Ի՞նչ քաղաքական խնդիր էր հետապնդում Էրդողանը․ Սուրբ Սոֆիայի կարգավիճակը և քաղաքակիրթ աշխարհը
Եվ այսպես, հուլիսի 10-ին Թուրքիայի նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը ստորագրեց Սուրբ Սոֆիայի տաճարը մզկիթի վերածելու մասին հրամանագիրը՝ չեղարկելով 1934 թվականին Թուրքիայի իշխանությունների կողմից տաճարը թանգարանի վերածելու որոշումը:
Հիշեցնենք, որ Սուրբ Սոֆիայի տաճարը հիմնադրվել է հույն կայսր Հուստինիանոսի կողմից և բացվել 537 թվականին, համարվում էր այն ժամանակների քրիստոնեական ամենամեծ տաճարներից մեկը: Իսկ իր ճարտարապետական ոճով օրինակ էր ծառայում մյուս տաճարների կառուցման համար:
Այս տաճարն անգնահատելի հետք է թողել հույն ժողովրդի վրա: Ըստ լեգենդի՝ իշխան Վլադիմիրը, լսելով այս տաճարի մասին, որոշել է խաչակնքվել և քրիստոնեություն է բերել Ռուսաստան, ինչն էլ էապես փոխել է այդ երկրի զարգացման հետագա ճակատագիրը:
Հիշեցնենք, որ օսմանցի թուրքերի կողմից Բյուզանդիան և Կոնստանդնուպոլիսը նվաճելուց հետո սուլթան Մեհմեդ 2-րդը Սուրբ Սոֆիայի տաճարը վերափոխեց մզկիթի: Այդ որոշումը մեծ ցավ պատճառեց քրիստոնեական աշխարհին:
Դրանից հետո գրեթե բոլոր ռուսաց թագավորներն իրենց առջև խնդիր էին դնում «ազատել Սուրբ Սոֆիան մահմեդականներից» և այն վերադարձնել քրիստոնյաներին:
Ռուսաստանի կայսրության վերջին տարիներին գրեթե ողջ ռուսական վերնախավը տոգորված էր այդ գաղափարով: Դարդանելի նեղուցն ու Սուրբ Սոֆիայի ազատագրման հարցը դարձել էին այդ երկրի գրեթե թիվ մեկ ազգային գաղափարը:
Օսմանյան կայսրության փլուզումից հետո՝ 1934 թվականին, Աթաթուրքի որոշմամբ Սուրբ Սոֆիայի կարգավիճակը փոխվեց և այն վերածվեց թանգարանի: Նպատակները մի քանիսն էին: Նախ Աթաթուրքն այն ժամանակ պայքարում էր աշխարհիկ գաղափարների համար՝ մերժելով բոլոր տեսակի կրոնական մոլեռանդության ձևերը: Բացի այդ, Սուրբ Սոֆիայի հարցը կարծես ձգում էր բոլոր քրիստոնյաներին նվաճելու այն, և մզկիթը թանգարան դարձնելով՝ թուլացվում էր այդ ձգողական ուժը: Այն ժամանակ Աթաթուրքն ու իր շրջապատը ցանկացած կրոնական ազդեցիկ սիմվոլ դիտարկում էին իրենց համար որպես սպառնալիք, քանզի թուրքերի մեջ դեռ կար կարոտախտ Օսմանյան կայսրության անցյալին, ինչպես որ, օրինակ, ԽՍՀՄ-ի փլուզումից հետո այդպիսի կարոտախտ կար ռուսական վերնախավի զգալի մասի մոտ:
Ինչո՞ւ Էրդողանն անսպասելիորեն որոշեց վերափոխել Սուրբ Սոֆիայի կարգավիճակը
Այս հարցն ունի մի քանի պատասխան:
Առաջին
Սուրբ Սոֆիան կրկին մզկիթի վերածելու գաղափարը միշտ էլ պահպանվել էր վերջին 100 տարիների ընթացքում: Պարզապես քեմալական քաղաքական վերնախավը թույլ չէր տալիս, որ հասարակ թուրքերի այդ երազանքն ի կատար ածվեր:
Էրդողանն իշխանության գալուց հետո ոչ մեկ անգամ չէ, որ արտահայտվել է այդ խնդրի մասին: Սակայն, իր կառավարման սկզբնական փուլում նա ռիսկ չէր անում այդ քայլը կատարել, քանզի նույնիսկ երկրի ներսում դեռ չուներ բավարար հենարան:
Երկրորդ
Սուրբ Սոֆիայի կարգավիճակը փոխելով՝ Էրդողանն ուզում է իր դիրքերն ամրապնդել երկրի ներսում: Իսկ ներկա պահին այդ դիրքերն զգալիորեն թուլացել են:
Բերենք ընդամենը մի քանի փաստ: Վերջին 17 տարիների գրեթե բոլոր ընտրություններում Էրդողանի կուսակցությունն ուներ առավելություն իր հիմնական մրցակից Ժողովրդա-հանրապետական կուսակցությունից՝ մոտավորապես 15-25 տոկոսով: Ներկա պահին այդ տարբերությունը կրճատվել է մոտ 5 տոկոսի չափ: Իսկ դա վատ մեսիջ է Էրդողանի համար:
Կորոնավարակի տարածումն էլ իր հերթին լրացուցիչ բարդություններ է առաջացնում ներկայիս Թուրքիայի իշխանությունների համար:
Երրորդ
Էրդողանը շատ լավ հասկանում է, որ իր և Արևմուտքի հարաբերություններն այլևս չեն կարող բարելավվել: Իսկ Ստամբուլի քաղաքապետի վերջին ընտրությունները ցույց տվեցին, որ նա ունի արդեն վտանգավոր մրցակից՝ ի դեմս ներկայիս քաղաքապետ Էքրեմ Իմամօղլուի, որը մեծ աջակցություն ունի Արևմուտքի կողմից: Այս գործիչը 2019-ի մարտին հաղթանակ տարավ Էրդողանի թիմակից Բինալի Ելդըրիմի նկատմամբ:
Ընդորում, Էրդողանը քաջ գիտակցում էր, թե ինչ է նշանակում պարտվել Ստամբուլում: Ինքը՝ Էրդողանն, իր քաղաքական վերելքն սկսել էր հենց Ստամբուլի քաղաքապետ դառնալուց: Այն ժամանակ նա արդեն հայտարարում էր, որ «ով կհաղթի Ստամբուլում, նա կհաղթի նաև ողջ Թուրքիայում»:
Իր օրինակով նա ապացուցեց այդ թեզի ճշմարտացիությունը:
Եվ ահա 2019-ին Էրդողանը Ստամբուլի քաղաքապետի ընտրություններում իր կուսակցության կողմից առաջարկում է երկրի վարչապետի թեկնածությունը, որպեսզի կարողանա հաղթել իր մրցակցին: Սակայն, նույնիսկ այդպիսի թեկնածուի պարագայում, նա պարտվում է այդ ընտրություններում: Տարբեր պատրվակներ բերելով՝ չեղարկում է այդ ընտրությունների արդյունքները՝ հույս ունենալով, որ նոր ընտրություններում կկարողանա մոբիլիզացնել իր թիմին հաղթանակի համար: Սակայն երկրորդ անգամ՝ նույն թվականի հունիսին, Էրդողանի թեկնածուն կրկին պարտվում է: Եվ այս պարտությունն իրեն հուշում է, որ իր գործերը լավ չեն, որ թուրք հասարակությունն արդեն հոգնել է իրենից:
Եվ ահա, այս իրավիճակը կոտրելու համար նա որոշում է գնալ Սուրբ Սոֆիայի կարգավիճակի փոփոխմանը:
Այս քայլով Էրդողանը հույս ունի նոր շունչ տալ իր կողմնակիցներին՝ թուլացնելով քեմալականներին և գոնե այս հոգեբանական դաշտում հաղթանակ արձանագրելով: Ու թեև հաջորդ ընտրությունները 2023-ին են լինելու, Էրդողանը հույս ունի, որ այս տարիների ընթացքում նա կկարողանա վերջնականապես «կոտրել» քեմալականներին:
Չորրորդ
Այս քայլով Էրդողանը նպատակ ունի վերականգնել իր ազդեցությունը Միջին Արևելքի մահմեդականների վրա: Եթե սրա համար նա քննադատության է ենթարկվելու քրիստոնեական աշխարհի կողմից, ապա հասկանալի է, որ լրացուցիչ աջակցություն է ստանալու մահմեդական աշխարհից:
Օրինակ, Սիրիայում Ասադի կողմնակիցների և նրա հակառակորդների պայքարի մեջ առաջանում է լրացուցիչ կոմպոնենտ: Ուղղափառ Ռուսաստանն աջակցում է Ասադին, իսկ Սուրբ Սոֆիան մզկիթի վերածած Էրդողանն աջակցում է Ասադի հակառակորդներին: Հասկանալի է, որ այս հոգեբանական պայքարում Էրդողանը դիրքային առավելություն է ձեռք բերում:
Նույնը Լիբիայում: Այստեղ Թուրքիան աջակցում է Սարաջի կառավարությանը, իսկ Ռուսաստանն ու Ֆրանսիան աջակցում են մարշալ Խաֆթարի ուժերին: Այս պայքարի համար նույնպես քրիստոնյաների ու մահմեդականների վեճն Սուրբ Սոֆիայի շուրջ լրացուցիչ դիվիդենտներ է բերելու այդ երկրի թուրքամետ ուժերին:
Այսպիսով, Էրդողանն այս որոշումը կայացնելիս մի քանի խնդիր էր հետապնդում:
Միաժամանակ, Էրդողանը համոզված է, որ իր այս որոշումը լուրջ դիմադրության չի արժանանա հիմնական աշխարհաքաղաքական կենտրոնների կողմից:
Թրամփի համար Էրդողանը կարևոր գործընկեր է և նա հաստատ լուրջ և ազդեցիկ քայլերի չի դիմի Թուրքիայի դեմ, մանավանդ, որ Թրամփն ու Էրդողանն այսօր ունեն ընդհանուր թշնամիներ՝ ի դեմս գլոբալիստների, որոնք երազում են իշխանազրկել և՛ Թրամփին, և՛ Էրդողանին:
Պուտինի համար նույնպես Էրդողանն այսօր գերադասելի է ցանկացած քեմալական գործչից: Հակառակ դեպքում Ռուսաստանը, Արևմուտքի կողմից աջակցվող քեմալական ղեկավարի պարագայում, կարող է ստանալ հակամարտության նոր ճակատ արդեն իր հարավային դարպասներում: Թեև Պուտինի համար անչափ դժվար է զսպել ռուսական հասարակության կրոնական հատվածի էմոցիաները: Մանավանդ, որ ինչպես Էրդողանն է փորձում իր հասարակության կրոնական հատվածին սիրաշահել, այնպես էլ Պուտինն է ուզում, որ իր երկրի հանրության հավատացյալ մասը չհիասթափվի Պուտինից:
Եվրոպացիները պատրաստ չեն Էրդողանի հետ մեծ կոնֆլիկտի մեջ մտնել, քանզի գիտակցում են, որ այդ դեպքում Թուրքիան եվրոպացիների վրա «բաց կթողնի» իր տարածքում տեղակայված բոլոր փախստականներին: Այս ամենը հաշվի առնելով՝ հավանաբար, եվրոպացիների զայրույթն առավելապես ձևական բնույթով կսահմանափակվի:
Գլոբալիստները նույնպես Սուրբ Սոֆիայի պատճառով Էրդողանի հետ սուր կոնֆլիկտի մեջ չեն մտնի, քանզի այդ քայլով կվարկաբեկվի Թուրքիայում նրանց այսօրվա թեկնածուն՝ Էքրեմ Իմամօղլուն, որի հետ մեծ հույսեր են կապվում:
Այս ամենը հաշվի առնելով՝ կարելի է ասել, որ Էրդողանն իր այս որոշումով կստանա իր կողմից սպասված քաղաքական դիվիդենտները՝ առանց քիչ թե շատ կորուստների:
Երվանդ Բոզոյան
Քաղաքական մեկնաբան
