Աշոտ Մանուչարյան. Պուտինը ոչ մի իրավունք չուներ հայ ժողովրդի հետ այդպես խոսելու
Հարցազրույց «Ղարաբաղ» կոմիտեի անդամ Աշոտ Մանուչարյանի հետ
– Վերջին զարգացումները` Եվրասիական տնտեսական միությանն անդամակցելու մասին Հայաստանի որոշումը, Աստանայում Նազարբաևի հայտնի հայտարարությունը, նաև մինչ այդ Մինսկի խմբի ամերիկացի համանախագահի հայտարարությունը, որևէ վտանգ պարունակո՞ւմ են Լեռնային Ղարաբաղի համար:
– Հարցերը, որոնց մասին նշում եք, շատ կարևոր են, այդ պատճառով նշեմ պարզաբանումները, որպեսզի ասածիս տրամաբանությունը պարզ լինի:
– Ավելի կոնկրետ հարցն այսպիսին է` կա՞ ինչ-որ առևտուր` Ղարաբաղի հետ կապված:
– Ո՛չ, ո՛չ, այդպիսի խնդիր չկա: Հիմա կասեմ` ինչի մասին է խոսքը: Գլոբալ իմաստով այժմ բախում է գնում Ռուսաստանի և Արևմուտքի միջև: Չխորանանք պատճառների մեջ: Բախում է` քաղաքական, աշխարհաքաղաքական, և այլն, և այլն: Այս տեսակետից ամեն մեկը մյուսի հանդեպ փորձում է կիրառել գործիքներ: ԱՄՆ-ը շատ ավելի վարժ է այդ հարցում, Ռուսաստանն ամեն ինչ նոր է սովորում, դրա համար շատ անգամ անարդյունավետ է ու անհեթեթ, բայց արագ սովորում է: Այն, ինչ կատարվեց Աստանայում, կրկին կապված է այդ բախման հետ: Եվրասիական միությունը Ռուսաստանի պատասխանն է Ամերիկային:
Սառը պատերազմում Խորհրդային Միության պարտությունից հետո (Սառը պատերազմում հաղթեց ԱՄՆ-ը) Ռուսաստանը հույս ուներ, որ Արևմուտքը, որի հետ ինքը փորձում էր եղբայրանալ, իրեն կօգնի, բայց իրեն ասացին` ոչ, դու պետք է լինես երկրորդը, չորրորդը: Ռուսաստանը որոշեց` քանի որ չի կարող Արևմուտքից տեխնոլոգիա ստանալ, զարգանալ, միակ ճանապարհը հետևյալն է` ստեղծել մեծ շուկա, մեկ տնտեսական համակարգ` հավաքելով առաջին հերթին` նախկին խորհրդային երկրները, և երկրորդ հերթին` ով կգա, օրինակ` Իսրայել, Թուրքիա:
Բայց, իհարկե, նաև ակնհայտ է, որ նա ուզում է դառնալ աշխարհաքաղաքական միավոր, այսինքն` հեռահար խնդիր էլ կա, թեև հիմա ասում են` միությունը քաղաքական չէ: Եվ Ամերիկան պետք է այստեղ խանգարի Ռուսաստանին, որովհետև, ասացի, ամեն տեղ փորձում է հարվածել: Խանգարելու գործիքներից մեկն ի սկզբանե եղել է Ղազախստանը, Ռուսաստանին «դոզավորելու» գործիք: Ո՞ր պահից Ղազախստանը սկսեց այդ դերը խաղալ: 90-ականների սկիզբն էր: Չմտնեմ ելևէջների մեջ, միայն մի օրինակ բերեմ: Ռուսաստանում սկսեց զարգանալ եվրասիականության գաղափարախոսությունը: Դա ռուսական ավանդապաշտության գաղափարն է: Ավանդապաշտությունը եվրոպական գաղափար է, օրինակ` Լե Պենը և մի շարք այլ գործիչներ եվրոպական ավանդապաշտներն են:
Ռուսաստանում դրա արձագանքը եվրասիականությունն էր, և այսօր էլ կան մարդիկ, ովքեր զարգացնում են այդ գաղափարը: Բրիտանիան` Ռուսաստանի հավերժ մրցակիցը, ուշադիր դիտում էր, որ Ռուսաստանը հանկարծ մի նոր գաղափար չստանա, որովհետև հենց Ռուսաստանը մի նոր գաղափար ստացավ, կարևոր չէ` սոցիալիզմ է, ուղղափառություն, դրոշները բարձրացնում են, ու` առաջ, շատ դժվար է հետները գործ ունենալ: Ուստի, երբ եվրասիականությունն արդեն սպառնում էր դառնալ ռուս ժողովրդին առաջ տանող գաղափարախոսություն, մեկ էլ Աստանայում Նազարբաևը կազմակերպում է մի համագումար, որտեղ հռչակվում է եվրասիական շարժում: Ղեկավարը դառնում է իր դուստրը, ով խելացի է, գեղեցկուհի է, հարգված և սիրված է ժողովրդի կողմից: Եվ այնտեղ մասնակցում են նաև Բրիտանիայի որոշ ներկայացուցիչներ:
– Փաստորեն, ըստ Ձեզ` դավադրությունը կրկին անգլիացիներից է գալիս:
– Անգլիացիները կառավարման առավել խորը փորձ ունեն և հիմա մրցակից են, այստեղ ոչ մի դավադրություն չկա, «դավադրություն» բառը սխալ է գործածել: Բոլորն աշխատում են բոլորի դեմ:
– Այսինքն` Ձեր ասածը նշանակում է, որ Նազարբաևն այդ հայտարարությունն արել է Արևմուտքի՞ դրդմամբ:
– Անկասկած: Այսպես է, Նազարբաևն իր այս քայլով պետք է խնդիրներ ստեղծի Ռուսաստանի համար, բայց այդ խնդիրները պետք է շատ հասկանալի լինեն Ռուսաստանի համար, որովհետև Ռուսաստանը վերջին հիմարը չէ: Ես մի քանի անգամ ասել եմ` Ադրբեջանն այսօր կառավարվում է երեք պետությունների կողմից` Իսրայել, ԱՄՆ, Բրիտանիա, որոնց համար Թուրքիան նույնպիսի գործիք է, ինչ որ Ադրբեջանը: Սա է աշխարհաքաղաքական իրողությունը:
Եվ ի՞նչ է կատարվում: Լինում է Իլհամ Ալիևի նամակը: Ես գրեթե համոզված եմ, որ Պուտինը ծանոթացած է եղել այդ նամակին, այսինքն` Նազարբաևի արածը Պուտինի համար անակնկալ չի եղել: Ես համարում եմ, որ կատարվածը խայտառակ անընդունելի էր մեր ժողովրդի համար, և Պուտինը ոչ մի իրավունք չուներ հայ ժողովրդի հետ այդպես խոսելու: Ես համարում եմ, որ Պուտինը կարող էր շատ մեծ հիմքեր ունենալ` Սերժ Սարգսյանի հետ այդպես խոսելու: Եթե նրանք առանձնանային առանձին սենյակում և իրար հետ խոսեին վերջին հայհոյանքներով, դա նրանց անձնական գործերն են:
Իմ կարծիքով` եղել է հետևյալը, Նազարբաևի հնարավոր հիմնավորումները Պուտինին, որ հրապարակավ խոսի: Երկու ակնհայտ ազդակ կար, մեկը` Սերժ Սարգսյանին, որ` համը հանել ես: Հրապարակային ապտակ էր: Իսկ մյուսը` Ադրբեջանին, որ` դու հեռանկարներ ունես, այնպես չէ, որ բոլոր դռները քեզ համար փակ են, և այլն, արի դեպի Եվրասիական միություն: Եկեք այս մի բանն էլ հստակ հասկանանք: Մենք այսպիսի հարցադրում ենք կատարում` եթե Ռուսաստանը մեր բարեկամն է, նա պիտի լինի Ադրբեջանի թշնամին, որովհետև Ադրբեջանը մեր թշնամին է: Սա բացարձակ անընդունելի հարցադրում է, որովհետև շատ դեպքերում մեզ պետք է, որ մեր թշնամու հետ մեր ինչ-որ բարեկամներ լինեն դրական հարաբերությունների մեջ, որպեսզի ազդեցությունն ուրիշ լինի:
Բայց դրանից էապես ավելի կարևոր բան կա: Ի սկզբանե, երբ ազգային և պետական պատասխանատվություն զգացինք, մենք հասկացանք, որ հարցը միայն այն չէ, որպեսզի Ղարաբաղը միացնենք Մայր Հայաստանին: Հարցն այն է, որ մենք պիտի ունենանք մի շրջապատ, որտեղ թշնամանք չլինի, որպեսզի կարողանանք ապրել այս տարածաշրջանում: Եվ դրա համար մենք փնտրում էինք դաշնակիցներ:
Մենք դաշնակիցներ գտել ենք առաջին հերթին` տարածաշրջանում, այդ թվում` նաև Ադրբեջանում: Ես մի քանի անգամ խոսել եմ մեր և Հեյդար Ալիևի հարաբերությունների և գործունեության մասին: Մասնավորապես, Ադրբեջանի մասով մեր և Հեյդար Ալիևի մոտեցումները գրեթե նույնն էին: Մենք համարում էինք, որ Ադրբեջանը մի պետություն է, որը կազմված է տարբեր երկրներից: Երկիր նշանակում է` ժողովուրդը, որն ապրում է իր բնօրրանում: Եվ քանի որ կան տարբեր այդպիսի ժողովուրդներ, ուրեմն նրանք պիտի կարողանան ազատ ապրել իրենց բնօրրաններում, իսկ պետական համակարգը պետք է դրան հարմարեցվի: Եվ Հեյդար Ալիևը այդ սկզբունքին հստակ պատասխանել է` «այո»:
Այդ ժամանակ Մոսկվան դաշնակից էր, մասամբ` նաև Իրանը, որովհետև երկուսն էլ հասկանում էին` եթե գնաց այն տրամաբանությունը, որը հիմա կա, ստեղծվելու է մի խոշոր թշնամական կառույց` ոչ միայն Հայաստանում: Եվ այսպես, մենք ձգտում էինք, որ այս տարածաշրջանը դառնա խաղաղության, համագործակցության և բարեկամության տարածաշրջան:
Թվում էր` անհեթեթություն է, մենք, Ղարաբաղի պատերազմը նոր է ավարտվել, այսպես, այսպեսգ բայց այդպիսին է կյանքը, ժողովուրդները թշնամանքի մեջ են մտնում, հետո գալիս է ուրիշ ժամանակաշրջան: Եվ այդպես էլ պետք է լիներ: Ես ասեմ` Ադրբեջանը որդեգրեց թշնամանքի կոնցեպցիան Հեյդար Ալիևի մահվանից հետ, մոտավորապես 2004 թ.: Իլհամը սկզբից փնտրում էր տարբերակներ` ինչ կոնցեպցիայով խոսի իր ժողովրդի հետ Ղարաբաղի հարցով, և նա սկզբից ուզում էր գնալ համագործակցության ճանապարհով, բայց նրան ասացին` ոչ, որովհետև նրանց, ովքեր խոշոր գործողություններ են ծրագրում, պետք էր գործիք` ընդդեմ Իրանի:
Այստեղ Հայաստանի հարցը չէր: Այսպիսով, Ռուսաստանը շահագրգռված էր այդպիսի Ադրբեջան և այդպիսի տարածաշրջան ստեղծելու մեջ, հետո Ռուսաստանի մրցակիցների կողմից այդ գործառույթը խափանվեց: Սրա հիմնական պատճառն այն է, աշխարհի տիրակալները սովոր են, որ իրենք որոշեն` ինչպիսի կառուցվածք պետք է ունենա աշխարհը, այլ ոչ թե մենք նստենք, որոշենք, իրենց էլ փաստի առաջ կանգնեցնենք: Այսինքն` ուզում եմ ասել, որ խաղաղության գործընթացը մեզ մոտ եղել է, բայց հիմա մտել է թշնամանքի տրամաբանությունը, և տեսեք` ինչ չափերի է հասնում:
– Դուք չասացիք` ի՞նչ էին մեզ հասկացնում Աստանայում: Այդ հայտարարությունն ուղղակի սպառնալիք չէ՞ Հայաստան-Լեռնային Ղարաբաղ միասնության համար:
– Ո՛չ: Ես արդեն խորհրդանշական լեզվով ասացի, որ Ադրբեջանին հասկացվում է, թե իբր իրավիճակն այնպիսին է, ինչպիսին նա է պատկերացնում: Այսինքն` Ադրբեջանին ասում են` Ղարաբաղի հարցը մենք չենք ուզում այնպես լուծել, որ քո դեմ լինի, և այլն: Ադրբեջանին ինչ-որ մի ձևով պետք է շահեն:
Մենք առճակատման մեջ ենք և պետք է որոշենք` ինչ ենք անում: Ասեմ` ինչպես մենք կգործեինք` 88-84 թթ. նորմատիվներով: Նազարբաևը բարձրացրե՞լ է այդ հարցը, հոյակապ է: Նա օրական չորս անգամ կրկնում է, որ Եվրասիական միությունը քաղաքական միություն չէ, բայց հանկարծ բարձրացնում է քաղաքական հարց: Շատ լավ: Կա այսպիսի վիճակ` Ղարաբաղի կարգավիճակն իրավական դաշտում լուծվել է: Մենք դրա մասին մոռացել ենք, բայց լուծվել է` համապատասխան միջազգային իրավունքի և խորհրդային սահմանադրության: Ես համարում եմ, որ Նազարբաևը քաղաքական, բարոյական և քրեական պատասխանատվություն է կրում, ասեմ` ինչ իմաստով:
Երբ Ադրբեջանը հայտարարեց ԽՍՀՄ կազմից դուրս գալու մասին, այդ նույն վայրկյանին Ղարաբաղը, ըստ խորհրդային օրենսդրության, հանրաքվե անցկացնելու իրավունք ստացավ: Կարգն այսպիսին է` երբ որևէ հանրապետություն հայտարարում է ԽՍՀՄ կազմից դուրս գալու մասին, նրա ինքնավար միավորումներում անցկացվում է հանրաքվե: Տվյալ դեպքում դա պետք է անցկացնեին Մոսկվան և Բաքուն միասին, և ինչ ժողովուրդը որոշեց` այդպես էլ լինում է: Այդ հանրաքվեն Ղարաբաղը ստիպված էր անցկացնել, որովհետև Մոսկվան և Բաքուն չկատարեցին իրենց պարտականությունները: Այդ ժամանակ Մոսկվայում կար երկու ղեկավար մարմին, մեկը կոչվում էր Կոմկուսի քաղբյուրո, որի անդամ էր Նազարբաևը, երկրորդը` նախագահական խորհուրդ, որի անդամ էր Նազարբաևը: Մեկում նա խորհրդակցական ձայն ուներ, մյուսում` որոշիչ:
Իրենք չեն կատարել այդ քայլը, տեր չեն կանգնել այդ հանրաքվեին: Արդյունքում` Ադրբեջանի իշխանությունը որոշեց զինված կերպով լուծել հարցերը` հարձակումներ, սպանություններ և այլն: Այսինքն` նրանք կատարել են մի գործողություն, որը բերել է ծանրագույն հետևանքների, և մինչև այսօր այդ հակամարտությունը շարունակվում է: Հիմա բարձրացրե՞ց Նազարբաևն այդ հարցը: Հոյակապ է: Ուրեմն վերադառնում ենք իրավական դաշտ և պահանջում ենք այդ հարցը քննարկել իրենց կողմից և կատարել այն, ինչ չեն կատարել: Կատարել հետևյալը. Խորհրդային Միության շարունակողը` Պուտինը, պետք է ճանաչի հանրաքվեի արդյունքները: Նազարբաևը, որպեսզի մի քիչ քավի մեղքը, կարծում եմ` երկրորդ նամակով կդիմի Պուտինին` խնդրելով ճանաչել Ղարաբաղը, որովհետև այն ժամանակ հանրաքվեն անցկացրել է լրիվ օրինական: Մենք այս հարցը չպետք է թողնենք, որ այսպես էլ մնա:
– Աստանայից երկու օր անց Սերժ Սարգսյանի արտահայտությունը, թե` ո՞վ է ասել, որ մենք Ղարաբաղով ենք միանալու Մաքսային միությանը, չի՞ հակասում ղարաբաղյան շարժման ոգուն, «Միացում» կարգախոսին:
– Գիտեք` ինչ կա, ղարաբաղյան շարժման ոգուն հակասում է Սերժ Սարգսյանի ողջ գործունեությունը: Հիմա դուք ինձ հարցնում եք, որ նա բերել, հասցրել է էս վիճակին, և հարցնում եք այս վերջին քայլի մասին: Ես ասում եմ` դրանից առաջ նա հազար սխալ քայլ է արել: Եթե դուք ինձ հարցնեք` ինչպիսի՞ն կլիներ վիճակը, եթե մենք ճիշտ ուղիով գնայինք, ապա մենք չէինք լինի ո՛չ Մաքսային միության, ո՛չ էլ Եվրամիության անդամ, մենք կլինեինք ուրույն երկիր, որն իր առաջնորդությամբ արդեն ինտեգրած էր լինելու ողջ Կովկասը, բայց լիդեր էր լինելու ոչ թե այն պատճառով, որ մենք` հայերս, «ամենագողական» տղերքն ենք ու ամենալավ թալանչիները, այլ զուտ այն պատճառով, որ այն ժամանակ մենք ամենաբարձր բարոյական սկզբունքները կրողն էինք և կարող ենք մեզ բարեկամ դարձնել և ամբողջականացնել ողջ տարածաշրջանը:
Եվ այդ տարածաշրջանն ասոցիացված հարաբերություններ էր ունենալու և՛ Ռուսաստանի, և՛ ԱՄՆ-ի, և՛ Եվրոպայի, և՛ Իրանի, և՛ Թուրքիայի, և՛ Չինաստանի ու Հնդկաստանի հետ, բոլորը մեզ համար լինելու էին հարազատ, որովհետև բոլորը շահագրգռված են, որ կովկասյան կոմունիկացիոն միջանցքն աշխատի ճշգրիտ ձևով: Սա մի կողմն է: Կա նաև կովկասյան, այսպես ասեմ, քաղաքակրթական միջանցք, շատ կարևոր:
Օրինակ, մեզ համար ֆունդամենտալ խնդիր է, որպեսզի ձևավորվի Իրան-Հայաստան-Վրաստան առանցքը: Այստեղ տարբեր խողովակաշարերի հետ կապված երևակայություն կա, բայց, խողովակաշարերից բացի, կա նաև շատ կարևոր քաղաքակրթական և աշխարհաքաղաքական առանցք, որը ֆունդամենտալ նշանակություն ունի: Եվ եթե մենք այդ հարցերով չենք զբաղվել, այլ զբաղվել ենք նրանով, ինչով զբաղվել ենք` խելքներս տված խելագարություններին, հիմա դուք ինձ հարցնում եք` հազարից հետո այս քայլը չի՞ հակասում: Ես ասում եմ` հազարն է հակասում: Հայտնվել ենք մի ահավոր վիճակի մեջ, և այդ ահավոր վիճակում քայլերը համարյա միանշանակ են որոշվում:
