Խորխե Լուիս Բորխես-Օսվալդո Ֆերարի

ՆՈՐ ՀԱՆԴԻՊՈՒՄ
(Չհրատարակված զրույցներ)
Սկիզբը` նախորդ համարներում

22. Կինոքննադատությունը

Ֆերարի.- Կինոյում մարդ ուզում է տեսնել այն աշխարհը, որը տարբեր է նրանից, որում մենք ապրում ենք:

Բորխես.– Այո, հավանաբար այդպես է:

Ֆերարի.- Ես հիշեցի այն մարդուն, ով ձեր գրառումները հավաքել է գրքում, նրա անունն է Էդվարդո Կոզարինսկի:

Բորխես. – Ճիշտ է, Կոզարինսկի: Ես նրան հարցրի, թե ինչու նա չի զետեղել այն գրառումները, որոնք ես տպել էի Ռադայելիի և Կարլոս Վեգայի ամսագրերում, և նա պատասխանեց, որ այդ ամսագրերից տեղյակ չէ:

Ֆերարի.- Գրքի առաջաբանում, որը կոչվում է «Պատմվածքի մասնակի մոգությունը»:

Բորխես.- Պարզ է, նա օգտագործել է «Դոն Կիխոտի մասնակի մոգությունը» իմ պատմվածքի վերնագիրը, այդ էսսեում ես գրել էի հմայության մասին, որը ժամանակ առ ժամանակ հայտնվում է Դոն Կիխոտի իրական աշխարհում: Կնշանակի, նա գիտակցում է, որ գոյություն ունի մոգություն:

Ֆերարի.- Իր առաջաբանոմ Կոզարինսկին պնդում է, որ ձեր գրառումներն իրականում պատմվածքների ուրվագծեր են:

Բորխես.- Այո, երևի թե այդպես էլ կա, թեև ես այդ մասին չէի մտածում: Իրոք որ ես գրել էի «Անփառունակության համաշխարհային պատմությունը», ուր զգուշորեն և վախվորած մոտենում եմ նովելի և պատմվածքի ժանրերին: Հավանաբար, ես արդեն ուզում էի ներկայանալ որպես նովելիստ, բայց դեռ չէի համարձակվում, քանի որ եսգ Ինձ այնքան դուր էին գալիս պատմվածքները, հատկապես Քիփլինգի, Սթիվենսոնի և Չեստերտոնի պատմվածքները: Երկար ժամանակ ես ինձ անարժան էի համարում այդ ժանրին և «Անփառունակության համաշխարհային պատմության» մեջ պատմվածքին մոտենալու փորձ արեցի:

Ֆերարի.- Ակնարկի միջոցո՞վ:

Բորխես.- Այո, «Անփառունակության համաշխարհային պատմության» մեջ, ես, օրինակ, ձևացրել եմ, որ այդ ամենը պատմում է պատմաբանը, բայց իրականում ամեն ինչ անճանաչելիության աստիճանի հորինված ու փոփոխված էգ Ուրեմն, Կոզարինսկին դա գիտակցո՞ւմ է:

Ֆերարի.– Այո, և հավելում է…

Բորխես.- Իսկ ի՞նչ է հավելում Կոզարինսկին:

Ֆերարի.– Նա գրում է, որ պատմվածքներում դուք հորինվածքի և իրականության մեջ տարբերություն չեք դնում:

Բորխես.– Նա ճիշտ է, իրականությունն ինձ համար հորինվածքի հիմքն է:

Ֆերարի.- Կնշանակի, նա նշանակետին խփեց:

Բորխես.- Այո, բայց ես ինքս այդ մասին չէի մտածել, նա ինձանից խորատես գտնվեց:

Ֆերարի.- Եվ որպես օրինակ է բերում «Պատը և գրքերը» էսսեն:

Բորխես.- «Պատը և գրքերը» էսսեում, ոնց որ թե, ոչ մի հորինվածք էլ չկա, թեպետ ո՞վ գիտի:

Ֆերարի.- Բայց կարելի է ենթադրել:

Բորխես.- Իսկ ենթադրությունը հաստատման է բերում, ես հուսով եմ, որ գրքում եզրակացությունները ճիշտ են արված: Ինչ ափսոս, որ ես ծանոթ չեմ այդ գրքին:

Ֆերարի.- Այն կոչվում է «Բորխեսը և կինոն»:

Բորխես.– Այո ես լրիվ մոռացել էի: Կոզարինսկին զրուցում էր ինձ հետ, և ես պիտի նրան ասած լինեի, որ «Սուր» ամսագրում ես շատ քիչ գրառումներ եմ արել կինոյի մասին, և ավելի լավ կլիներ նայել Զիգֆրիդ Ռադայելիի «Մեգաֆոն» ամսագիրը և ևս մեկը, որի խմբագիրն էր Կարլոս Վեգան` երաժշտական քննադատը: Մի անգամ ես Կարլոս Վեգային բերեցի Պարեդեսի տուն, և Պարեդեսը կատարեց միլոնգաները, որոնց Կարլոս Վեգան ծանոթ չէր, և որոնք կոչվում էինգ դրանք արդեն մոռացված պայադորների անուններն էին կրում: Չէ՞ որ հիանալի է, որ մոռացված երաժիշտները շարունակում են ապրել երաժշտական ստեղծագործությունների մեջ:

Ֆերարի.- Ես նկատել եմ, Բորխես, հենց որ մեր խոսակցությունը վերաբերում է հինավուրց անցյալին, դուք սկսում եք խոսել գրքերից, և ոչ թե կինոյից:

Բորխես.- Ինչ էլ որ լինի, ինձ համար ոչ մի ֆիլմ չի համեմատվի Բրիտանական Բրոքհաուզի կամ Գարզանտիի հանրագիտարանների հետ, և մեր պատմություններից և ոչ մեկի հետ:

Ֆերարի.– Եվ, դրա հետ մեկտեղ, դուք անկասկած հետաքրքրվում էիք կինոֆիլմերով:

Բորխես.- Այո, դրանք ինձ չափազանց դուր էին գալիս, կինոթատրոններ ես գնում էի շաբաթը երկու-երեք անգամ: Ֆիլմերը ինձ համար կապված են նաև ընկերների մասին հիշողությունների հետ, ես հիշում եմ ՄանուելՊեյրուին և Նորա Լանգեին…

Ֆերարի.- Բիոյ Կասարեսի՞ն էլ:

Բորխես.- Այո, մի քանի անգամ մենք գնացել ենք կինո Սիլվինա Օկամպոյի հետ: Իսկ չէ՞ որ ես դրա մասին բոլորովին մոռացել էի: Ծնողներիս նույնպես կինոն շատ դուր էր գաիս: Հիշում եմ, մի անգամ մենք գնացինք կինո չորսով, Կարլոս Մաստոնարդիի հետ, կինոն դեռևս համր էր, դեռևս կինոն ուղեկցվում էր տապյորների երաժշտությամբ: Այդ անգամ, չգիտես ինչու, ֆիլմը չէր սկսվում, և տապյորները նվագում էին «Տղամարդը Միջագետքից»: Կարլոս Մաստոնարդին, իսկ նա սերում էր Միջագետքից, նրան ասաց` «Նրանք մեզ ճանաչեցին, դոկտոր»:

23. Մեկ զրույց ևս Պոլ Գրուսակի մասին

Ֆերարի.- Մի անգամ, Բորխես, երբ մենք խոսում էինք Պոլ Գրուսակի մասին. ես ձեզ ասացի` ինձ մոտ տպավորություն է ստեղծվում, որ դուք նրան առաջին հերթին ոճաբան եք համարում:

Բորխես.- Այո, ես կարծում եմ, որ ամենակարևորը նրա մեջ` դա ոճն է: Ճիշտ է, ես կարող էի նույն բանն ասել և Ալֆոնսո Ռեյեսի մասին: Եթե որպես ամենակարևոր գործիք՝ գրողն ընտրում է ոճը, ապա ինքը՝ ոճը, դառնում է ավելի կարևոր, քան այն, ինչը որ գրողը կուզենար պատմել իր ընթերցողներին, ստեղծել քո ոճը` դա արդեն շատ է: Բացի այդ, Պոլ Գրուսակը մեր բոլորի ուսուցիչն էրգ որպես նմուշօրինակ՝ նա վերցրել էր ֆրանսերենը:

Նա համարում էր, և ես կարծում եմ, և ես կարծում եմ լիիրավ, որ իսպաներենը, այսինքն՝ կաստիլերենը, այնքան մանրազնին չի հղկված, ինչպես ֆրանսերենը: Այդ պատճառով էլ նա որպես նմուշօրինակ վերցրեց ֆրանսերենը: Եվ համարում էր, որ եթե կաստիլերենում հնարավոր լինի հասնել այդպիսի հակիրճության, ինչպես ֆրանսերենում, նույնպիսի նրբագեղության և զսպվածության, դա արդեն շատ բան կնշանակի: Այն, ինչ նա արեց, ազդեցություն թողեց բոլոր գրողների վրա` անկախ այն բանից, թե նրանք Գրուսակ կարդո՞ւմ էին, թե՞ ոչ: Անկասկած, իսպանական գրականության կարևորագույն ուղղություններից մեկը` դա մոդեռնիզմն է, ինչպես մատնանշում կամ նշում է իր «Մոդեռնիզմի կարճառոտ պատմության» մեջ Մաքս Էրիկես Ուրիենիան, դա ուղղություն է, որ ազդեցություն է թողել Իսպանիայի մեծ բանաստեղծների վրա, հիշենք մեծ անունները` Ռուբեն Դարիոյին, ում Լուգոնեսն իր ուսուցիչն էր համարում, հիշենք հենց իրենց՝ Լեոպոլդ Լուգոնեսին, Խայմես Ֆրեյրեին և շատ ուրիշներիգ Դրանք բոլորը մեր գրողներն էին, Ամերիկայի գրողները, իսկ հետո ազդեցություն գործեցին իսպանացի բանաստեղծների վրա:

Ես հիշում եմ իմ զրույցը իսպանացի մեծագույն բանաստեղծներից մեկի` Խուան Ռամոն Խիմենեսի հետ, նա ինձ ասաց, որ զարմացել էր, երբ կարդում էր Լուգոնեսի «Ոսկե լեռները» գիրքը, որը տպագրվել էր 1897 թվականին: Նա այդ գիրքը տալիս էր ընթերցելու իր ընկերներին, և նրանք նույնպես զարմանում էին: Ավելի ուշ Խուան Ռամոն Խիմենեսը դարձավգ այո, նա որպես բանաստեղծ՝ գերազանցեց Լուգոնեսին, բայց դա չպետք է մեզ շփոթեցնի:

Չէ՞ որ Լուգոնեսը, այդուհանդերձ, նրանից առաջ էր: Իհարկե, կարելի է ասել, որ մոդեռնիստները պարզապես ընդօրինակում էին Վերլենին և Հյուգոյին, սակայն, երևի թե, ավելի դժվար խնդիր չկա, քան մի լեզվի երաժշտությունը մյուսին փոխանցելը, և Գրուսակի կաստիլյան արձակը` դա հիասքանչ ֆրանսիական արձակ է, գրված մի լեզվով, որով նմանատիպ փորձ դեռևս ոչ մեկը չէր արել: Եթե ինձ վիճակվեր ընտրել Գրուսակի ինչ-որ մի գիրքը, իմ «Գրադարանի» համար, որը մտադիր էի հրատարակել, ես կընտրեի «Գրական քննադատությունը»:

Այդ գրքում երկու հիասքանչ հոդված կա Սերվանտեսի մասին` լավագույնը, ինչ ես կարդացել եմ Սերվանտեսի մասին: Եվ, բացի այդ, այդ գրքում, ողջ գրքում՝ որպես կանոն, չկա և ոչ մի չափազանցություն և ոչ մի անառարկելի պնդում, նա գրքերի մասին հարգալից է խոսում: Կաստիլյան լեզվի յուրահատկություններից մեկն այն է, որ այդ լեզվով շատ հեշտ է ծեքծեքուն խոսելը: Բաց Գրուսակի դեպքում նմանատիպ բան չի պատահում, նրա համար կաստիլերենը ճշգրտության և պարզության գործիք է, նա այն մանրակրկիտ հղկում է: Պոլ Գրուսակի ճակատագիրը համեմատելի չէ որևէ այլ ճակատագրի հետ, նա Ֆրանսիայում կարող էր հայտնի գրող լինել, բայց իր համար այլ ուղի ընտրեց, նա որոշեց փոխանցել ֆրանսերենի զուսպ խստությունը…

Ֆերարի.– Լա Պլատայի ափերը:

Բորխես.- Եվ ողջ Հարավային Ամերիկայի ափերը, չմոռանանք, որ նրա աշակերտն էր Ալֆոնսո Ռեյեսը, Ամերիկայի մեծագույն գրողներից մեկը: Գրուսակը մի անգամ գրել էր. «Լինել հանրահայտ Հարավային Ամերիկայում` կնշանակի՝ անհայտ մնալ»: Եվ դա այն տարիներին լրիվ ճշմարիտ էր, այժմ այլ կերպ է, հիմա հարավամերիկյան գրողը կարող է հայտնի լինել ողջ աշխարհին, բայց իր դարաշրջանում դա անհնար էր պատկերացնել: Գրուսակը, իհարկե, իրեն խաբված էր զգում, բայց նա չգիտեր, որ իրեն այլ ճակատագիր է սահմանված. լինել ֆրանսիական մշակույթի միսիոներն այստեղ՝ Հարավային Ամերիկայում:

Եվ կասկած չկա այն բանում, որ ֆրանսիական մշակույթը մեզ վրա բարեբեր ազդեցություն է ունեցել, ինչպես նաև Իսպանիայի վրա, թեև աշխարհագրորեն Իսպանիան գտնվում է Ֆրանսիայի կողքին, բայց այն ավելի հեռու է Ֆրանսիայից, քան մենք, քան Հարավային Ամերիկան: Համենայնդեպս, առաջ այդպես էր: Հիմա Հարավային Ամերիկայում, ավաղ, կորսված է հետաքրքրությունը ֆրանսիական մշակույթի հանդեպ: Հիմա պնդում են, որ անգլերենը ստվերել է ֆրանսերենը, բայց դա ճիշտ չէ, ֆրանսերենն ուսումնասիրում էին այն բանի համար, որպեսզի ախորժանք ապրեն հենց ֆրանսերենից, իսկ անգլերեն սովորում են ոչ այն բանի համար, որպեսզի ախորժանք ապրեն Դե Քուինսիի կամ Շեքսպիրի կամ այլ մեկի ստեղծագործություններից, այլ սովորում են գործնական նպատակներով: Իսկ դա, համաձայնեք, միևնույն բանը չէ:

Գրուսակը, ամեն ինչից զատ, հիանալի պատմաբան էր, ես հիմա կուզենայի հիշեցնել նրա Լինյեի կենսագրության մասին` դա հիասքանչ գիրք է, և մեկ էլ ուզում եմ հիշել նրա էսսեները, որոնցով կազմված է «Ինտելեկտուալ ճամփորդություն» գիրքը: Վերնագիրն այնքան էլ հաջող չէ, բայց ինքը՝ գիրքը, հիասքանչ է, հիանալի են այնտեղ նաև Արգենտինայի պատմությանը վերաբերող ակնարկները: Այդ գիրքն ընթերցելը հեշտ է և հաճելի, չնայած այն բանին, որ այն գրվել էր այն տարիներին, երբ իսպաներենը հակված էրգ բոլորը ձգտում էին գրել բարոկկոյի ոճով, այլ կերպ ասած` ճոխ և ծեքծեքուն: Իսկ Գրուսակը փքուն չէր գրում, այլ պարզ և ճշգրիտ, և դրա հետ մեկտեղ՝ հեգնանքով:

Ֆերարի.- Հավանաբար, հենց այն, որ նա որպես նմուշօրինակ էր վերցրել ֆրանսիական մշակույթը, ստիպեց նրան ժխտել անցյալ դարի հյուսիսամերիկյան գրականությո՞ւնը:

Բորխես.– Երևի թե, դուք ճիշտ եք, այլ կերպ չես կարող բացատրել նրա ժխտական վերաբերմունքը հյուսիսամերիկյան գրականության նկատմամբ` ես բացատրեցի:

Ֆերարի.- Պարզ է:

Բորխես.- Նա Շեքսպիրի պաշտամունք ուներ, ինչը ժառանգել էր, հավանաբար, Հյուգոյից, Շեքսպիրը Գրուսակի համար մեծագույն գրողն էր: Ես հիշում եմ նրա հիանալի էսսեն Շեքսպիրի «Փոթորկի» մասին, որը մտցված էր «Գրական քննադատությունը» գրքի մեջ, և նաև Ֆրենսիս Բեկոնի մասին էսսեն: Նրա դատողությունները չափազանց ճիշտ և ճշգրիտ էին: Նրա գրքերն ընթերցվում են մեծ հաճույքով: Ես համոզվեցի, որ Արգենտինայում իսպանական գրականությունից ստանում են միայն պատրաստված ընթերցողները, մենք պիտի ճիգ գործադրենք, որպեսզի այդ գրականությունից հաճույք ստանանք, իսկ ֆրանսիական գրականությունը ոչ մի ճիգ չի պահանջում, կարծես թե նույնն է կատարվում և իտալական, և անգլիական գրականության հետ: Բայց առաջին տեղում ֆրանսիական գրականությունն է:

Իսկ իսպանական գրականությունն արդեն ջանք է պահանջում: Մի անգամ ես այդ մասին խոսում էի Ալֆոնսո Ռեյեսի հետ, և Ռեյեսն ասաց, որ պատճառը, հավանաբար, այն է, որ երբ լատինաամերիկացին ֆրանսերեն գիրք է կարդում, նա չի մոռանում, որ գիրքն այլ լեզվով է գրված, որ այն այլ աշխարհի մարդ է գրել, և նա փնտրում է տարբերությունն իր լեզվից, իր կյանքից: Իսկ երբ նա իսպանական գիրք է կարդում, ապա, քանի որ գիրքն իր համար հարազատ լեզվով է, մշտապես անհապատասխանություններ է գտնում իր կյանքի հետ, և այդ անհամապատասխանությունները նրան շվարեցնում են, շփոթության մեջ են նետում:

Ռեյեսն ասաց` երբ մենք իսպանական գրականություն ենք կարդում, մենք ջանում ենք գիտակցել, թե ինչ ընդհանուր բան ունենք իսպանացիների հետ և ինչ տարբերություն: Իսկ եթե մենք փնտրում ենք միայն այն, ինչը մեզ տարբերում է, և հանկարծ հայտնաբերում ենք, որ դա ամենևին էլ մեզ խորթ չէ, դա մեզ հասկանալի է, որ մենք շնորհակալ ենք հեղինակին այդպիսի գրքի համար:

Ֆերարի.– Դուք ձեր «Անձնական գրադարան» գրքի մեջ, բացի «Գրական քննադատությունից», ներառել էիք նաև «Ինտելեկտուալ ճամփորդությունը» և «Լա Պլատայից մինչև Նիագարա» երկե՞րը:

Բորխես.– Այո:

Ֆերարի.– Այն, ինչ ամենից շատ ձեր սրտո՞վ է:

Բորխես.- Այո, նա նաև բանավիճային գրառումներ ունի, բայց ես դրանք չեմ մտցրել: Դա վիճաբանություն էգ այո, վիճաբանություն է Մենենդեսի և Պելայոյի հետ, այն գրքի կապակցությամբ, որ կոչվում է «Շինծու Դոն Կիխոտը»: Ես կարծում եմ, հարկ չկար, որ Գրուսակը դրա մեջ մտներ, նա ճիշտ էր այն բանումգ նա գտել էր այդ գրքի հեղինակին, իսկ այնուհետև պարզվեց, որ նա ճիշտ չէր, բայց կարևորն այլ բան է, կարևորը նրա «Դոն Կիխոտի» ընկալումն է:

Գրուսակն առաջիններից մեկն էր, որ մատնանշեց, որ ամենաանկարևորը «Դոն Կիխոտում»` դա ոճն է, ավելի ուշ Լուգոնեսն էլ էր խոսում այդ մասին: Ոճը, այսինքն՝ այն, ինչը որ սովորաբար ընդօրինակում են, և ամենակարևորը` հերոսն է, այդ ծիծաղելի և միաժամանակ երկրպագելի հերոսը, Ալոնսո Կիխանոն: Հենց դրա վրա է ուշադրություն դարձրել Գրուսակը, և նույնն է արել, օրինակ, Ունամունոն նրա համար Դոն Կիխոտը` հերոս է, էթիկական տեսանկյունից, բացառիկ:

Ֆերարի.– Ճիշտ է, և հիմա ես կուզենայի հիշեցնել, դուք բազմիցս խոսել եք այն մասին, որ Գրուսակը հումանիտար է, պատմաբան, իսպանիստ, քննադատ, ճանապարհորդ և, բացի այդ, լուսավորիչ:

Բորխես.- Այո, իհարկե, լուսավորիչ: Ամեն ինչից զատ, նա ազդեցություն է թողել Լուգոնեսի վրա: Թեպետ Լուգոնեսը ժխտում էր այդ ազդեցությունը: Ես կարծում եմ, որ Գրուսակի ազդեցությունը` դա բարեբեր ազդեցություն է, այդ ազդեցությունը մինչև այժմ էլ զգացվում է: Կարելի է ասել, որ այժմ Գրուսակի ազդեցությունը տարածվում է նույնիսկ նրանց վրա, ովքեր նրանից ոչինչ չեն կարդացել:

Ֆերարի.- Պարզ է:

Բորխես.- Նա ազդեցություն է գործում իր աշակերտների միջոցով:

Ֆերարի.- Նրա ազդեցությունն ամենուր է:

Բորխես.- Այո, այդպես է պատահում և ամենանշանակալից ստեղծագործությունների հետ, ինչ-որ ձևով դրանք դառնում են համընդհանուր իմացության մի մասը: Մենք դրանք գիտենք, նույնիսկ, եթե դրանք չենք կարդացել:

Ֆերարի.- Կուզենայի հիշել նաև այն մասին, որ ձեր ճակատագրերը խաչաձևվել են Ազգային գրադարանում: «Խաչաձևվեցին» բառը սոսկ արտահայտություն է, դուք այնտեղ տարբեր ժամանակներում եք աշխատել:

Բորխես.– Այո, մեր ճակատագրերն ինչ-որ ձևով նման են, այդ մասին ես մի անգամ բանաստեղծություն եմ գրել: Բայց երբ ես այն գրում էի, ես դեռ չգիտեի, որ խոսակցությունը լինելու է ոչ միայն Պոլ Գրուսակի և իմ մասին, այլ Ազգային գրադարանի ևս մի կույր տնօրենի մասին:

Ֆերարի.- Խոսե Մարմոլի մասին:

Բորխես.– Այո, Խոսե Մարմոլի մասին: Ես այն ժամանակ նույնիսկ գլխի չէի ընկնում, որ գոյացել է Ազգային գրադարանի տխուր եռակի կույր տնօրենների դինաստիա: Բայց դա ինձ համար բարիք էր, չէ՞ որ ես, ես չէի կարողանա իմ բանաստեղծության մեջ խոսել մարդկանց մասին: Բայց, խոսելով Գրուսակի և իմ մասին, բանաստեղծություն գրել կարող էի, իսկ եթե խոսքը երեքին վերաբերեր, ապա հազիվ թե դրանից գլուխ հանեի: Զուտ գրական դատողություններից ելնելով, ես չգիտեի Խոսե Մարմոլի մասին:

Ֆերարի.- Դուք չգիտեի՞ք նրա կուրության մասին:

Բորխես.- Այո, և, ինչպես համարում են շատերը, «Շնորհների մասին» բանաստեղծությունը` իմ լավագույն բանաստեղծություններից մեկն է, նրանում ասվում է, որ կուրությունը նույնպես կարող է Աստծո պարգև լինել:

Ֆերարի.- Այո:

Բորխես.- Ես այդպես էի համարում, այդպես, անկասկած, համարում էր և Պոլ Գրուսակը, երբ Ազգային գրադարանի տնօրենն էր: Կարելի է ասել, ինչ-որ պահերին ես նույնիսկ նույնանում էր Գրուսակին, և ես դրա համար պիտի շնորհակալ լինեմ ճակատագրին:

Ֆերարի.- «Նախատինքով և արցունքով չեմ պարսավի…»:

Բորխես.- Այո, ճիշտ է: Ինչ-որ պահերի ես Գրուսակն էի, ես խորհրդածում էի նույն բաների մասին, ինչ որ ինքը, ինձ շրջապատում էին միևնույն բաները, երևի թե ես նստում էի նույն գրասեղանի մոտ, որի մոտ ինքն էր նստել: Իսկ լինել, դե, թեկուզ մի քանի րոպե, Պոլ Գրուսակը` դրա համար պետք է երախտապարտ լինել, այո, ես պիտի երախտապարտ լինեմ:

Ֆերարի.- Իսկ Գրուսակը Բորխեսն էր:

Բորխես.– Հնարավոր է, բայց ես չգիտեմ, արդյո՞ք դա նրան հաճելի կլիներ:

Ֆերարի.– Համոզված եմ, որ այո:

Բորխես.- Ես չգիտեմ, արդյո՞ք նա ինչ-որ բան գիտեր իմ մասին: Իմ պապի գոյության մասին նա գիտեր, նա ինչ-որ տեղ հիշատակում է: Նրա գրքերից մեկում հանդիպում է Բորխես ազգանունը, իսկ հետո ծանոթագրությունը` «Գնդապետ Ֆրանսիսկո Բորխեսը»: Այսինքն, խոսքը, անշուշտ, իմ պապի մասին է: Մի խոսքով, իմ ազգանունը Գրուսակին ծանոթ էր: Նա գրել էր «Բորխես», և այդ ազգանունը նրա համար դատարկ հնչյուն չէր, հնարավոր է, որ նա հիշել էր իմ պապի մահվան մասին Լա-Վերդեի մարտի ժամանակ, երբ կործանել էին Միտրեն, դա 1874 թվականին էր:

Ֆերարի.- Ինչի մասին դուք արդեն գրել եք:

Բորխես.- Այո, բայց ինձ թվում է, որ ես հիմա իմ պապից շատ հեռու եմ, դա ինձնից առանձնապես ճիգ չի խլում, շատ մոտ եմ զգում Պոլ Գրուսակին: Գրուսակն ինձ համար շատ ավելի մոտ և կենդանի մարդ է, քան պապս:

Ֆերարի.- Գուցե թե, այն բանի համար, որ դուք ձեր պապին, նույնիսկ պատահաբար, չէիք կարող գրադարանում տեսնել:

Բորխես.- Ճիշտն ասած, ես մտածում էի, որ ինձ Լոմաս-դե Սամորայի գրադարանի տնօրեն կնշանակեին, բայց իմ թեկնածությունը չհաստատեցին, ես ջախջախիչ պարտություն կրեցի: (Ծիծաղում է): Նույնպես ես չդարձա և հարավային շրջանում, կարծեմ Մոնսերատի տնօրենը, եթե չեմ սխալվում:

Ֆերարի.- Դե ինչ, դուք չդարձաք Անտոնիո Մենտրուիտի անվան գրադարանի տնօրենը:

Բորխես.– Իսկ այդ գրադարանը Անտոնիո Մենտրուիտիի անո՞ւնն է կրում:

Ֆերարի.- Այո:

Բորխես.- Դե ինչ, ես ուզում էի դառնալ դրա տնօրենը, և այդ մասին ասացի Վիկտորիա Օկամպոյին, իսկ նա ինձ պատասխանեց, որ հիմար չլինեմ:

Ֆերարի.- (Ծիծաղում է) Որպեսզի դառնայիք Ազգային գրադարանի տնօրենը:

Բորխես.- (Ծիծաղում է) Դե այո, իհարկե:

24. Գրականությունը վտանգված է

Ֆերարի.- Վերջերս մի բուենոս-այրեսյան թերթում ես կարդացի ձեր, Բորխես, բաց նամակը, այն կոչվում է` «Մշակույթը վտանգված է»:

Բորխես.- Սկզբում ես այն այլ կերպ էի ուզում անվանել, ինձ «Մշակույթը վտանգված է» վերնագիրը դուր չի գալիս: Ավելի լավ կլիներ վերնագրել` «Գրականությունը վտանգված է», բայց մարդկանց, դե, թեկուզ անվանապես, ավելի շատ հետաքրքրում է մշակույթը, քան գրականությունը, գրականությունը միայն մշակույթի մի մասն է, այն մտնում է մշակույթի մեջ, այլ ոչ թե ընդհակառակը: Ինչ ուզում է լինի, նամակը Մշակույթ անվանումը ստացավ, թեպետ և շատերը «մշակույթ» բառի հանդեպ հակակրանք են զգում, բայց դա միակ հնարավորն է հասկացությունը բնորոշելու համար, այդպես չէ՞:

Ֆերարի.- Եթե դուք չեք առարկում, ես կկարդամ ձեր նամակն այն բանի համար, որպեսզի դուք մեկնաբանեք:

Բորխես.- Իսկ ինչո՞ւ ոչ:

Ֆերարի.- Դուք գրում եք` «Հազիվ թե գտնվի մի մարդ, ով կկամենա կատակի օբյեկտ դառնալ, և թեպետ դա անհավանական է թվում, այդպիսի մարդ դարձա ես: Իմ ձեռքի տակ է Բուենոս-Այրեսի համալսարանի բանասիրական ֆակուլտետի ուսումնական պրոցեսի բարեփոխման ծրագիրը, դա այդպես կոչենք: Ես այդ ուսումնական հաստատության պրոֆեսոր-կոնսուլտանտն եմ…»:

Բորխես.- Կարճ պատմեմ իմ դասախոսական գործունեության մասին, համարյա քսան տարի, եթե թիվը կլորացնենք, ես դասավանդել եմ անգլիական կամ հյուսիսամերիկյան գրականություն` դա անհնար է անել, քանի որ դրանք անսահման են, բայց ես սովորեցնում էի սիրել այդ գրականությունները, կամ, եթե ավելի կոնկրետ խոսենք, սիրել որոշ գրողների, ես ինձ լիովին բավարարված էի զգում, եթե որևէ ուսանող այս կամ այն հեղինակի գրքերը կարդալու ցանկություն էր հայտնում: Ոնց որ թե ես մի անգամ պատմել եմ այն մասին, թե ինչպես մի անգամ ինչ-որ անծանոթ ինձ կանգնեցրեց Սան-Մարտին փողոցի վրա և ինձ ասաց. «Ես ուզում եմ, Բորխես, ձեզ շնորհակալություն հայտնել»: Եվ ես նրան պատասխանեցի` «Ինչո՞ւ եք դուք ուզում ինձ շնորհակալություն հայտնել, սենյոր», և նա ասաց` «Դուք ինձ ծանոթացրիք Ռոբերտ Լյուիս Սթիվենսոնի հետ»:

Դե ինչ, պատասխանեցի ես, այդ դեպքում ես կարող եմ ինձ բավարարված զգալ: Այո, ես ինձ չափազանց երջանիկ էի զգում, չէ՞ որ, եթե նրան ծանոթացրել էի Սթիվենսոնի հետ, ապա եսգ կնշանակի, նրա կյանքում բերկրանքը շատացավ: Այսպիսով, ես ուսուցանում էի ոչ թե սեր առ ողջ գրականությունը, քանի որ ողջ գրականությունն անհնար է սիրել, այլ սեր առ որոշ գրքերը և որոշ հեղինակները, կամ թեկուզ առ մի հեղինակը: Եվ եթե ես կարող էի այդպիսի սեր ներշնչել, ապա ես իմ խնդիրը լուծված էի համարում, չէ՞ որ մնացյալ ամեն ինչը` անունները, թվերը` այդ ամենը կարելի է գտնել հանրագիտարաններում և գրականության պատմության դասագրքերում:

Ֆերարի.– Այնուհետև դուք գրում եք` «Բայց ես երբեք ոչ մեկին և ոչ մի կոնսուլտացիա չեմ տվելգ»:

Բորխես.– Կբացատրեմ, թե ինչու եմ ես այդպես գրել, մեզ` Խոսե Լուիս Ռոմերոյին և ինձ` տվել էին պրոֆեսոր-կոնսուլտանտների պաշտոնը: Ես Ռոմերոյին հարցրի` «Ի՞նչ է նշանակում պրոֆեսոր-կոնսուլտանտ լինելը»: Նա պատասխանեց. «Հաստատ չգիտեմ, բայց ենթադրում եմ, որ մենք պիտի կոնսուլտացիաներ տանք»: Բայց ոչ մի կոնսուլտացիայի համար ինձ որևէ մեկը չդիմեց, հավանաբար ինձ Ռոմերոն ճիշտ բացատրություն չէր տվել: Հավանաբար, ենթադրվում էր, որ ինձ համար պարզապես պիտի շոյիչ լիներ, որ ես պրոֆեսոր-կոնսուլտանտ եմ: Դե ինչ, շատ երախտապարտ եմ: Այսպիսով ես` պրոֆեսոր-կոնսուլտանտ եմ, թեպետ և չգիտեմ, թե դա ինչ է նշանակում: Կարծում եմ, ինձ կարելի էր կոչել թոշակի անցած պրոֆեսոր, բայց դա շատ նման կլիներ հանգստի գնացած պրոֆեսորի, այդպես չէ՞: Իսկ կոնսուլտանտը նման է…

Ֆերարի.- Գովեստի:

Բորխես.- Այո, գովեստի, քծնանքի, մի խոսքով, շաքարակալեցին, այդպես չէ՞: Դե առաջ անցնենք:

Ֆերարի.– Դուք գրում եք. «Ոչ մի կոնսուլտացիա չեմ տվել, բայց, թվում է, իրավունք ունեի կարծիքս արտահայտելու…», և հետո դուք մեջբերում եք փաստաթղթի տեքստը, որը ձեզ տվել էին:

Բորխես.- Այո, ավելի ուշ ինձ ասացին, որ շուտով տվյալ փաստաթուղթը, թեև դա չափազանց տարօրինակ է թվում, կքննարկվի Համալսարանում:

Ֆերարի.- Իսկ փաստաթղթում ասված է. «Արտասահմանյան գրականության հետազոտումը` ըստ ուսանողների ցանկությանգ»:

Բորխես.- Այսինքն՝ կարելի է և ընդհանրապես չուսումնասիրել արտասահմանյան գրականությունը, թե՞ ես սխալվում եմ:

Ֆերարի.- Իսկ հետո ասվում է. «Այն կարող է փոխարինվել զանգվածային և ժողովրդական գրականությամբ…»:

Բորխես.– Դե, այստեղ ես պատրաստ եմ խոստովանելու իմ անգրագիտությունը, ի՞նչ է դա նշանակում` զանգվածային գրականությո՞ւն: Ես հարցրի` խոսքը, հավանաբար, միջակ գրականության մասին է, բայց ինձ պատասխանեցին` ոչ, խոսքը բեսթսելերների մասին է, այսինքն՝ այն մասին, ինչը, որպես կանոն, ընդհանրապես գրականության նման չէ:

Դե ինչ, «գրականություն» խոսքը, երևի թե, ինչ-որ մեկին չափազանց հանդիսավոր է թվում, փքուն, իսկ «զանգվածային գրականություն» բառակապակցությունն արդեն ավելի ընդունելի է հնչում և ոչ մեկին չի վախեցնում:

Ֆերարի.– Բայց ահա կարդում եմ` «գ կարող է փոխարինվել կապի միջոցներովգ»:

Բորխես.– Երբ ես կարդացի այս հատվածը, ես մտածեցի ավտոբուսների, դիլիժանսների, տրամվայների, գնացքների մասին: Ինձ բացատրեցին, որ ես սխալվում եմ, որ խոսքն ամսագրերի, թերթերի մասին է, մեր ամսագրերը նման են փոքրիկ ծաղկաքաղների, ասացին նաև, որ խոսքը ռադիոյի և հեռուստատեսության մասին է: Ինձ չափազանց անհեթեթ է թվում, որ գրականությունը կարող է փոխարինվել ռադիոբեմադրություններով, բայց այսօր ինձ ամեն ինչն է տարօրինակ թվում:

Ֆերարի.– Ահա կարդում եմ. «… Կարող է փոխարինվել գրական բանահյուսությամբ»:

Բորխես.– Այդ առթիվ ես, ոնց որ թե, իմ կարծիքն եմ հայտնում հենց նամակում` բայց ի՞նչ է բանահյուսությունը, եթե ոչ՝ նախապաշարմունքների և սնահավատությունների հավաքածու, և ինչո՞ւ կենդանացնել դրանք: Պարզ է, որ դա արվում է այն բանի համար, որ խոսքը տեղային բանահյուսության մասին է, իսկ ամեն մի տեղային, հայրենական բան պիտի, իհարկե, ծանրակշիռ լինի, ոնց որ թե մեծ նշանակություն է ձեռք բերում այն փաստը, թե որտեղ ես դու ծնվել և որտեղ ես ապրում: Բայց ինձ համար այլ կերպ է, ես միշտ ձգտել եմ արժանի լինել ստոիկների ցանկությանը` լինել աշխարհաքաղաքացի: Եվ ես համառորեն չեմ պնդի, որ ծնվել եմ Սուրբ Նիկոլայի ծխական համայնքում, Բուենոս Այրես քաղաքում:

Շարունակելի
Ռուսերենից թարգմանեց ՎԱՐԴԱՆ ՖԵՐԵՇԵԹՅԱՆԸ