱՎԱԳՅԱՆԻ
