Պատմությունը միշտ չէ, որ կրկնվում է. ի՞նչ սպասել այս տարի
Իշխանությունների կամքից անկախ՝ անցած տարի Հայաստանի տնտեսության մեջ բարձր աճ արձանագրվեց։ Աճի հիմնական գործոնները դարձան ֆինանսական ու մարդկային կապիտալի այն հսկայական հոսքերը, որոնք դրսից եկան Հայաստան։ Իշխանությունների բախտը բերեց այնքանով, որ ոչինչ չանելով՝ 2 հզոր խթաններ ստացան, որոնք էլ նպաստեցին տնտեսական բարձր աճի ձևավորմանը։
Սակայն մեծ հարց է, թե այդ խթաններն ինչքանո՞վ կպահպանվեն այս տարի։
Կառավարությունն առնվազն 7 տոկոս աճի ակնկալիք ունի։ Բայց այդ աճի հավանականությունն էլի իրենցից կախված չէ։ Կախված է նրանից՝ կշարունակվի՞ արդյոք արտաքին նպաստավոր միջավայրի դրական ազդեցությունը, թե՞ ոչ։
Միջազգային կազմակերպությունների գնահատականներն այս պահին 7 տոկոսին չեն ձգում։ Լավագույն սպասումները 4-4,5 տոկոսի սահմաններում են։
Չնայած անցած տարվա բարձր աճին ու ձևավորված հսկայական հնարավորություններին, այդպիսին է մնում մեր տնտեսության պոտենցիալը։
Իշխանություններն այդպես էլ ոչինչ չարեցին անցած տարի ի հայտ եկած ահռելի հնարավորությունները տնտեսության պոտենցիալի ավելացմանն ուղղելու համար։ Մինչդեռ, այդպիսի հնարավորություններ հազարից մեկ կարող են ստեղծվել։
Անցած տարի այդ պահը բաց թողնվեց։ Դժվար է ասել, այս տարի ևս մեկ նման հնարավորություն կստեղծվի՞, թե՞ ոչ։ Անորոշություններն այդ առումով շատ մեծ են։ Ամեն ինչ կախված է ռուս-ուկրաինական հակամարտությունից, Ռուսաստանի նկատմամբ կիրառված պատժամիջոցներից և այն գործոններից, որոնք դարձան այս տարվա տնտեսական աճի հիմնական խթանները։
Եթե անգամ պահպանվի այս իրավիճակը, նախորդ տարվա աճի ակնկալիքներն այլևս չեն կարող լինել։
Նախորդ տարվա աճը շատ ավելի ցածր բազային ցուցանիշների վրա էր հիմնված։ Այս տարի այդ գործոնի դերն էապես նվազել է։
Ձևավորվել է բարձր բազա, որի պահպանման համար պետք է առնվազն պահպանվեն նախորդ տարվա հոսքերը։ Իսկ որպեսզի աճ լինի, այդ հոսքերը պետք է ավելի մեծանան։ Սակայն այդպիսի հավանականությունը շատ ցածր է։
Առաջին հերթին դա վերաբերում է ֆինանսական հոսքերին, որոնք անցած տարի ստացվեցին։
Հինգ միլիարդ դոլարի կարգի տրանսֆերտային մուտքեր եղան։ Միայն Ռուսաստանից՝ գրեթե 3,6 միլիարդի։
Ի տարբերություն Ռուսաստանի, մյուս երկրներից ֆինանսական հոսքերի էական փոփոխություններ չկրեցին։ Ենթադրվում է, որ այս տարի ևս չեն կրելու։
Այնպես որ, այս տարվա ակնկալիքը կապված է լինելու Ռուսաստանի հետ։ Եթե ռուս-ուկրաինական հակամարտությունը շարունակի սրվել և ընդլայնվել՝ գուցե կապիտալի ու մարդկային հոսքերը Ռուսաստանից արագանան։ Հակառակ պարագայում՝ ոչ մի հիմք չկա պնդելու, որ անգամ նախորդ տարվա ակտիվությունը կարող է կրկնվել։
Արդեն անցած տարի կապիտալի հոսքերի որոշակի փոփոխական դրսևորումների ականատես եղանք։ Մի պահ ֆինանսական միջոցների մուտքը դանդաղեց։ Դանդաղեց նաև մարդկային հոսքերի շարժը։ Հակամարտության սկզբնական շրջանում Հայաստան տեղափոխված Ռուսաստանի շատ քաղաքացիները նույնիսկ սկսեցին վերադառնալ կամ տեղափոխվել երրորդ երկրներ։
Իրավիճակը փոխվեց այն բանից հետո, երբ հայտարարվեց մասնակի զորահավաք։ Դա վերստին ակտիվացրեց՝ ինչպես ֆինանսական, այնպես էլ՝ մարդկային հոսքերը։
Արդյունքում հոկտեմբերին Հայաստան կատարված մասնավոր ֆինանսական փոխանցումների ամենաբարձր ցուցանիշը գրանցվեց։ Ընդհանուր տրանսֆերտներն այդ ամսին անցան 618 մլն դոլարից։ Միայն Ռուսաստանից ստացվեց 482 միլիոնից ավելի գումար։ Երբ զորահավաքի հետ կապված իրավիճակն աստիճանաբար հանդարտվեց՝ նկատվեց նաև կապիտալի հոսքերի դանդաղում։ Նոյեմբերին դրանք գրեթե 110 միլիոնով ավելի քիչ էին, քան հոկտեմբերին։ Դեկտեմբերի ցուցանիշները դեռևս չեն հրապարակվել։
Եթե կտրուկ տեղաշարժեր չլինեն ռուս-ուկրաինական հակամարտության գոտում, ամենայն հավանականությամբ, անկման միտումը առաջիկայում կշարունակի պահպանվել։ Այդ պարագայում մեր տնտեսությունը կարող է զրկվել այն էական գործոններից մեկից, որը դարձավ անցած տարվա բարձր տնտեսական աճի կարևոր շարժիչներից։
Միայն այդ գործոնի հետևանքով տնտեսական աճը կարող է զգալիորեն դանդաղել։ Դա կարտահայտվի հատկապես ծառայությունների ոլորտում։
Այս տարվա չափազանց բարձր աճերից հետո անհնարին կլինի նույնպիսի աճեր ակնկալել նաև արտաքին առևտրից։ Որքան էլ ռուսական շուկան պահպանի պահանջարկը, մատակարարումներն ավելացնելու մեր երկրի պոտենցիալը այլևս 60-70 տոկոսանոց աճերի չի կարող հավակնել։
Խոսքը մեր տնտեսության կարողությունների մասին չէ։ Բոլորն էլ գիտեն, որ արտահանման-ներմուծման անցած տարվա աճերը վերարտահանումների արդյունքն էին։
Այս տարի գուցե պահպանվեն անցած տարվա ծավալները, բայց աճելու մեծ տեղ այլևս չկա։
Ֆինանսական ու մարդկային մեծ հոսքերի շնորհիվ արձանագրված առևտրի ու ծառայությունների բարձր աճերն անցած տարի դարձան մեր տնտեսության աճի առանցքը։
Բացի այն, որ այս տարի էապես փոքրացել է այդ գործոնների դերը, ի հայտ են եկել մի շարք այլ արգելակող հանգամանքներ։ Խոսքը տնտեսական անվտանգության սպառնալիքների մասին է, որոնք ահագնացել են՝ կապված ինչպես Արցախի, այնպես էլ՝ հենց Հայաստանի հետ։
Մի պահ թվում էր, թե մոտ է խաղաղության պայմանագրի ստորագրման հավանականությունը։ Սակայն տարեվերջին Արցախի շուրջ ստեղծված իրավիճակը ցույց տվեց, որ դա էլ խաբկանք է։
Մեծացել են նաև ադրբեջանական ագրեսիայի ռիսկերը, շարունակելով նոր մարտահրավերներ ստեղծել տնտեսության ու տնտեսական անվտանգության առումով։ Դրանք լուրջ ռիսկեր են ներդրումների համար, իսկ առանց նեդրումների անհնարին է բարձրացնել տնտեսության պոտենցիալը։
Նախորդ տարվա իներցիայով մի շարք ոլորտներում տարեսկզբին գուցե դեռ պահպանվի բարձր ակտիվությունը, նաև անցած տարվա սկզբի ցածր բազայի արդյունքում, բայց հետագայում շատ ավելի դժվար է լինելու։
Կառավարությունն առնվազն 7 տոկոսանոց աճի ակնկալիք է դրել ավելի շատ ոչ թե իրողությունները հաշվի առնելով, այլ պատահականության սկզբունքով։ Անցած տարի, հայտնի պատճառներով, դա արդարացավ։ Բայց այնպես չէ, որ պատմությունը միշտ կրկնվելու հատկություն ունի, ինչի վրա հույսը դրել է կառավարությունը։
ՀԱԿՈԲ ՔՈՉԱՐՅԱՆ
