Ռագըբ Զարաքօղլու. «Ցեղասպանության ճանաչման խնդրում միայն Թուրքիան չէ, այլ մեծ պետություններն էլ պատասխանատվություն ունեն»
Հայաստանի Ազգային արխիվի և «Վան» հասարակական կազմակերպության համագործակցության արդյունքում 2012թ. հրատարակված «Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. Վերապրածների վկայություններ» եռահատոր գրքի առաջին հատորն անցյալ շաբաթ լույս է տեսել Թուրքիայում` 1500 օրինակով, Ռագըբ Զարաքօղլուի հրատարակչությամբ: Այս առիթով այսօր հրավիրված ասուլիսի բանախոսներն էին մարդու իրավունքների պաշտպան, գրքի թուրքերեն թարգմանության հրատարակիչ Ռագըբ Զարաքօղլուն, թարգմանիչ Տիրան Լոքմագյոզյանը, Հայաստանի ազգային արխիվի տնօրեն Ամատունի Վիրաբյանը, «Վան» հ/կ պատվավոր նախագահ Ռուբեն Գալչյանը: Այս վկայությունների հավաքագրումը նախաձեռնվել է 1916 թվականին Դաշնակցության Բաքվի կոմիտեի կողմից։ Հատորյակի գլխավոր խմբագիր Ամատունի Վիրաբյանի պնդմամբ՝ այս նախաձեռնության հիմնական հեղինակը, ամենայն հավանականությամբ, եղել է Զապել Եսայանը։ Հետագայում այս գործին միացել են նաև Վահան Թոթովենցը, Անդրանիկը, Մեբաստացի Մուրադը։
Նախաձեռնության մասնակիցները շրջել են Արևմտյան Հայաստանի բնակավայրերով, ինչպես նաև՝ գաղթածների հավաքատեղիներով, և հավաքել են ականատեսների վկայությունները։ Կազմված են եղել հարցեր, որոնք հիմք են հանդիսացել վկայությունները ճշգրիտ կերպով ներկայացնելու համար: 25 հարցից կազմված հարցաշարում անդրադարձ է արվել Ցեղասպանության գրեթե բոլոր կողմերին՝ բնակավայրը, տեղի հայ բնակչության թվաքանակը, ունեցվածքը, թուրքական բանակ հավաքագրված հայ զինվորների թիվն ու նրանց ճակատագիրը, տեղահանումը, բնակչության կազմակերպած ինքնապաշտպանությունը, ջարդարարների ինքնությունը, գաղթի ճանապարհը, եվրոպացի ականատեսների վերաբերմունքը, և այլն: Ամատունի Վիրաբյանը նշեց «Վան» հասարակական կազմակերպության կարևոր դերակատարման մասին այս նախաձեռնությանը, որի շնորհիվ օպերատիվ կերպով հրատարակվեց այս աշխատությունը և հիմա էլ թարգմանվում է տարբեր լեզուներով. ««Վան» հասարակական կազմակերպությունը կարևոր աշխատանք է կատարում ամբողջ աշխարհի հանրությանը Հայաստանի ազգային արխիվում պահպանվող փաստաթղթերը մատչելի դարձնելու համար»,- նշեց նա:
Ռագըբ Զարաքօղլուն` խոսելով այս նախաձեռնության թուրքերեն թարգմանության մասին, ասաց, որ ինքն ու իր լուսահոգի կինը` տիկին Այշենար Զարաքօղլուն, այս պայքարը սկսել են դեռևս 1990-ականներից` հրատարակելով մի քանի կարևոր գրքեր (Գերմանական փաստաթղթերը Հայոց ցեղասպանության մասին, Վերժինե Ավդալյանի հավաքած փաստական նյութերը, «Կապույտ գիրքը»). «1993թ., երբ հրատարակեցինք մեր առաջին գիրքը, մեր դռնից ներս մտնելու քաջություն ունեցան միայն երկու տարեց հայ, իսկ երրորդը` Հրանդ Դինքն էր, որն իր վրա վերցրեց գրքի 1000 օրինակ տարածելու գործը «ոչ թե օրինական ճանապարհով, այլ` «տակից»»,- ասաց նա: Նա խոսեց նաև «Կապույտ գրքի» պատմության մասին, որը թուրքերեն հրատարակելուց հետո ուղարկել են Թուրքական պառլամենտի 550 անդամներին, սակայն Հայոց ցեղասպանության մերժման չեմպիոն համարվող պատգամավոր Շուքրե Էլեկտարը և պառլամենտի նախագահն այս գիրքը համարեցին վնասակար պատգամավորների համար, մերժեցին այն ու ետ ուղարկեցին:
Թուրքիայի հակահայ քաղաքականության մասին խոսելով` նա ասաց. «Ես մի տերմին եմ հնարել` «հիստորոցիդ», այսինքն` պատմությունը ջնջել, վերացնել. Թուրքիայում հենց այդպես են անում` 2001թ. սկսած` երիտասարդներին թույն ներարկելով: Հրատարակվում են բազմաթիվ գրքեր, քարտեզներ, հանրագիտարաններ, որոնք կեղծում են պատմությունը: Սա ինձ հիշեցնում է Ջորջ Օրվելի «1984» կոչված վեպը, որտեղ խոսվում է արխիվում աշխատող մի շարք մասնագետների մասին, որոնց գործը փաստաթղթերը ոչնչացնելն ու իրենց հարմարեցնելով` նորերը ստեղծելն է»:
Լրագրողներից մեկի այն հարցին, թե Թուրքիայում ինչպե՞ս են վերաբերվում իրենց հրատարակած գրքերին` Ռագըբ Զարաքօղլուն պատասխանեց. «Թուրքիան հիմա փոխել է իր տակտիկան. գրքերի դեմ դատ հարուցելու ու մեծ սենսացիաներ առաջացնելու փոխարեն` փորձում են տնտեսական միջոցներով ճնշել և արգելել գրքերի տարածումը: Մեր գրքերի մասին թուրքական մամուլում անգամ հակալուր չի տրվում, որ ժողովուրդն անտեղյակ մնա դրանցից: Միայն հայալեզու` «Նոր Մարմարա» թերթն է խոսում մեր գրքերի մասին»:
«2015թ. հնարավո՞ր է, որ Թուրքիան կճանաչի Հայոց ցեղասպանությունը»,- հարցրեց լրագրողներից մեկը: Ռագըբ Զարաքօղլուն հարցին այսպես արձագանքեց. «Ամենաբարձր մակարդակով Ցեղասպանությունը մերժող կոմիտե կա, որի աշխատանքներն Էրդողանը եթե անգամ պասիվացնի` վերացնել այն չի կարող:1965-ից աշխատանքներ են տարվում այս ուղղությամբ, սակայն միայն 90 տարի անց ցավակցական խոսք հնչեց: Ընդունելն ամենահեշտ գործն է, բայց Թուրքիան գիտակցում է, որ ընդունելուց հետո ուրիշ փուլեր են գալիս, և այդ փուլերը կանխելու համար ուզում է խնդիրն այսօրվա վիճակի մեջ թողնել ու ժամանակ շահել: Սակայն միայն Թուրքիան չէ` մեծ պետություններն էլ պատասխանատվություն ունեն այս խնդրում:
Ամերիկյան բոլոր սենատորներն ընտրվելուց առաջ խոսում են Հայոց ցեղասպանությունը ճանաչելու մասին, սակայն ընտրվելուց հետո` մոռանում այդ մասին, այդ թվում՝ նաև Օբաման»:
Վերջում, մեր այն հարցին, թե այս գրքի վկայությունները կարո՞ղ են օգտագործվել որևէ միջազգային դատական գործընթացում Հայոց ցեղասպանության փոխհատուցման պահանջով, «Վան» հ/կ նախագահ Ռուբեն Գալչյանը պատասխանեց. «Գրքի սկզբի մի քանի էջերում մասնագետ-փաստաբանի կարծիք կա, որ սրանք ամբողջովին վավերական վկայություններ են, միջազգային օրենքներով ընդունելի փաստաթղթեր, քանի որ գրված են հենց նույն ժամանակ, ոչ թե տարիներ անց: Մենք նյութը պատրաստում ու տալիս ենք, մեր ուժերով չենք կարող դատական գործը սկսել, դա իշխանությունները պետք է անեն»:
