«Արցախյան բաժանարար գծում պատերազմի վերսկսման հնարավոր դիպաշարերը». Հով­սեփ ­Խուր­շուդ­յան

Մեծ հավանականություն կա, որ ա­ռա­ջան­ցիկ տեմ­պե­րով զին­վող Ադր­բե­ջա­նը եր­բեք չի հա­մա­ձայ­նե­լու Ար­ցախ­յան հիմ­նախնդ­րի խա­ղաղ կար­գա­վոր­մա­նը, անգամ ե­թե հայ­կա­կան կող­մե­րը պատ­րաստ լի­նեն հանձ­նել ա­զա­տագր­ված տա­րածք­ները, այդ թվում` Քարվաճառը և նախկին Լաչինի շրջանի մեծ մասը: Ալիևի վարչակարգի առավելապաշտությունը և իրական փոխզիջման տորպեդահարումը սնուցվում է նավթադոլարներից ուռճացված սեփական ուժերի գերագնահատմամբ: Սակայն, իրականում այդ անհամարժեքությունն իրական սպառնալիք է Հայաստանի և Արցախի հանրապետությունների քաղաքացիների անվտանգությանը:

Ալիև կրտսերի` Հայաստանին ուղղված մշտական սպառնալիքները, աշխարհի հայերին Ադրբեջանի թշնամի հռչակելը, Երևանը, Զանգեզուրը և Սևանա լիճն Ադրբեջանի նախնիների պատմական տարածք հայտարարելը լրջագույն մտահոգության առարկա պետք է դառնան Հայաստանի և Արցախի բոլոր քաղաքացիների համար: Այսուհետ Ալիևի վարչախմբի՝ ոչ միայն Հայաստանի անվտանգությանը, այլև գոյությանն ուղղված սպառնալիքն օր առաջ վնասազերծելը պետք է դառնա արտաքին և ռազմական քաղաքականությունների առաջնայնություն:

Այս ըն­թաց­քում, երբ ­Հա­յաս­տա­նում կեղծ­ված ընտ­րութ­յուն­նե­րի մի­ջո­ցով իշ­խա­նութ­յան եկած խմբա­վո­րու­մը շա­րու­նա­կում է վատ և անարդյունավետ կառավարումը, երբ երկրում կոռուպցիայի ծավալները մնում են հսկայական չափերով, ՀՀ հար­յուր հա­զա­րա­վոր քաղաքացիներ դիմում են ար­տա­գաղ­թի, Ա­լիևի վարչակարգն անհիմն հույս ունի, որ, ի վեր­ջո, կկա­րո­ղա­նա այն­պի­սի ռազ­մա­կան գե­րակշ­ռութ­յուն ա­պա­հո­վել ­բառիս բուն իմաստով «արնաքամ լինող Հա­յաս­տա­նի և Ար­ցա­խի» նկատմամբ, որ ա­ռանց վա­րա­նե­լու, իր համար հարմար պա­հին կվերսկ­սի պա­տե­րազ­մը և կհաս­նի իր բաղ­ձա­լի նպա­տա­կին:

Վեր­ջին 10, և, հատ­կա­պես, 4-5 տա­րի­նե­րի ըն­թաց­քում Ադր­բե­ջա­նի ռազմավարական արժու­թա­յին պա­շար­նե­րը, ո­րոնք կազմ­ված են Ադր­բե­ջա­նի նավ­թա­յին հիմնադ­րա­մի, Կենտրոնա­կան բան­կի պա­հուստ­նե­րից և ­Ֆի­նանս­նե­րի նա­խա­րա­րութ­յան գանձա­պե­տա­կան մի­ջոց­նե­րից, ա­վե­լա­ցել են 30 ան­գամ` հաս­նե­լով 50 մլրդ ­դո­լա­րի:

Սակայն Արևմուտքն Ադրբեջանի նկատմամբ ունի էական և ազդեցիկ ֆինանսական լծակներ: Դրանցից մեկն այն է, որ Ադրբեջանի արժութային պաշարներն ի պահ են հանձնվում գերազանցապես արևմտյան բանկերում: Չի բացառվում, որ պատերազմ սկսվելու պարագայում ինչ-ինչ հանգամանքների դեպքում դրանք սառեցվեն և չտրամադրվեն Ալիևին: Մեկ այլ լծակ է Ադրբեջանում նավթ արդյունահանող արևմտյան ընկերությունների կողմից նավթի արդյունահանման ծավալների կտրուկ նվազեցնելու հնարավորությունը:

Ադրբեջանի կողմից ար­դեն կու­տակ­ված մի­ջոց­նե­րը բա­վա­րար են ա­ռա­ջի­կա 20 տարինե­րի ըն­թաց­քում յուրաքանչյուր տա­րվա կտրվածքով սպա­ռա­զի­նութ­յուն­նե­րի ձեռք­բեր­ման նպատակով շուրջ 2 մլրդ դո­լար ծախ­սե­լու հա­մար: ­Սա մի ցու­ցա­նիշ է, ո­րին ­Հա­յաս­տա­նը չի կա­րող հասնել նույն ժամանակաշրջա­նում, ան­գամ ե­թե մի հրաշք տրանս­ֆոր­մա­ցիա­յի (փոխակերպման)՝ իշխա­նա­փոխության, հա­մազ­գա­յին հա­մախմբ­ման և ժո­ղովր­դի ու­ժե­րի մոբիլի­զա­ցիա­յի արդ­յուն­քում ՀՆԱ-ի տա­րե­կան ա­ճը դառ­նա 10-15%, իսկ ար­տա­քին ներդրումնե­րը ներկայիս համեմատ տաս­նա­պատկ­վեն:

Ըստ որոշ հաշ­վարկ­նե­րի` եթե նավթի գինը պահպանվի անգամ ներկայիս[1] մակարդակով` 58 դոլար մեկ բարելի դիմաց, իսկ գազի գինը՝ 104 դոլար 1000 խմ-ի դիմաց, ապա 10 տա­րի անց` 2025թ.-ին, Ադր­բե­ջա­նի ռազ­մա­վա­րա­կան արժութա­յին պա­շար­նե­րը կավելանան ևս 10-20 մլրդ-ով` հաս­նե­լով 70 մլրդ ­դո­լա­րի:

Սույն ուսումնասիրության ներքո մեր խնդիրն է դիտարկել ոչ միայն Ադր­բե­ջա­նի հարձակման դեպ­քում հայ­կա­կան կող­մի գոր­ծո­ղութ­յուն­նե­րի մարտավարությունն ու ռազմավարությունը, այ­լև այն­պի­սի դիպաշարերի քաղաքական հնարավորություններն ու հետևանքները, ըստ որոնց` Ադր­բե­ջա­նի կողմից տրված որևէ ա­ռիթ հայկական կողմը կօգտագործ­ի առաջին հերթին կան­խարգե­լիչ ռազ­մա­կան հար­ված հասց­նե­լու և հա­կա­ռա­կոր­դի հիմ­նա­կան հար­ձա­կո­ղա­կան և ռազմավարական զի­նա­տե­սակ­նե­րը և են­թա­կա­ռույց­նե­րը կործանելու ուղ­ղութ­յամբ, ապա Ադրբեջանի տարածք ներ­խուժ­ման սպառ­նա­լի­քի կամ դրա իրա­կա­նաց­ման պայ­ման­նե­րում` խա­ղա­ղութ­յուն կպար­տադ­րեն վերջ­նա­կան ե­ռա­կողմ համաձայ­նագ­րի տես­քով, ո­րում կարձանագր­վի նաև Ար­ցա­խի ան­կա­խութ­յան ճա­նա­չու­մն իր սահ­մա­նադ­րա­կան սահմաններով: ­

Առ­կա զի­նա­դա­դա­րի շա­րու­նա­կա­կա­նութ­յու­նը, ինչպես նաև դրա ա­վար­տն ու ռազմական գործողությունների վերսկսումը խարսխ­վում են ոչ միայն ռազ­մա­կան բա­ղադ­րի­չի վրա, այլ նաև` քա­ղա­քա­կան: Արդ­յո՞ք քա­ղա­քա­կան բա­ղադ­րի­չն այժմ բա­րեն­պաստ է, ե­թե ա­յո, ապա արդ­յո՞ք այն հա­վերժ այդ­պի­սին է մնա­լու ­Հա­յաս­տա­նի և Ար­ցա­խի հանրապետություն­նե­րի համար:

Ադր­բե­ջան-Ա­րևմուտք քաղաքական առ­ճա­կատ­ման խո­րաց­ման պայ­ման­նե­րում չպետք է բա­ցա­ռել Ա­րև­մուտ­քի, հատ­կա­պես ԱՄՆ-ի շնորհիվ «կա­նաչ լույ­սի վառ­վե­լը» ­հայկական զինված ու­ժե­րի կող­մից Ադր­բե­ջա­նին վերջ­նա­կան խա­ղա­ղութ­յուն պարտադրելու գործողություն­նե­րի առ­ջև:

Արևմուտքի աջակցությունն ստանալու հավանականությունը կաճի, եթե հայ­կա­կան ուժե­րը պատ­րաս­տա­կա­մութ­յուն հայտ­նեն պատերազմի մեջ մտնել որոշակի` իր հետ համաձայնեցված նպատակներով և պայմաններով, այդ թվում՝ Ադր­բե­ջա­նից Եվ­րո­պա ձգվող էներգատար խողովակների չթի­րա­խա­վո­րման հարցում:

Հայաստանի համար առավել շահեկան կլինի պայմանավորվածություն ձեռք բերել Արևմուտքի հետ՝ չհարվածելով էներգատարներին` դրա դիմաց ստանալով Արևմուտքի աջակցությունը: Նման պայմանավորվածության առկայության մասին Կրեմլի իրազեկ լինելու հանգամանքն ինքնին կարող է նաև կանխարգելիչ նշանակություն ունենալ վերջինիս համար՝ դրանով պատերազմը վերսկսել չհրահրելով Ադրբեջանին: Քանի որ նման հրահրման հիմնական պատճառներից մեկը կարող է լինել այն կանխավարկածը, որ Ադրբեջանի ագրեսիայի արդյունքում հայկական զինուժն առաջնային շարքից հանելու է հենց էներգատար խողովակները, ապա այն կարող է նավթի համաշխարհային գնի աճին խթանել՝ գոնե որոշակի ժամանակահատվածում փրկօղակ հանդիսանալով Ռուսաստանի տնտեսության համար:

Որևէ պատրվակով` լինի դա էներգատար խողովակների պաշտպանության խնդիր ՆԱՏՕ-ի դեպքում կամ ՀԱՊԿ պարտավորությունների շրջանակներում Հայաստանին աջակցություն (եթե, օրինակ, Ադրբեջանը հարվածներ հասցնի բուն Հայաստանի Հանրապետության տարածքին)՝ Ռուսաստանի կամ ՀԱՊԿ ուժերի դեպքում, տարածաշրջան (նախևառաջ՝ Ադրբեջան) միակողմանի կերպով որևէ երրորդ կողմից մուտք գործելը կարող է հանգեցնել այլ ուժերի՝ տարածաշրջան ներխուժելուն:

Ընդ որում, դա, որպես կազմակերպություններ, վերաբերում է ոչ միայն ՀԱՊԿ-ին կամ ՆԱՏՕ-ին, Ռուսաստանին ու ԱՄՆ-ին, այլև Թուրքիային՝ Նախիջևանը պաշտպանելու իր “մեկդարյա մանդատի” պատրվակով, կամ Իրանին՝ իր համար Իրան-Հայաստան ռազմավարական նշանակություն ունեցող ճանապարհի անվտանգությունն ապահովելու պատրվակով, կամ թալիշական շրջաններում իրավիճակի սրացման դեպքում հումանիտար հնարավոր աղետը կանխելու նպատակով: Թեև ամեն դեպքում տարածաշրջան, և, հատկապես, բուն հակամարտության գոտի զորք մտցնելու արևմտյան երկրների և առավել ևս՝ Իրանի կարողությունները Ռուսաստանի համեմատությամբ խիստ սահմանափակ են:

Նման դիպաշարի զարգացման իրականացման դեպքում Ադրբեջանը կարող է վերածվել արտատարածաշրջանային ուժերի սեկտորալ ներկայության գոտու, որի հետագա ճակատագիրն արդեն կորոշվի տարածաշրջանում իրենց ներկայությունն ապահոված ուժերի միջև բանակցությունների արդյունքում՝ հետպատերազմյա Գերմանիայի օրինակով:

Արցախյան խնդրի հանգուցալուծումը Հայաստանի համար բարենպաստ պայմաններում և Արևմուտքի հետ ստվերային պայմանավորվածությունների հիման վրա կարող է հանգեցնել Հայաստանի ինքնիշխանության էական ամրապնդմանը, ընդհուպ՝ ազատագրում Ռուսաստանի հետ 2014-ին կնքած գաղութատիրական գազային մենաշնորհի պայմանագրից՝ իրանական և թուրքմենական գազի տարանցիկ փոխադրման հեռանկարով:

Այլապես, եթե Իրանի դեմ պատժամիջոցների վերացման շուրջ ձևակերպված համաձայնության արդյունքում առաջիկայում պայմանավորվածություն ձեռք բերվի Իրանի և Արևմուտքի միջև (ըստ որի` իրանական գազը պետք է Եվրոպա հասցվի, և դրա հնարավոր ուղիներից մեկն էլ գազամուղը Հայաստանի տարածքով անցկացնելն է), ապա, քանի որ Հայաստանի պարագայում Արևմուտքն ու Իրանը նման պայմանավորվածություն ստիպված կլինեն ձեռքբերել ոչ թե Հայաստանի իշխանությունների, այլ Կրեմլի հետ:

Հետևաբար, այդ դարի նախագծից հսկայական շահաբաժինն էլ կհասնի ոչ թե Հայաստանին և վերջինիս ժողովրդին, այլ «Գազպրոմ»-ին, իսկ ավելի կոնկրետ՝ ռուսաստանցի չինովնիկներին ու օլիգարխներին: Ամենակոպիտ հաշվարկներով` Հայաստանով Մեղրիից մինչև Բավրա` շուրջ 600 կմ 50 մլրդ խմ գազի տարանցման դիմաց Հայաստանը, ինքնուրույն գործընկեր (խաղացող) լինելու դեպքում կարող է ստանալ 1 մլրդ դոլարի մաքուր շահույթ[2]:

Իրանի էներգակիրների՝ նավթի և գազի Եվրոպա ուղղելու հարցն այն առանցքային նշանակություն ունեցող խնդիրների թվում է, որոնք, ի վերջո, ստիպեցին Արևմուտքին համաձայնության գալ Իրանի հետ:

Եթե Հայաստանի ու Արցախի հանրապետություններն ստիպված լինեն ինքնուրույն կանխարգելիչ ռազմական գոր­ծո­ղութ­յուն նա­խա­ձեռ­նե­լ՝ Ադրբեջանին խաղաղություն պարտադրելու նպատակով, ապա պետք է հաշ­վի առն­են նաև ­Ռու­սաս­տա­նի և Ի­րա­նի շա­հերն ու հնա­րա­վոր ար­ձա­գանք­նե­րը, փակուղի չմտցնեն այդ երկր­նե­րի հետ հա­ղոր­դակց­ման և համագործակ­ցութ­յան խո­ղո­վակ­նե­րը: Այդ նպատակով չափազանց կարևոր է արտատարածաշրջանային շահերի ճշգրիտ վերլուծությունը՝ ռազմական ճանապարհով արցախյան խնդրի վերջնական հանգուցալուծման վերաբերյալ դիրքավորման տեսանկյունից:

Ադր­բե­ջա­նի` որ­պես ռևան­շիս­տա­կան հե­տա­գա հա­վակ­նութ­յուն­նե­րից հրա­ժար­ման երաշխիք Հայաստանի կողմից պատերազմի արդյունքում կարող է առաջ քաշվել այդ երկ­րի ազգային փոք­րա­մաս­նութ­յու­ննե­րի` թա­լիշ­նե­րի, լեզ­գին­ե­րի, թա­թե­րի և ա­վար-ծա­խուր­նե­րի համար լիար­ժեք ավ­տո­նոմ կար­գա­վի­ճակ­նե­րի տրա­մադ­րու­մը, այ­սինքն, ըստ էութ­յան, Ադրբեջանի ֆեդերալի­զա­ցիան (դաշնայնացումը)` այդ երկ­րում ապ­րող բո­լոր ժո­ղո­վուրդ­նե­րի լիի­րավ մասնակցութ­յամբ ընդհանուր պե­տութ­յան ձևա­վո­րու­մը միջազգային վերահսկողության ներքո, իշ­խա­նութ­յան լիարժեք ա­պա­կենտ­րո­նաց­մամբ, և այդ տարածաշրջաններում խաղաղապահների ներգրավմամբ:

Ուսումնասիրությունը և դիպաշարի մշակումը հեղինակի կողմից կատարվել է 2015թ. հուլիսին: Հետազոտության ամբողջական տարբերակը Միջազգային և անվտանգության հարցերի հայկական ինստիտուտի (ՄԱՀՀԻ) կայքէջում (www.aiisa.am) կտեղադրվի և լրատվամիջոցներին կտրամադրվի առաջիկայում՝ ՄԱՀՀԻ-ում խնդրո առնչությամբ փորձագիտական քննարկումից հետո:

[1] Հետազոտութունը կատարվել է հուլիս ամսին, ուստի նավթի միջազգային գները վկայակոչված են 15.07.2015թ. դրությամբ:

[2] 1000 խմ գազի տարանցումը 100 կմ-ի համար հաշվարկված է 3,4 $-ով:

Հովսեփ Խուրշուդյան
Միջազգային և անվտանգության հարցերի հայկական ինստիտուտի ասոցացված փորձագետ