Իրանի դերը Հայաստանի արտաքին քաղաքականության դիվերսիֆիկացման գործում

Տարածաշրջանային հին կարգը փլուզված է, իսկ նորն ամբողջովին ձևավորված չէ։ Տարածաշրջանային մակարդակում տեղի ունեցող այս անցումը տեղի է ունենում նաև գլոբալ մակարդակում։ Այս տուրբուլենտության ֆոնին Հայաստանը բախվում է անվտանգության նոր սպառնալիքների։ Դրանք մեղմելու համար անհրաժեշտ է արագացնել տնտեսության և փոքր պետությունների ներուժի զարգացումը։

Իրանի դերը Հայաստանի հաղորդակցություններում

Ներուժն իրացնելու համար նախ պետք է ուշադրություն դարձնել հարևաններին: Տասնամյակներ շարունակ Հայաստանը շրջափակման մեջ է գտնվել Թուրքիայի և Ադրբեջանի կողմից։ 1993 թվականի դեկտեմբերին Անկարան միակողմանիորեն փակեց իր սահմանը Երևանի հետ։ 2022 թվականին Ադրբեջանն արգելափակեց Հայաստանը Լեռնային Ղարաբաղին կապող Լաչինի միջանցքը։ Անկարայի և Բաքվի քայլերի հետևողականությունը թույլ է տալիս եզրակացնել, որ շրջափակման քաղաքականությունը Հայաստանի դեմ ուղղված քաղաքականության գործիքներից մեկն է։ Ուստի, սահմանների բացումը չի նշանակի, որ դրանք մի օր կրկին չեն փակվելու։

Վերջին տասնամյակների ընթացքում Վրաստանն ու Իրանը Հայաստանի համար ծառայել են որպես պատուհան դեպի արտաքին աշխարհ։ Թբիլիսիի դեպքում հայ-ռուսական հարաբերությունների դաշնակցային բնույթը կարող է ազդել երկու հարևանների հարաբերությունների վրա։ Ադրբեջանի և Թուրքիայի լայն ներգրավվածությունը Վրաստանի տնտեսության և էներգետիկայի ոլորտում ևս կարող է ազդել Երևանի և Թբիլիսիի հարաբերությունների վրա: 2020 թվականի պատերազմի ժամանակ դեպի Հայաստան զենքի տարանցման համար օդային տարածք տրամադրելու Վրաստանի մերժումը դրա օրինակն է։ Այդ պատճառով Ռուսաստանից զենք տեղափոխող ինքնաթիռը ստիպված եղավ շրջանցել Վրաստանը Կասպից ծովի վրայով, որպեսզի Իրանի օդային տարածքով հասնի Հայաստան: Սակայն Ադրբեջանին Վրաստանը թույլ է տվել օգտագործել իր օդային տարածքը՝ Թուրքիայից և Իսրայելից զենք տեղափոխելու համար:

Այսօր Հայաստանի և Ռուսաստանի միջև ռազմատեխնիկական համագործակցությունը ցածր մակարդակի վրա է։ 2021 թվականի պայմանագրով նախատեսված սպառազինությունն ու ռազմական տեխնիկան դեռևս ամբողջությամբ չեն մատակարարվել Հայաստան։ Դիվերսիֆիկացման համատեքստում հատկանշական են Հնդկաստանի հետ հարաբերությունների ակտիվացման Հայաստանի ջանքերը։ Իրանը նույնպես կարող է կարևոր դեր խաղալ այս հարցում։ Դեպի Հայաստան հնդկական զենքի առաքման միակ երթուղին անցնում է Իրանի ցամաքային և օդային տարածքով: Այսօր դա միակ հնարավոր ճանապարհն է զենք առաքելու։ Հետևաբար, Իրանի դերը շարունակում է նշանակալի մնալ Հայաստանի ռազմական ներուժի վերականգնման համատեքստում:

Ավելին, արաբական և ասիական ուղղությունները գնալով ավելի մեծ նշանակություն են ստանում Հայաստանի արտաքին տնտեսական գործունեության մեջ. ԱՄԷ-ն և Չինաստանը Հայաստանի հիմնական առևտրային գործընկերների թվում են: Բեռների առաքման ամենահարմար երթուղին իրանական նավահանգիստներով է, որոնք Հայաստանին ելք են ապահովում դեպի համաշխարհային օվկիանոս։ Այսպիսով, դիվերսիֆիկացիայի շրջանակներում, որտեղ ասիական և հարավային աճող շուկաները կարող են կարևոր տեղ զբաղեցնել, Իրանի դերը Հայաստանի հաղորդակցություններում արագ աճելու է:

Իրանի դերը Հայաստանի տնտեսական զարգացման և էներգետիկ անվտանգության ոլորտում

Բացի այդ, Թեհրանն առանցքային դեր է խաղում տնտեսական, տրանսպորտային և լոգիստիկ երթուղիներում: Հայաստանը «Հյուսիս-Հարավ» ճանապարհի և «Պարսից ծոց-Սև ծով» տարանցիկ միջանցքի նախագծերի մի մասն է։ Հայաստանի շահերի տեսանկյունից այդ նախագծերը պետք է Երևանը կապեն հնդկական և Պարսից ծոցի երկրների շուկաների հետ, որոնց դերը նույնպես մեծանում է Հայաստանի արտաքին քաղաքականության դիվերսիֆիկացմանն ուղղված ջանքերի շրջանակներում: Կարևոր է Իրանի Չաբահար նավահանգստում սեփական կամ Հնդկաստանի հետ համատեղ տերմինալի ստեղծումը։ Դա կհեշտացնի մուտքը դեպի արաբական, ասիական և հնդկական շուկաներ և կարճաժամկետ հեռանկարում կարող է կարևոր տնտեսական հանգույց դառնալ Հայաստանի համար։

ԵԱՏՄ-ի և Իրանի միջև 2023 թվականի վերջին ստորագրված ազատ առևտրի մասին համաձայնագիրը նոր հնարավորություններ է ստեղծում նաև Երևանի համար։ Հայաստանը ԵԱՏՄ անդամ միակ պետությունն է, որն ուղիղ ցամաքային սահման ունի Իրանի հետ, իսկ Եվրասիական տնտեսական հանձնաժողովի կանխատեսումների համաձայն՝ ԵԱՏՄ-ի և Իրանի միջև ապրանքաշրջանառությունը կարճաժամկետ հեռանկարում եռապատկվելու է: Նման հեռանկարը կօգնի Հայաստանին բացահայտել իր տրանզիտային ներուժը՝ կենտրոնանալով ուղղահայաց, այլ ոչ թե հորիզոնական երթուղիների վրա, ինչպես նաև նոր հնարավորություններ կստեղծի տնտեսության համար: Օրինակ՝ Հայաստանը կարող է իր տարածքում ապրանքների և ծառայությունների արտադրություն հիմնել, որոնք արդիական կլինեն ինչպես ԵԱՏՄ անդամ պետությունների, այնպես էլ Իրանի համար, որը ստորագրել է ԵԱՏՄ-ի հետ ազատ առևտրի մասին համաձայնագիրը, ինչպես նաև Հնդկաստանի համար, որը բանակցություններ է վարում նմանատիպ համաձայնագրի շուրջ։

Հայաստանի դիվերսիֆիկացման քաղաքականության իրանական ուղղությունը համապատասխան է նաև էներգետիկ ոլորտում։ Այսօր գազի մեծ մասը Հայաստան է գալիս Ռուսաստանից ՝ 1000 մ3-ի դիմաց 165 ԱՄՆ դոլար իջեցված գնով։ Սակայն դիվերսիֆիկացիայի կարևորությունը պայմանավորված չէ գների բարձրացման ռիսկով։ Վերջին մի քանի տարիների ընթացքում Վրաստանի տարածքով ռուսական գազի մատակարարումը ժամանակավորապես դադարեցվել է՝ պայմանավորված տարբեր հանգամանքներով, այդ թվում՝ վերականգնողական աշխատանքներով: Տարբեր գնահատականներով՝ Իրանը կարող է տարեկան մոտ 1 մլրդ մ3 գազ մատակարարել Հայաստանին, ինչը կազմում է երկրի տարեկան սպառման կեսից ավելին։ Ավելին, գազի ներկրման իրանական տարբերակը կխթանի Հայաստանում էլեկտրաէներգիայի արտադրության զարգացմանը, քանի որ գործելու է «գազ էլեկտրաէներգիայի դիմաց» փոխանակման բանաձևը:

Իրանի դերը Հայաստանի անվտանգության ապահովման գործում

Հարավային Կովկասում ուժերի հավասարակշռությունը արմատապես փոխվել է 2020 թվականի պատերազմից հետո։ Ադրբեջանն ու Թուրքիան սկսել են որոշել տարածաշրջանային օրակարգը՝ ռազմական ճնշում գործադրելով Հայաստանի վրա։ 2023 թվականին Ադրբեջանի կողմից Լեռնային Ղարաբաղի գրավումը, Երևանի հետ որևէ խաղաղության համաձայնագիր ստորագրելու Բաքվի շարունակական մերժումը, 2021-2023 թվականների ընթացքում Հայաստանի դեմ կանոնավոր ագրեսիան՝ զուգորդված ռազմական հզորության շարունակական աճի հետ, խոսում են Հայաստանի նկատմամբ Ադրբեջանի տարածքային նկրտումների մասին։

Այս համատեքստում Հայաստանի համար կարևոր է ունենալ գործընկեր, որը կարող է չեզոքացնել ուժերի անհավասարակշռությունը տարածաշրջանում։ Իրանը, որը մի քանի անգամ հայտարարել է տարածաշրջանային ստատուս քվոյի պահպանման անհրաժեշտության և տարածաշրջանային կոնֆիգուրացիայի փոփոխությունները կանխելու իր պատրաստակամության մասին, կարող է ստանձնել այդ դերը: Ըստ որոշ տեղեկությունների՝ 2022 թվականի սեպտեմբերին Թեհրանն արդեն օգնել է կանխել Ադրբեջանի կողմից Հայաստանի դեմ ավելի լայնածավալ ագրեսիա։ Սա ցույց է տալիս, որ քաղաքական կամքից բացի, կան համապատասխան հնարավորություններ, որոնք կարող են գործադրվել ճգնաժամային պահին։

Հայաստանի անվտանգությունը և հայ-իրանական ուղիղ սահմանի առկայությունը Թեհրանի համար նույնպես երկրի զարգացման կարևոր պայման են: Հակառակ դեպքում, եթե Թուրքիան ու Ադրբեջանը Սյունիքով միջանցք բացեն, Իրանի ողջ հյուսիսային սահմանը կհայտնվի Թուրքիայի վերահսկողության տակ կամ նրա ազդեցության տիրույթում: Հետևաբար, Թեհրանը շահագրգռված է Սյունիքի՝ որպես առավել խոցելի տարածաշրջանի ամրապնդմամբ։ Կապանում հյուպատոսության բացումը և տարածաշրջանում ներդրումային ծրագրերը, ինչպիսին է Ագարակ-Քաջարան նոր ավտոմայրուղու կառուցումը, այս տրամաբանությամբ են իրականացվում։

Այս գործողություններն առաջին հերթին ուղղված են Իրանի սահմանի հյուսիսային հատվածում կայունության պահպանմանը, սակայն Թեհրանի դերը Հայաստանի անվտանգության ապահովման գործում կարող է չսահմանափակվել միայն նման նախաձեռնություններով։ Համագործակցության հեռանկարային ուղղություններից է ռազմատեխնիկական համագործակցությունը։ Իրանական ժամանակակից սպառազինությունը փորձարկվել է տարբեր հակամարտությունների ժամանակ և բացի որակից, իրանական զենքն ունի մի շարք այլ առավելություններ Հայաստանի համար։ Նախ՝ իրանական ռազմարդյունաբերական համալիրի արտադրանքը համեմատաբար էժան է։ Սա ոչ միայն մրցակցային առավելություն է, այլև կարևոր գործոն Հայաստանի ռազմական կարողությունների արագ զարգացման համար։ Երկրորդ հերթին՝ աշխարհագրական հարևանությունը թույլ է տալիս իրականացնել ինչպես սպառազինության, այնպես էլ ռազմական տեխնիկայի օպերատիվ մատակարարումներ և կազմակերպել տեխնիկական սպասարկում։ Եվ երրորդ՝ իրանական ռազմարդյունաբերական համալիրի տեսականին բավականին լայն է՝ հրետանուց և անօդաչու թռչող սարքերից մինչև ռադիոէլեկտրոնային և հակաօդային պաշտպանության համակարգեր։ Չնայած հնդկական շուկայում լայնածավալ գնումների առավելություններին, համագործակցության այս ոլորտը նույնպես պետք է դիվերսիֆիկացվի, որպեսզի Հայաստանը կախված չլինի բացառապես մեկ մատակարարից:

Այսպիսով, ստեղծվել են բոլոր անհրաժեշտ նախադրյալները Իրանի հետ համագործակցության ընդլայնման համար, որոնցից գլխավորը շահերի բարձր աստիճանի համընկնումն է։ Հաշվի առնելով, որ դիվերսիֆիկացիայի սկզբունքներից մեկը արտաքին քաղաքականության ուղղությունների ընդլայնումն է, Թեհրանը կարող է լինել Հայաստանի համար ամենանպատակահարմար տարբերակներից մեկը: Միևնույն ժամանակ կարևոր է Իրանը չընկալել բացառապես որպես տրանզիտային ուղի։ Թեհրանը կարևոր դեր է խաղում Հարավային Կովկասում ուժերի հավասարակշռության վերականգնման գործում, ինչն այսօր բխում է Հայաստանի շահերից:

Հայաստանը կարող է մտահոգություններ ունենալ Իրանի հետ սերտ համագործակցության համար արևմտյան պատժամիջոցների սպառնալիքի հետ կապված, սակայն այդ մտահոգությունները կարող են գերագնահատված լինել: Նախ, Երևանի և Թեհրանի միջև աճող առևտրատնտեսական համագործակցությունը, ինչպես նաև 2015-2016 թվականներին պաշտպանական ոլորտում համագործակցության քննարկումները լուրջ անհանգստություններ չեն առաջացրել Բրյուսելի և Վաշինգտոնի կողմից: Ինչպես նաև, Իրանը զորավարժություն անցկացնելու փորձ ունի Ադրբեջանի հետ, որը նույնպես չի հետևել պատժամիջոցներով։ Ավելին, Իրանի հետ համագործակցությունը չի նշանակում փոխարինել տնտեսության և անվտանգության ոլորտում գոյություն ունեցող գործընկերներին, ինչը կարող է դժգոհություն առաջացնել Ռուսաստանի, ԵՄ-ի, ԱՄՆ-ի և Հնդկաստանի կողմից: Այսպիսով, Հայաստանը դիվերսիֆիկացման իր ձգտման մեջ կարող է սահուն հարաբերություններ զարգացնել ուժային բոլոր կենտրոնների, այդ թվում ՝ Իրանի հետ։

Սերգեյ Մելքոնյան
Գիտաշխատող, ԱՊՐԻ Արմենիա