Ստոլտենբերգը՝ Կովկասում, և ՆԱՏՕ-ի հետ Ադրբեջանի համագործակցության ձևաչափերը. Անդրեյ Արեշև
Ուկրաինային զենքի մատակարարման նոր ապացույցներ, կամ ո՞ւմ են խանգարում ռուս սահմանապահները Սյունիքում
Մարտի 17-18-ը ՆԱՏՕ-ի գլխավոր քարտուղար Ստոլտենբերգն աշխատանքային այցով եղել է Բաքվում, որտեղ բանակցություններ է վարել Ալիևի հետ և հանդիպել արտաքին գործերի և պաշտպանության նախարարների հետ։ Այս վոյաժը (նախորդը տեղի էր ունեցել 2020-ին) դարձել է նորվեգացու Անդրկովկասի երկրներով շրջագայության մի մասը. Ապշերոնի ափերից նա ուղևորվել է Թբիլիսի, ապա՝ Երևան։ Ավելի վաղ Բաքվում, բավականին երկար դադարից հետո, տեղի է ունեցել Թուրքիայի, Ադրբեջանի և Վրաստանի արտգործնախարարների եռակողմ հանդիպումը՝ նվիրված էներգետիկայի և հաղորդակցության ոլորտում փոխգործակցության զարգացմանը:
Հիշեցնենք, «Անկարա-Թբիլիսի-Բաքու» եռակողմ ձևաչափը, բացի դիվանագիտականից, ներառում է նաև ոչ պակաս կարևոր ռազմական բաղադրիչ՝ Բաքու-Թբիլիսի-Ջեյհան նավթամուղի և «Հարավային գազային միջանցքի» դիվերսիաներից պաշտպանելու և պաշտպանելու պատրվակով մարզումների տեսքով։ Մարտի սկզբին օվկիանոսից այն կողմ ռազմավարական երկխոսության հերթական փուլն անցկացրած Թուրքիայի արտգործնախարար Ֆիդանը հույս է հայտնել, որ «տարածաշրջանի մյուս երկրները կառուցողական մոտեցում կցուցաբերեն «Զանգեզուրի միջանցքի» բացման հարցում, ներառյալ, հավանաբար, նրան ինչ-որ առանձին կարգավիճակ տալը, ինչի մասին ակնարկները պարբերաբար հայտնվում են թուրքական մամուլում:
Անշուշտ, այս բոլոր շարժումները պետք է դիտարկել Ստոլտենբերգի այցի հետ միասնական համատեքստում, Զելենսկու ռեժիմի ակնհայտ ռազմական անհաջողությունների ֆոնին, որը փորձում է միասնական հակառուսական «ճակատ» կառուցել Կովկասյան մեծ լեռնաշղթայի հետևում, ինչի համար, մասնավորապես, պետք է արագացնել «խաղաղ գործընթացը» Բաքվի և Երևանի միջև, ինչին ակտիվորեն նպաստում են Հայաստանի գործող իշխանությունները։ ՀՀ ԱԳ նախարարի խոսքով՝ Փաշինյանն ու Էրդողանը մշտապես պահպանում են շփումները, և դա դրական դինամիկա է ապահովում երկրների միջև հարաբերություններում:
Արդեն լինելով Հայաստանում՝ Ստոլտենբերգը գովել է ՀՀ առաջնորդներին՝ «լավ պահվածքի» համար, ինչպես նաև, ըստ երևույթին, հերթական անգամ հնչեցրել է Ադրբեջանի պահանջները՝ կապված խաղաղության պայմանագրի կնքման հետ։
Նույնիսկ, եթե հաշվի չառնենք ՆԱՏՕ-ի անդամ Թուրքիայի հետ սերտ ռազմաքաղաքական շփումները՝ նկատելիորեն ամրապնդվել են Բաքվի շփումներն Այլանսի հետ, որը չի թաքցնում իր թշնամական նկրտումները Ռուսաստանի նկատմամբ։
«Ադրբեջանը ռազմաքաղաքական դաշինք ունի Թուրքիայի հետ, որը համարվում է մեծությամբ երկրորդ ցամաքային տերությունն ու ՆԱՏՕ-ի առաջատար անդամը։ Ադրբեջանն իր բանակը կառուցում է Թուրքիայի մոդելով։ Դա նշանակում է ՆԱՏՕ-ի ստանդարտներ»,- ընդգծել է Ալիևը բրյուսելցի հյուրի հետ հանդիպման ժամանակ։ Իր հերթին՝ բրյուսելցի այցելուն ողջունել է մերձկասպյան երկրի կողմից ՆԱՏՕ-ի մի քանի դաշնակիցների հետ սերտ կապերի զարգացումը՝ նշելով, որ ակնկալում է Բաքվի հետ գործընկերության հետագա ամրապնդում, որը փորձարկվել է, մասնավորապես, Կոսովոյի և Աֆղանստանի կողմից, որի ուղղությամբ, ըստ պնդումների, Ադրբեջանը տարանցիկ երթուղիներ է ապահովել ռազմական բեռների մոտ 40 տոկոսի համար: Անկարայի հետ սերտ երկկողմ հարաբերությունների շնորհիվ Բաքուն, ըստ էության, օգտվում է ՆԱՏՕ-ի անդամի կողմից անվտանգության դե ֆակտո երաշխիքից, որը, տեղացի որոշ փորձագետների կարծիքով, Ալյանսի անուղղակի «հովանոցն» է:
2021թ. դեկտեմբերին Ալիևն այցելել էր ՆԱՏՕ-ի կենտրոնակայան՝ հայտարարելով, որ Ադրբեջանը «շատ ուրախ է Ալյանսի հետ փոխգործակցության բարձր մակարդակով»։ Արտաքին քաղաքականության հարցերով խորհրդական Հիքմեթ Հաջիևը Բրյուսելում մասնակցել է ՆԱՏՕ-ի պաշտոնյաների հետ մի շարք հանդիպումների, որոնցից վերջինը տեղի է ունեցել 2023-ի մայիսին։ Միայն 2021-2023 թվականներին Կովկասում և Կենտրոնական Ասիայում ՆԱՏՕ-ի գլխավոր քարտուղարի հատուկ ներկայացուցիչ Խավիեր Կոլոմինան չորս անգամ եղել է Ադրբեջանում՝ քննարկելով գործնական համագործակցությունը, ինչպես նաև համատեղ պաշտպանական պլանավորման և վերանայման գործընթացները։
2022-ի նոյեմբերին Բաքվում անցկացվեցին ՆԱՏՕ-ի օրերը, որոնց նպատակն էր՝ ամրապնդել Ալյանսի սերտ համագործակցությունն «առանցքային գործընկերոջ» հետ։ Պատվիրակները՝ Եվրոպայում ՆԱՏՕ-ի ԳԽ գործընկերության վարչության շտաբի պետի տեղակալ, կոնտր-ծովակալ Գունշտեյն Բրուոսդալի գլխավորությամբ, այցելել են ռազմական օբյեկտներ, անցկացրել մի շարք հանդիպումներ և շնորհավորել «Ադրբեջանի զինված ուժերն իրենց գերազանց առաջընթացի կապակցությամբ, որտեղ ուժերի տարբեր բաղադրիչները լիարժեք հաջողությամբ հասել են գործառնական լիարժեք կարողությունների՝ գործընկերության գործառնական ներուժի հայեցակարգի մեր գծապատկերների շրջանակներում»: 2023-ի մարտին Ադրբեջան էր այցելել ՆԱՏՕ-ի ցամաքային հրամանատարության շտաբի պետ, գեներալ-լեյտենանտ Մուստաֆա Օղուզը։
ՆԱՏՕ-ի բարձրաստիճան պաշտոնյայի խոսքով՝ Ադրբեջանը հաջողությամբ օգտագործում է Ալյանսի համագործակցության գործիքները և այդ ծրագրերում ամենաակտիվ երկրներից մեկն է: Ադրբեջանի պաշտպանության նախարարությունը վարում է ՆԱՏՕ-ի ձևաչափերի և ծրագրերի անընդհատ ընդլայնվող ցանկը, որոնց մասնակցել են նրա զինվորականները: Կողմերն աշխատում են համագործակցության մասին նոր շրջանակային փաստաթղթի վրա, ասել է Ստոլտենբերգը գործակալությանը տված հարցազրույցում: Փաստաթղթում նշվելու են երկկողմ փոխգործակցության հարցերը, սակայն դրա գլխավոր նպատակն ադրբեջանական բանակի հարմարեցումն է Ալյանսի չափանիշներին: Դիտարկվում են նաև համագործակցության այլ հեռանկարային ուղղություններ, որոնք ձեռնտու են երկու կողմերին։ Ընդհանուր առմամբ՝ Հարավային Կովկասը «կարևոր է ՆԱՏՕ-ի և Եվրամիության համար», ինչի պատճառով պետք է ակնկալել այդ կառույցների գծով տարածաշրջանի երկրների հետ հարաբերությունների զարգացում, ինչպես նաև արևմտյան հարթակներից մեկում Բաքվի և Երևանի միջև «խաղաղության պայմանագրի» շուտափույթ կնքման գաղափարի զարգացում:
Բացի (պաշտոնապես Ալյանս մտնելու մտադրություն չունեցող) մերձկասպյան պետության հետ համագործակցության հատուկ ձևաչափերի մշակումից՝ Ստոլտենբերգը հատուկ ուշադրություն է դարձրել «էներգետիկ անվտանգության» ոլորտում փոխգործակցությանը, «հատկապես, երբ Ռուսաստանը սկսեց փաստացի օգտագործել գազը՝ որպես գործիք»… Եվրոպայում ՆԱՏՕ-ի դաշնակիցների համար չափազանց կարևոր էր հրաժարվել ռուսական գազից: Այդ պատճառով, ըստ Ստոլտենբերգի, «Ռուսաստանը պետք է դադարեցնի գազի մատակարարումը».
«Այս իմաստով Ադրբեջանից մատակարարումների ավելացումը թույլ տվեց Եվրոպայում ՆԱՏՕ-ի դաշնակիցներին վերացնել կախվածությունը Ռուսաստանից՝ որպես գազի մատակարար: Այս ամենն արվել է շատ արագ, օպերատիվ և բավականին հաջող… Այժմ անհրաժեշտություն կա ավելի մեծացնել ադրբեջանական գազի արտահանումը մոտավորապես 12 միլիարդից մինչև 20 միլիարդ խորանարդ մետր, ինչը կազմում է Եվրոպայում գազի սպառման զգալի մասը: Որոշ դաշնակիցների համար Ադրբեջանից եկող գազը շատ կարևոր է։ Բացի բնական գազի մատակարարումից, ողջունում եմ նաև էլեկտրահաղորդման գծերի միջոցով էլեկտրաէներգիայի արտահանման աշխատանքների մեկնարկը։ Ադրբեջանից էլեկտրաէներգիայի ուղղակի արտահանումն էլ ավելի կմեծացնի դրա նշանակությունը՝ որպես Եվրոպա էներգիայի մատակարար, ինչպես նաև Եվրոպայում ՆԱՏՕ-ի դաշնակիցների համար: Դա նաև հանդիսանում է վերականգնվող էներգիայի ռեսուրսների, այդ թվում՝ քամու և արևային էներգիայի, ինչպես նաև օֆշորային էներգիայի արտադրման ուղղությամբ Ադրբեջանի ջանքերի մի մասը: Դրանով Ադրբեջանը դարձել է էներգետիկ մեծ անցման մի մասը, որն անհրաժեշտ է անել, եթե մենք ուզում ենք պայքարել կլիմայական փոփոխությունների դեմ։ Այս համատեքստում շատ կարևոր է, որ Ադրբեջանը նշանակալի դեր է խաղում COP-29-ի՝ Կլիմայի վերաբերյալ մեծ համաժողովի անցկացման գործում, որը տեղի կունենա Բաքվում՝ այս տարվա նոյեմբերին…»:
Հնչել են նաև Զելենսկիի ռեժիմին ավելի շատ զենք ուղարկելու կոչեր։ Զինված հակամարտության առավելագույն ձգձգման նպատակով ձեռնարկվում են բոլոր հնարավոր ջանքերը, և այդ կապակցությամբ Կասպից ծովի ափերից Դնեպրի ափեր զենքի նոր մատակարարումների մասին դեռևս չհաստատված տեղեկատվության ի հայտ գալն առանձնապես զարմանք չի առաջացնում։ Այսպես, Rybar տելեգրամ-ալիքն ուշադրություն է հրավիրել բաց հասանելիության մեջ հայտնված փաստաթղթերի վրա, այդ թվում՝ «Ուկրսպեցէքսպորտ» ձեռնարկության դեմ Ուկրաինայի պաշտպանության նախարարության հայցով տնտեսական դատարանի որոշումը՝ գրեթե 83 մլն գրիվնա բռնագանձելու մասին՝ նախկինում կնքված սպառազինության մատակարարման պետական պայմանագիրը խախտելու համար:
Ուկրաինական հատուկ արտահանողի ներկայացուցիչները պայմանագիր են կնքել «արտասահմանյան մատակարար-արտադրական միավորման (Ադրբեջանական Հանրապետություն)» հետ՝ 95 միավոր 23 մմ զենիթային ЗУ-23-2, այնուհետև՝ ևս 40 միավոր մատակարարելու մասին․ ընդհանուր՝ 135 ЗУ-23-2։ Ենթադրվում է՝ առաքումն իրականացվել է ծովային բեռնարկղերով՝ ապամոնտաժված տեսքով «երրորդ երկրի» միջոցով, ինչը հանգեցրել է առաքման ժամկետների ավելացմանը։ Հաշվի առնելով աշխարհագրական քարտեզը՝ երրորդ կողմ կարող էր դառնալ Թուրքիան, որն ընդհանուր սահման ունի Նախիջևանի ինքնավարության հետ։ Նման վարկածի օգտին «խոսում են նաև առաքման ժամկետները. այն ժամանակ լիովին գործում էր հին-բարի հացահատիկային միջանցքը», որի երաշխավորներից մեկը հանդես էր գալիս թուրքական կողմը, հիշեցնում է Рыбарь-ը. «ծովային ճանապարհի օգտագործման իրավական փաստը, այսպես կոչված, Ուկրաինայի մատակարարման համար, կարող է վկայել թուրքական կողմի անմիջական մասնակցության մասին»:
Ադրբեջանի ՊՆ-ն շտապել է հանդես գալ ընդհանուր բնույթի հերքմամբ․ Մոսկվայում մանրակրկիտ ստուգում և Ադրբեջանի հետ քննարկում են ԶԼՄ-ներում հայտնված հաղորդագրությունները Կիևին իբր զենք մատակարարելու մասին, ասել է ՌԴ ԱԳՆ պաշտոնական ներկայացուցիչ Մարիա Զախարովան: «Մոսկվայի համար զենքի մատակարարման թեման սկզբունքային է, քանի որ նման գործողություններից սպառնալիք է աճում Ռուսաստանի և նրա քաղաքացիների համար»: Ամեն դեպքում, Բաքվից Զելենսկու ռեժիմին ցուցաբերվող աջակցությունը՝ ՆԱՏՕ-ի շահերին լիովին համապատասխան, նորություն չէ։ Օրինակ՝ «մարդասիրական օգնությունը» ներառում էր ականազերծման մեքենա և էլեկտրական գեներատորներ, առանձին ապացույցներ էին հայտնվում Ուկրաինայի զինված ուժերի համար զինամթերքի ենթադրյալ արտադրության, ինչպես նաև Կիևի կողմից վարձկանների ռազմական գործողություններին մասնակցության մասին։
«Եթե ուկրաինական փաստաթղթերով հաստատված ռուսական կողմի վարկածը ճիշտ է, «ապա մենք կարող ենք հասկանալ, ի թիվս այլ բաների, ինչի համար է Ադրբեջանին, Թուրքիային, արևմտյան երկրներին անհրաժեշտ, այսպես կոչված, «Զանգեզուրի միջանցքը» և ինչ կարգի «խաղաղ ապրանքներ» են մտադիր տեղափոխել Ադրբեջանն ու Թուրքիան Հայաստանի Հանրապետության տարածքով։ Բաքվի համար քաղաքականապես աննպատակահարմար է, անթույլատրելի է ռուսական կամ իրանական ուժերի ներկայությունը Սյունիքում, քանի որ դա թույլ կտա Մոսկվային կամ Թեհրանին լիարժեք պատկերացում ունենալ, թե ինչ է փոխադրվում երկրների միջև: Հենց այստեղից էլ ծնվեց Սյունիքի մարզին ինքնավարության հատուկ կարգավիճակ տալու թուրքական գաղափարը: Այստեղից էլ «աճում են Բաքվի այն գաղափարի ոտքերը, որ «Սյունիքում կոմունիկացիաների անվտանգությունը պետք է ապահովեն երրորդ երկրները», իսկ «երրորդ կողմ» ասելով՝ Բաքուն հասկանում է հենց Թուրքիային»,- նշում է քաղաքագետ Բենիամին Մաթևոսյանը:
Ընդհանուր առմամբ, վերը նշվածն ընկնում է ոչ միայն Անդրկովկասի գործընթացների տրամաբանության, այլև ՌԴ-ի հետ հակամարտությունում Երևանի և Բաքվի կողմից Ուկրաինային համատեղ աջակցության տրամաբանության մեջ։ Որքան էլ Ալիևը «բալանսավորված քաղաքականություն» խաղա, ՆԱՏՕ-ի գլխավոր քարտուղար Յենս Ստոլտենբերգը հենց այնպես չէ Բաքվից հայտարարում, որ «Ադրբեջանի բանակը պետք է հասցվի ՆԱՏՕ-ի չափանիշներին», և, որ «Պուտինի հաղթանակն Ուկրաինայում վտանգավոր կլինի բոլորի համար, այդ թվում՝ Ադրբեջանի»։ Ալիևն ու Փաշինյանը տարբեր աստիճանի ներգրավվածություն ունեն հակառուսական մեծ կոալիցիայի մեջ, բայց հիմա կարող ենք միանշանակ արձանագրել՝ հնարավոր պատասխաններից մեկն այն հարցին, թե ինչին են խանգարում ռուս սահմանապահները Հայաստանի տարածքում, արդեն տրված է, և հասկանալի է, որ նրանց «Զվարթնոց» օդանավակայանից հեռացումը միայն առաջին փուլն է։
«Բաքվում գիտակցում են՝ ՆԱՏՕ-ի նպատակը Ռուսաստանի և Իրանի հետ դիմակայությունն է,- թեման շարունակում է Россия не Европа տելեգրամյան ալիքը։ Ադրբեջանը ձգտում է դառնալ Անդրկովկասի առաջատար տերությունը և բարձրացնել իր կշիռը՝ ինչպես թյուրքական աշխարհի ներսում, այնպես էլ՝ Թուրքիայի հետ հարաբերություններում.ՆԱՏՕ-ի հետ ինքնուրույն երկխոսությունն ադրբեջանցիներին հնարավորություն է տալիս դրդել Անկարային ավելի ակտիվ աջակցել Իրանի և Հայաստանի նկատմամբ ադրբեջանական «նախաձեռնություններին»: Այլ հարց է. ինչու են մեր քաղաքագետները և քաղաքական գործիչների մի մասը համառորեն ձևացնում, թե Ադրբեջանը նախկինի պես մեր դաշնակիցն է և կողմնորոշված դեպի Ռուսաստան։ Ժամանակն է արդեն մեզ համար որոշել, որ Կովկասում մեր ազդեցությունը պահպանելու միակ միջոցը Իրանի հետ համագործակցությունն է, որը կարող է կամ Բաքվին հետ պահել «չմտածված գործողություններից», կամ դիմակայել թուրք-ադրբեջանական դաշինքին, որի թիկունքում կանգնած է Հյուսիսատլանտյան դաշինքը»։
Ակնհայտ է՝ Բաքվում ընտրություն է կատարել հօգուտ ՆԱՏՕ-ի հետ համագործակցության խորացման, թեկուզև՝ առանց ֆորմալ անդամակցության։ Իր հերթին, Ալյանսը նույնպես շահագրգռված է օգտագործել առկա բոլոր հնարավորությունները Ռուսաստանի հետ ընդլայնվող դիմակայության համատեքստում։
Հրապարակման պատրաստեց՝ Գ.Մ.-ն
