Վահե Ստեփանյան. Տեսականորեն խորհրդարանական համակարգն ավելի ժողովրդավարական է

Հարցազրույց ՀՀ արդարադատության նախկին նախարար, իրավագիտության դոկտոր Վահե Ստեփանյանի հետ

– Պարոն Ստեփանյան, մամուլում քննարկվում է տեղեկությունը, որ գործող իշխանությունը պատրաստվում է սահմանադրական փոփոխություններ կատարել` Հայաստանը խորհրդարանական հանրապետություն դարձնելու նպատակով: Ի՞նչ կարծիք ունեք այս մասին, և արդյոք կա՞ նման փոփոխությունների անհրաժեշտություն:

– Նախ նշեմ, որ հարցն այնքան ծավալուն է, որ դրա մասին կարելի է օրերով խոսել: Այդ երկու համակարգերից` կիսանախագահական և խորհրդարանական, յուրաքանչյուրն ունի իր դրական և բացասական կողմերը, և յուրաքանչյուրն ունի իր արժանիքները: Ընդհանրապես, կառավարման ձևերը պատահական չեն ընտրվում, կաբինետներում չեն հորինում, յուրաքանչյուր կառավարման ձև առաջացել է կոնկրետ պայմաններում, օրինակ` բուրժուական հեղափոխություն` պառլամենտական միապետություն, հյուսիսամերիկյան նահանգների պայքարն ազատության և անկախության համար, որի արդյունքում ստեղծվեց հզոր նախագահական համակարգ, Լենինի դիկտատուրան և սոցիալիստական պետությունը: Եվ կիսանախագահականը փոխելու մասին խոսելիս` պետք է հաշվի առնենք, թե ինչպես է առաջացել այդ համակարգը:

Ֆրանսիա` Հինգերորդ Հանրապետություն, 1958 թ.: Մինչ այդ` Չորրորդ Հանրապետության օրոք, Ֆրանսիան մաքուր խորհրդարանական հանրապետություն էր: Երբ Ֆրանսիան ռազմական գործողություններ էր իրականացնում Հնդկաչինում և Ալժիրում, և բուն Ֆրանսիայում կատարվում էին ահաբեկչական գործողություններ, իսկ Ալժիրի ֆրանսիական էքսպեդիցիոն կորպուսը բունտ արեց, այդ պայմաններում խորհրդարանն ընդունեց որոշում` կենտրոնացնել իշխանությունը: Իմիջիայլոց, ասում են, թե Հինգերորդ Հանրապետությունը ստեղծել է դե Գոլը, բայց նա այդ ժամանակ իր տանը նստած էր, ուղղակի ֆրանսիացիները հասկացան, որ խորհրդարանական համակարգն այդպիսի արտակարգ իրավիճակներում չի գործում, և խորհրդարանն ընդունեց որոշում` կենտրոնացնել իշխանությունը. գործող նախագահը զանգեց դե Գոլին և նրան խնդրեց գալ և դառնալ ազգի առաջնորդը:

Եկավ դե Գոլը, կարգի բերեց երկիրը, և հենց այս պայմաններում առաջացավ կիսանախագահական համակարգը` որպես էքստրեմալ պայմաններում ազգային առաջնորդի կողմից իրականացվող կառավարման ձև: Այդ պատճառով կիսանախագահական համակարգն ավելի ավտորիտար է, ավելի կարծր է, իսկ խորհրդարանական համակարգը շատ ավելի ժողովրդավարական է: Իհարկե, կիսանախագահականը, բացի կարծր լինելուց, նաև ունի իր դրական կողմերը, դրա համար հատկանշական է, որ հետսոցիալիստական երկրների մեծամասնությունն ընտրեց կիսանախագահական կառավարման ձևը:

Այստեղ ուրիշ խնդիր կա, խոսքը քաղաքական համակարգի վիճակի մասին է: Դուք կարող եք ունենալ խորհրդարանական կառավարման համակարգ այն դեպքում, երբ ունեք հստակ կուսակցական համակարգ: Եթե կուսակցական համակարգը ձևավորված չէ, առաջանում են խնդիրներ: Օրինակ` Իտալիայում 1960-70-ական թթ. տարեկան տասը կառավարություն էր փոխվում, ինչո՞ւ, որովհետև խորհրդարանում մեծամասնություն չկար, կոալիցիոն կառավարություն էին ձևավորում, հենց վարչապետը նախարարներից մեկին նեղացնում էր, նա դուրս էր գալիս կոալիցիայից, դառնում էր փոքրամասնության կառավարություն, կամ կառավարությունը հրաժարական էր տալիս: Այսինքն` տեսականորեն խորհրդարանական համակարգը շատ ավելի ժողովրդավարական է, և խորհրդարանական համակարգում ժողովրդի ընտրության իրավունքն ավելի արդյունավետ է իրականացվում: Կիսանախագահական կառավարման դեպքում և՛ նախագահն է առաջնային մանդատով, և՛ խորհրդարանը, որոնք ընտրվում են ժողովրդի կողմից:

Սակայն ժամանակի ընթացքում ստեղծվում է այնպիսի իրավիճակ, որ նախագահի հզոր ինստիտուտը, որն ունի իրական իշխանական լծակներ, կարողանում է որոշակի ազդեցություն գործել խորհրդարանական ընտրությունների վրա` ձևավորել մեծամասնություն, իսկ հետո, երբ գալիս է նախագահական ընտրությունների հերթը, արդեն գործադիր և օրենսդիր իշխանությունները կարողանում են նպաստել իրենց նախագահի վերընտրմանը: Այդ իսկ պատճառով կիսանախագահական համակարգը պակաս մրցակցային է:

– Եթե Հայաստանում, ըստ էության, չկա ազատ և արդար ընտրությունների անցկացման մեխանիզմ, որքանո՞վ կարող է խորհրդարանական համակարգը լինել արդյունավետ:

– Եթե չկա ընտրական մեխանիզմը, ցանկացած կառավարման համակարգ նույնն է դառնում: Բայց այստեղ հարցն այն է, թե դրանցից ո՞րն է ավելի շատ մրցակցային պայմաններ ապահովում: Տեսեք, պատահական չէր Վրաստանում Սահակաշվիլիի կուսակցության պարտությունը, որովհետև երբ անցում ես կատարում այդ համակարգին, արդեն հնարավորություն է ստեղծվում մրցակցային ընտրությունների համար: Այսինքն` ես չեմ կասկածում, որ խորհրդարանական կառավարումն ավելի ժողովրդավարական է, բայց նաև կասկած չկա, որ դա ենթադրում է քաղաքական հասունության որոշակի մակարդակ:

Մի փոքր հակասական է: Նախագահը կիսանախագահական համակարգում կայունացնող դեր է խաղում, ապահովում է մեծամասնություն: Դա և՛ լավ է, և՛ վատ է: Լավ է այն իմաստով, որ ունենում ես մեծամասնության կառավարություն, այսինքն` գործադիր իշխանությունը կայուն է, և վատ է այնքանով, որ, այնուամենայնիվ, շատ ավելի հեշտ է դառնում վարչական լծակների օգտագործումը: Խորհրդարանական համակարգի դեպքում իշխանության կենտրոնն է դառնում մեկ մարմին` խորհրդարանը, որից ընտրվում են և՛ նախագահը և՛ կառավարությունը: Եվ երբ գալիս է նոր ընտրության ժամանակը, բոլորի լիազորություններն արդեն ավարտին են մոտենում, այսինքն` իշխանական բուրգն ամբողջությամբ ձևավորվում է մեկ ընտրության արդյունքում, և մեկը մյուսի վրա չի կարող ազդել:

– Այս համատեքստում առաջին հերթին խոսքն այն մասին է, որ սահմանադրական փոփոխություններից հետո գործող նախագահ Սերժ Սարգսյանը 2017թ. ԱԺ ընտրություններում կգլխավորի իշխող Հանրապետական կուսակցության ցուցակը` այդպիսով փորձելով նախագահի պաշտոնից անցում կատարել դեպի ուժեղացված վարչապետի պաշտոն: Արդյոք սրա նպատակը պարզապես իշխանության վերարտադրությունը չէ՞:

– Գիտեք, այդ իշխանության վերարտադրության համար շատ ավելի հեշտ ու լեգալ ձևեր կան, այդ ձևը գործող նախագահի կողմից իր իրավահաջորդին նշանակելը և նրա հաղթանակն ապահովելն է: Հիշո՞ւմ եք` ինչպես եղավ Ռուսաստանում, Ելցին, Պուտին, Մեդվեդև և կրկին Պուտին: Ես նույնիսկ մի փոքր զարմացած էի, քանի որ ինձ թվաց` եթե Մեդվեդևն ընտրվի, մի երկու ամսից հետո հրաժարական կտա, և դրանից հետո Պուտինն իրական հնարավորություն կունենա վերադառնալու նախագահի պաշտոնին: Այսինքն` իշխանության փոխանցման և հետ վերցնելու այս մեխանիզմը շատ ավելի արդյունավետ է: Իսկ անցումը խորհրդարանական համակարգին արդեն ինքնին բարդություններ է ստեղծում, միշտ չէ, որ հաջողվում է:

– Բայց կա տեսակետ, որ Սերժ Սարգսյանն իշխանության մեջ չունի արժանի իրավահաջորդ:

– Իսկ ո՞վ գիտեր, որ Պուտինը կարող է լինել Ելցինի իրավահաջորդը, այսինքն` դա հարցի տեսանելի կողմն է: Բայց դուք բացառո՞ւմ եք, որ կարող է ի հայտ գալ մի քաղաքական գործիչ, ով կգա Սերժ Սարգսյանին փոխարինելու, հետո մենք էլ կզարմանանք, թե էս ոնց էղավ, որ սրա տեղը չէինք իմանում:

– Ասում են` քաղաքականության մեջ ոչինչ չի բացառվում:

– Այո՛, դե նկատի ունեմ, որ դա հնարավոր տարբերակներից է: Այսինքն` եթե լուծվում է զուտ իշխանության պահպանման խնդիր, ստուգված մեխանիզմն ավելի արդյունավետ է: Լավ, ասում են` Սերժ Սարգսյանը հրաժարական է տալու 2017թ. և ցուցակում դառնալու է առաջինը, նրան փոխարինելու է կա՛մ ԱԺ նախագահը, կա՛մ վարչապետը, ովքեր ժամանակավոր ֆիգուրներ են: Ի՞նչ երաշխիք կա, որ Սերժ Սարգսյանը կամ նրա կուսակցությունը հաղթելու է ընտրություններում:

– Պարոն Ստեփանյան, Հանրապետական կուսակցությունը տիրապետում է բոլոր իշխանական և ընտրական լծակներին և կարողանում է կեղծել ցանկացած ընտրություն, համաձայն չե՞ք:

– Ես համաձայն եմ, որ նա վարչական լծակներ օգտագործելու մեծ հնարավորություններ ունի, բայց խնդիրը հենց այն է, որ այդ վարչական լծակներն օգտագործում է, որովհետև կա գործող նախագահ, և անցկացվում են խորհրդարանական ընտրություններ, կա գործող վարչապետ, և անցկացվում են նախագահական ընտրություններ: Իսկ եթե դրանք տեղի ունենան միաժամանակ, այդ լծակներն այլևս այդքան արդյունավետ չեն գործելու:

– Այսպիսով, կարո՞ղ ենք եզրակացնել, որ Դուք նույնպես կարծում եք, որ անհրաժեշտ է անցում խորհրդարանական համակարգին կամ քննարկում այդ հարցի վերաբերյալ:

– Քննարկում անհրաժեշտ է: Որպես իրավաբան` կարող եմ ասել, որ, զուտ իրավագիտական տեսանկյունից, խորհրդարանական համակարգը ժողովրդավարության ավելի մեծ պոտենցիալ ունի:

Բայց, ինչպես նշեցի, վտանգներ նույնպես տեսնում եմ: Հարցն այն է, թե արդյոք մենք ունե՞նք այն կուսակցական համակարգը, որը կարող է ձևավորել կայուն կառավարություն: Կարծում եմ` սա արդեն քաղաքագետների և քաղաքական ուժերի խնդիրն է, ես չեմ կարող այդ հարցին պատասխանել` մեր հասարակությունը հասունացե՞լ է այդ փոփոխության համար, թե՞ դեռ վաղ է: Քաղաքագետները և քաղաքական գործիչները պետք է սա մոդելավորեն: Ասենք` գործող նախագահը հրաժարական տվեց, կամ ԱԺ նախագահը կամ էլ վարչապետը ժամանակավոր, ընտրությունների ընթացքում, զբաղեցրին նախագահի պաշտոնը, ի՞նչ պատկեր կունենանք խորհրդարանում, կլինի՞ մեծամասնություն, որը կարող է ձևավորել կառավարություն, թե՞ ոչ:

– Ներկայիս Ազգային ժողովի գործունեությունը Ձեզ որքանո՞վ է գոհացնում:

– Ինչ վերաբերում է օրենսդիր գործունեությանը, ապա խորհրդարանի օրենսդիր գործունեությունը միշտ մեծ չափով կախված է գործադիր իշխանությունից. ցանկացած երկրում հիմնական նախագծեր բերողը կառավարությունն է: Ինչ վերաբերում է ներկայացուցչական գործառույթին, երևի հնարավոր է ավելի որակյալ խորհրդարանի կազմ ունենալ, ավելի մասնագիտական պառլամենտ:

– Իսկ խորհրդարանի մեծամասնական ընտրակարգն, ըստ Ձեզ, պե՞տք է վերացվի:

– Երևի այդ անհրաժեշտությունը կա, որ լինի 100 տոկոս համամասնական ընտրակարգ, բայց այդտեղ էլ միանշանակ պատասխան չկա:

– Կա կարծիք, որ մեծամասնական պատգամավորական ընտրակարգը նպաստում է, այսպես ասած, ֆեոդալիզմի զարգացմանը: Համամի՞տ եք:

– (Ծիծաղում է.- Ա.Ս.): Երևի կարելի է ասել` մեզ մոտ ինչ-որ չափով նպաստում է, բայց այդպես չպետք է լինի, մեծամասնականն ավելի շատ պիտի ապահովի կապը բնակիչների և խորհրդարանի միջ, որպեսզի ներկայացված լինեն ոչ միայն համընդհանուր, այլև տեղամասերի բնակչության յուրօրինակ շահերը: Այլ հարց է, թե որքանո՞վ են մեծամասնական պատգամավորները ներկայացնում, թե՞ չեն ներկայացնում ընդհանրապես, իրե՞նց հարցերն են լուծում, թե՞ ընտրողների:

– Եթե հիշենք թեկուզ նույն Ռուսաստանի փորձը` Պուտինի և Մեդվեդևի փոխատեղումները, արդյոք սա չի՞ նշանակում, որ նման ավտորիտար կամ կիսաավտորիտար վարչակարգերում ավելի կարևոր է իրական իշխանությունը, քան սահմանադրական լիազորությունները: Այս պարագայում որքանո՞վ է կարևոր անձի գործոնը:

– Դե իհարկե, եթե չկա ժողովրդավարական կայացած համակարգ, անձնական հատկանիշների, սուբյեկտիվ գործոնը շատ ավելի մեծ նշանակություն ունի:

– Իսկ հնարավոր համարո՞ւմ եք, որ կառավարման համակարգի փոփոխման հարցը կապված լինի Եվրամիության հետ Ասոցացման համաձայնագրի հետ:

– Ես չեմ զարմանա, եթե այդ Ասոցացման համաձայնագրում այդպիսի կետ լինի, որովհետև Եվրոպայում այդ կիսանախագահական համակարգն, ըստ էության, մնացել է միայն Ֆրանսիայում: Եվ կրկնում եմ` տեսականորեն խորհրդարանական համակարգն ավելի ժողովրդավարական է: Այդ պատճառով չի բացառվում, որ եվրոպացիները ձգտեն, որպեսզի նոր ասոցացվող երկրները նույնպես անցնեն խորհրդարանական համակարգի:
«168 ԺԱՄ»