Ադրբեջան. հաղթական մեդալի հակառակ կողմը. Ազեր Մահմուդով
2020թ. Ղարաբաղյան պատերազմում տարած հաղթանակից հետո Ադրբեջանում ամեն արդուկից խիզախության լուրեր են հորդում հաղթանակների ու ձեռքբերումների մասին։ Եվ իսկապես, մերձկասպյան երկիրը հետխորհրդային տարածքում հաջողության եզակի պատմություն է թվում։ Բաքուն իր օգտին լուծեց բազմամյա տարածքային հակամարտությունը և իր համար շահավետ հարաբերություններ հաստատեց Ռուսաստանի և արևմտյան աշխարհի հետ։ Իսկ առջևում կան նաև անսահման թվացող բարձր եկամուտների հեռանկարներ եվրոպական էներգետիկ շուկայում՝ Ռուսաստանի՝ Արևմուտքից Արևելք գնալու հետևանքով ծայրահեղ դեֆիցիտներով։
Ադրբեջանի արտաքին տնտեսական գործունեության հաջողություններն ամրապնդում են երկրի լավատեսական տրամադրությունները։ Գազի արդյունահանումն ու արտահանումն աճում են, պլանավորվում են TAP և TANAP գազատարների նոր ճյուղեր կառուցել, որոնք Կասպյան ածխաջրածինների հանքավայրերը կապում են Հարավային Եվրոպայի հետ։ Չնայած հրապարակային բանավեճին և բուտաֆորիկ սկանդալներին, որոնք մեծ մասամբ չեն ազդում իրական քաղաքականության վրա, Եվրամիության առաջնորդները Բաքվին անվանում են «գազի հուսալի մատակարար», որը «զգալի ներդրում է կատարում Եվրոպայի մատակարարման անվտանգության ապահովման գործում»:
Սակայն արտաքին քաղաքական հաջողությունների և հաղթանակների ֆոնին ստվերում են մնում Ադրբեջանում իրական իրավիճակի բավականին մտահոգիչ փաստերը։
Այսպես, Բաքուն մինչև վերջերս փակ էր պահում ցամաքային սահմանները՝ դա արդարացնելով կորոնավիրուսի համավարակով։ Հանրապետությունից ցամաքային տրանսպորտով հնարավոր չէր անցնել ո՛չ Ռուսաստան, ո՛չ Վրաստան, ո՛չ Իրան։ Միակ բացառությունը Թուրքիայի ոչ մեծ ցամաքային սահմանն է՝ Ադրբեջանի կազմի մեջ մտնող Նախիջևանի ինքնավարությամբ, որը երկրի հիմնական տարածքից առանձնացված է Հայաստանի Սյունիքի մարզով։
«2022-ին փակ ցամաքային սահմանները կարելի էր վերագրել ռուս ռելոկանտներին ընդունելու և զորահավաքից փախչողների դժկամությանը, հակառակ դեպքում սեպտեմբերին Բաքվում կարող էր հայտնվել Դաղստանի արական սեռի բնակչության զգալի մասը։ Բայց մինչև 2023-ի ամառ ավելի ու ավելի քիչ խելամիտ բացատրություններ կան։ Դրանցից ամենահավանականն Իրանի հետ սահմանը բացելու դժկամությունն է, որի հետ Բաքուն ավելի ու ավելի լարված հարաբերություններ ունի։ Որպեսզի դա հստակ չանել, ավելի հեշտ է պարզապես երկարացնել «հատուկ կարանտինային ռեժիմի» ժամկետը, որն ազդում է բոլոր հարևանների վրա: Չի բացառվում նաև, որ ադրբեջանական ղեկավարությունը չցանկանար Ռուսաստանից սփյուռքի ոչ հարուստ ներկայացուցիչների վերադարձը երկիր, նրանց, ովքեր կարող էին ընտանիքով մեքենայով գնալ։ Հայրենիքում ապաստան գտնելու նրանց ցանկությունը կարող է հիասթափության վերածվել. վարձու աշխատանքը քիչ է, բիզնես միջավայրը փոքր է, թունավոր և բաժանված է իշխանության հետ կապված տեղական կլանների միջև»,- գրում է լրագրող Կիրիլ Կրիվոշեևը Why Azerbaijan May Find Itself a Victim of Its Own Success – Carnegie Endowment for International Peace:
2023-ի սեպտեմբերի վերջին Բաքվի իշխանությունները հերթական անգամ երկարաձգեցին երկրում հատուկ կարանտինային ռեժիմի գործողությունը մինչև 2024-ի հունվարի 2-ը։ Այժմ հանրապետության ցամաքային սահմանները բաց են, քանի որ հարևան երկրներից կամավոր աշխարհագրական ինքնամեկուսացումը վերագրել առասպելական համավարակի՝ հետագայում ուղղակի անհեթեթություն կլիներ։ Միևնույն ժամանակ, մերձկասպյան երկրում տնտեսական և սոցիալական իրավիճակը հաստատ հեռու է պաշտոնապես հայտարարված բարեկեցությունից։
Անդրադառնանք որոշ վարկանիշների՝ չնայած դրանց ընկալման քննադատությանը։
Այսպես, տնտեսական ազատության ինդեքսի (Index of Economic Freedom 2010) համաձայն, որը կազմում են The Heritage Foundation-ը և Wall Street Journal-ը, Ադրբեջանը 179 երկրների շարքում 2010–ին զբաղեցրել է 96-րդ տեղը՝ գտնվելով անազատ երկրների խմբում: 2023-ում Ադրբեջանի Հանրապետությունը բարձրացավ 75-րդ տեղ՝ Սան Տոմեի և Պրինսիպեի և Պարագվայի միջև Country Rankings: World & Global Economy Rankings on Economic Freedom: Թրանսփարենսի Ինթերնեշնլ կազմակերպության կողմից կազմվող կոռուպցիայի ընկալման ինդեքս 2010 (Corruption Perceptions Index-2010)-ի համաձայն, որի նպատակն է աշխարհի երկրների վարկանիշային գնահատումն ըստ նրանց կոռումպացվածության մակարդակի, 180 երկրների շարքում Ադրբեջանը զբաղեցրել է 134-րդ տեղը, սակայն 2023–ին նահանջել է 154-րդ տեղ Azerbaijan Corruption Rank: 2010-2011թթ. գլոբալ մրցունակության ինդեքսով (Global Competitiveness Index 2010-2011), որը կազմվում է World Economic Forum կազմակերպության կողմից, 139 երկրների ցանկում Ադրբեջանը 57-րդ տեղում է, սակայն 2023–ին մեկ սանդղակով իջել է:
Ղարաբաղյան պատերազմի հաղթանակի որոտը չօգնեց գլոբալ մրցակցությանը Azerbaijan Competitiveness Rank։ Foreign Policy-ի և the Fund of Peace-ի կողմից կազմվող 2010թ. պետությունների անգործունակության ինդեքսում (Failed States Index – 2010), որը հաշվի է առնում երկրի սոցիալական, տնտեսական, քաղաքական ցուցանիշները, 177 երկրների շարքում Ադրբեջանը 2010թ. զբաղեցրել է 55-րդ տեղը և գտնվել է «միջինից ցածր-վտանգավոր» ռիսկի գոտում՝ միաժամանակ ունենալով բարձր ռիսկի գործակիցներ բոլոր ցուցանիշների համար և մոտենալով ընդհուպ չկայացած պետությունների շարքին։ 2023 թվականին Ադրբեջանն այս վարկանիշում նահանջել է 76-րդ հորիզոնական՝ Բոսնիա և Հերցեգովինայի և Պերուի միջև՝ հայտնվելով “elevated warning” (բարձր ռիսկի) երկրների խմբում FSI-2023-Report_final.pdf։ Բերտելսմանի տրանսֆորմացիայի 2008թ. ինդեքսով (Bertelsmann Transformation Index BTI 2008), որը կազմվել է գերմանական Bertelsmann հիմնադրամի կողմից, շատ ցուցանիշներով Ադրբեջանը գտնվել է նախավերջին տեղում՝ «շատ սահմանափակ երկրների» շարքում։ 2022թ. այն այս ինդեքսում բարձրացել է մինչև 95-րդ տեղը 137 երկրների շարքում, ընդ որում, չափազանց ցածր է գնահատվել քաղաքական (108) և կառավարչական (97) վերափոխման կարողությունը։ Եվ սա հաղթական պատերազմից հետո BTI 2022:
Բրուքինգի ինստիտուտի կողմից կազմված պետությունների թուլության վարկանիշային հետազոտության ինդեքսում (Index of State Weakness in the Developing World) զարգացող աշխարհի երկրների թուլությունը որոշելիս վարկանիշները սահմանվում են բարեկեցության 4 հիմնական չափանիշների կամ ինդեքսների հիման վրա՝ տնտեսական, քաղաքական, սոցիալական և անվտանգության: 141 երկրների ցանկում Ադրբեջանը 2008-ին զբաղեցրել է 80-րդ տեղն՝ այդ ժամանակից ի վեր ավելի ուժեղ չդառնալով:
Այսպիսով, Ադրբեջանի տնտեսության ցուցանիշները համընդհանուր ընդունված գնահատման համակարգերից ոչ մեկով չեն համապատասխանում ուժեղ, հզոր կամ պարզապես զարգացած երկրի կարգավիճակին: «Պետությունների անգործունակության ինդեքսով» Ադրբեջանը համարվում է «գրեթե չկայացած պետություն», «պետությունների թուլության հետազոտության ինդեքսով» դասվում է «թույլ տնտեսությամբ» երկրների շարքին, իսկ «Բերտելսմանի տրանսֆորմացիայի ինդեքսով»՝ «խիստ սահմանափակ երկիր»:
Չնայած բոլոր տեսակի գլոբալ վարկանիշների բոլոր պայմանականություններին և քաղաքականացված բնույթին, որոշ հիմքեր կան ենթադրելու, որ երկրում սոցիալ-տնտեսական իրավիճակը լիովին չի համապատասխանում համարձակ դինամիկային:
Ադրբեջանի ցածր գնահատականի հիմնական պատճառը երկրի կառավարման կիսաֆեոդալ համակարգն է, որը կառուցված է երկու հիմնական իշխանական կլանների՝ Ալիևների՝ պետության ղեկավարի գլխավորությամբ, և Փաշաևների կլանի միջև իշխանական լիազորությունների բաշխման շուրջ, որի առաջնորդն Ալիևի կինն է՝ փոխնախագահ Մեհրիբան Ալիևան (Փաշաևա)։ Չնայած այն հանգամանքին, որ Իլհամ Ալիևն ու Մեհրիբան Ալիևան ամուսին և կին են, նրանց կլանների առճակատումը կարևոր գործոն է ազդեցության և ռեսուրսների համար՝ հիմքում ընկած պայքարում: Երկու կլաններն էլ ձգտում են իրենց մարդկանց առաջ մղել գրեթե բոլոր ուժային կառույցներում։ Օրինակ՝ Ադրբեջանի ՊՆ-ն գլխավորում է «նախիջևանյան կլանի» դրածո բանակի գեներալ Զաքիր Հասանովը, մինչդեռ գլխավոր շտաբի պետի պաշտոնը զբաղեցնում է «թուրքական-Բաքվի կլանի» մարդ գեներալ-գնդապետ Նաջմեդդին Սադիկովը։
Բարդ կլանային դասավորություններ տեղի են ունենում հանրապետության գրեթե բոլոր առանցքային քաղաքական կամ տնտեսական կառույցներում։
Արտասահմանյան լրատվամիջոցներին տված հարցազրույցում «Հանրապետական այլընտրանք» ընդդիմադիր շարժման քարտուղար Նաթիկ Ջաֆարլին նշել է՝ Փաշաևների կլանի շահերը տարածվում են ոչ միայն շինարարության կամ հեռահաղորդակցության բիզնեսի, այլև ֆինանսական հատվածի վրա: Այսպես, կլանին պատկանող «Կապիտալբանկ» բանկը (Սբերբանկի իրավահաջորդը, որի բաժնետոմսերի 99,87 տոկոսը պատկանում է PASHA Holding-ին) Ադրբեջանում ակտիվ ֆինանսական գործունեություն է իրականացնում՝ սկսած կենսաթոշակների տրամադրումից մինչև տուգանքների վճարումը:
«Նախիջևանյան» և «Բաքվի» կլանների բիզնես-ակտիվները ստատիկ չեն, այլ մի կլանի վերահսկողությունից անցնում են մյուսի վերահսկողության տակ։ Այսպես, ընդդիմադիր լրագրող Խադիջա Իսմայիլովան արևմտյան ԶԼՄ-ներին տված հարցազրույցում պնդում է.
«Երկար տարիներ ադրբեջանցիները կարծում էին, որ Azerfon-ը պատկանում է Նարգիզ Փաշաևային, և ապրանքանիշը կոչվում էր Narmobile։ Հետո պարզվեց, որ Պանամայի ընկերությունների միջոցով հենց Ալիևի դուստրերն են (Լեյլա և Արզու Ալիևներ) տիրապետում այդ ընկերության մի մասին։ Նմանատիպ իրավիճակ է նաև «Փաշահոլդինգի» հետ կապված։ Տարիներ շարունակ «Փաշահոլդինգի» հիմնական փայատերը եղել է Արիֆ Փաշաևը։ Հետո նորից տեր դարձան նախագահի դուստրերը»։
Վերլուծելով ստեղծված իրավիճակը՝ կարելի է եզրակացնել, որ երկրի քաղաքական և տնտեսական իրականության մեջ իրական փոփոխությունների բացակայության և Ադրբեջանի կլանա-ֆեոդալական կառավարման համակարգի առկայության դեպքում սոցիալական հակասությունները կբազմապատկվեն, ինչն անխուսափելիորեն կհանգեցնի բողոքական տրամադրությունների աճին և հեռանկարում կծառայի որպես հզոր գործոն երկրի ներքաղաքական իրավիճակի ապակայունացման համար:
Այս մասին կպատմենք «լույսերի երկրի» քաղաքական համակարգի հակառակ կողմին նվիրված հաջորդ հրապարակումներում։
Հրապարակման պատրաստեց՝ Գ․Մ․-ն
