«Անգրագիտությունը երբեք պարզապես անձնական թերություն չէ։ Պետական իշխանության մակարդակում այն դառնում է ինստիտուցիոնալ վտանգ». Ալեքսանդր Հարությունյան

Անգրագիտությունը երբեք պարզապես անձնական թերություն չէ։ Պետական իշխանության մակարդակում այն դառնում է ինստիտուցիոնալ վտանգ։ Երբ հիմնարար ազգային կառույցների մասին ձևավորվում են պատմականորեն շրջված պատկերացումներ, վտանգվում է ոչ միայն ճշմարտությունը, այլ նաև այն նուրբ հավասարակշռությունը, որի վրա պահվում են պետությունն ու հասարակությունը։ Այդ կարգի սխալներից է այն պնդումը, թե Հայ Առաքելական Եկեղեցին «ստեղծվել է պետության կողմից»։

Այս պնդման խնդիրը նույնիսկ այնքան նրա անհիմն լինելը չէ, որքան այն հասկացական շփոթը, որ այն ենթադրում է։ Պետությունն ստեղծում է մարմիններ, հաստատություններ, իրավական կառուցվածքներ։ Եկեղեցին այդ տրամաբանության մեջ չի տեղավորվում։ Նրա իշխանությունն ու լեգիտիմությունը բխում են այլ աղբյուրներից՝ հավատքից, առաքելական հաջորդականությունից, հոգևոր իրավազորությունից։

Պատմական հաջորդականությունն այստեղ վճռորոշ է։ Քրիստոնեությունը Հայաստանում չի ծնվել որպես պետական ծրագիր։ Այն ընդհանրապես սկսել է գոյություն ունենալ քաղաքական իշխանությունից անկախ, և որոշ ժամանակ՝ նաև դրան հակառակ պայմաններում։ Միայն այդ հոգևոր իրականության կայացումից հետո պետությունն է այն ճանաչել՝ 301 թվականին։ Պետությունն ընդունել է Եկեղեցին, ոչ թե ստեղծել այն։ Սա մեկնաբանության հարց չէ, այլ տարրական պատմական հաջորդականություն։

Այս խառնաշփոթն առավել վտանգավոր է դառնում, երբ այն տեղափոխվում է ազգային գոյության առանցքային փուլերի ըմբռնման դաշտ։ Հայոց ցեղասպանությունից հետո հայկական պետականություն գոյություն չուներ։ Չկային իշխանական կառույցներ, իրավական պաշտպանություն, միջազգային անվտանգության մեխանիզմներ։ Բայց ազգը գոյատևեց։ Գոյատևեց, որովհետև կար ազգի ներքին կազմակերպման մեկ կայուն հենարան՝ Եկեղեցին՝ իր համայնքներով, դպրոցներով, լեզվով, հիշողությամբ, բարոյական կարգով։

Եթե Եկեղեցին իսկապես լիներ պետական «արտադրանք», այն պիտի կործանվեր պետության կործանման հետ միասին։ Սակայն պատմությունը ցույց տվեց ճիշտ հակառակը․ ազգը մնաց առանց պետության, բայց ոչ առանց Եկեղեցու։

Այս նույն հասկացական շփոթը այսօր վերարտադրվում է մեկ այլ՝ առաջին հայացքից «խորհրդանշական» դաշտում, երբ առաջարկվում է պետական հիմնը հնչեցնել եկեղեցում։ «Մեր Հայրենիք»-ը պետական ինքնիշխանության, քաղաքական միասնության խորհրդանիշ է։ Եկեղեցին՝ հավատքի, աղոթքի, խորհուրդների տարածք։ Սրանք տարբեր իմաստային կարգեր են։ Երբ պետական արարողությունը տեղափոխվում է խորան, տեղի է ունենում ոչ թե խորհրդանշական միավորում, այլ սահմանների լուռ վերացում։

Սա հայրենասիրություն չէ։ Հայրենասիրությունը չի պահանջում պետական խորհրդանիշի ներմուծում սրբավայր։ Հայկական ինքնությունը դարեր շարունակ պահպանվել է առանց հիմնի՝ հավատքի, լեզվի, հիշողության շնորհիվ։ Երբ պետական խորհրդանիշը մտնում է լիտուրգիայի մեջ, աղոթքը սկսում է ընկալվել որպես քաղաքական գործողության մաս։ Սա վտանգավոր է թե՛ Եկեղեցու, թե՛ պետության համար։

Ամենախորը ռիսկը այստեղ քաղաքական գործիքավորումն է։ Երբ պետական խորհրդանիշը հայտնվում է սրբազան տարածքում, Եկեղեցին սկսում է ընկալվել որպես տվյալ իշխանության խորհրդանշական ուղեկից։ Իսկ Եկեղեցու բարոյական ուժը միշտ կառուցվել է հենց այն փաստի վրա, որ նա երբեք ամբողջությամբ չի պատկանել ժամանակավոր իշխանությանը։ Այս տեսանկյունից ավելի տրամաբանական կլիներ կառավարության նիստերը սկսել Տերունական աղոթքով, քան Պատարագը՝ հիմնով։

Այս հարցը անձերի մասին չէ։ Սա ինստիտուտների լեզվի և սահմանների մասին է։ Երբ Եկեղեցին ներկայացվում է որպես պետական արտադրանք, իսկ պետությունը՝ որպես սրբավայրի տեր, մենք գործ ունենք ոչ թե պարզապես սխալ ձևակերպման, այլ քաղաքակրթական խեղաթյուրման հետ։ Իսկ քաղաքակրթական սխալների գինը, ինչպես պատմությունն անհաշիվ անգամ ցույց է տվել, երբեք միայն տեսական չի լինում»: