Խորխե Լուիս Բորխես, Օսվալդո Ֆերարի

ՆՈՐ ՀԱՆԴԻՊՈՒՄ
(Չհրատարակված զրույցներ)

Սկիզբը` նախորդ համարներում

19. Ադոլֆո Բիոյ Կասարես
Ֆերարի.- Եվ դուք բոլորդ միասին չէի՞ք հավաքվում:
Բորխես.- Ոչ, ըստ իս, անհնար է կանչել Նյու Յորքից՝ Ուոլդո Ֆրանկին, Օրտեգա ի Գասետին՝ Մադրիդից, Դրիե լա Ռոշելին՝ Փարիզից, անհնար է: Եվ դա ոչ մեկին պետք էլ չէր, այդ մարդիկ մտել էին խմբագրական խորհուրդ՝ միայն ի նշան Վիկտորիա Օկամպոյի հանդեպ հարգանքի:
Ֆերարի.- Պատվավոր խմբագրական խորհուրդ:
Բորխես.- Այո, այո, շատ պատվավոր (ծիծաղում է), այսօր` շատ պատվավոր և երևութական: Բայց ինձ թվում է, որ ամսագիրն արդեն դադարեցրել է իր գոյությունը, թե՞ այն դեռ շարունակում է տպվել:
Ֆերարի.– Ես էլ համոզված չեմ այն բանում, որ ամսագիրը դեռ գոյություն ունի, այն այնքան ուշ-ուշ է տպվում, որ…

Բորխես.– Դե ինչ, կասկածը, տվյալ դեպքում, նշանակում է չգոյություն: Բայց ամսագիրն ի սկզբանե պարբերաբար չէր հրատարակվում: Վիկտորիա Օկամպոն ծրագրել էր այն հրատարակել տարին չորս անգամ` ձմռանը, գարնանը, ամռանը, աշնանը: Բայց որևէ պարբերականություն չեղավ, այդպես չէ՞: Ամսագիրը, որը տպվում է երեք ամիսը մեկ, ընկալվում է՝ որպես գիրք:
Ֆերարի.- Ես ուզում եմ, Բորխես, որ մենք խոսենք «Ֆանտաստիկ գրականության ծաղկաքաղի» մասին, որը դուք արել էիք Բիոյ Կասարեսի և Սիլվինա Օկամպոյի հետ:

Բորխես.– Դե ինչ, ես կարծում եմ, որ այդ գիրքն արժանի է դրվատական խոսքի, չէ՞ որ Հարավային Ամերիկայի գրականությունը, ի տարբերություն հյուսիսամերիկյան գրականության, ընդհանուր առմամբ, ռեալիստական կամ կոստումբրիստական գրականություն էր: Լուգոնեսն առաջինը մեր մայրցամաքում՝ Հարավային Սմերիկայում, հրապարակեց ֆանտաստիկ պատմվածքների իր գիրքը, իհարկե, ես խոսում եմ «Օտար ուժեր» գրքի մասին, այն հայտնվեց, ոնց որ թե, 1905 թվականին, թեպետ ես կարող եմ և սխալվել: Բայց ինչ էլ որ լինի, դա մեզ մոտ հայտնված ֆանտաստիկ պատմվածքների առաջին գիրքն է: Լուգոնեսն այն գրել էր, դե, իհարկե, Էդգար Պոյի ազդեցության տակ: Ոչ մեկը, նրանից բացի, չի գրել այնպիսի պատմվածքներ, ինչպիսին «Իզուրն» է, կամ «Աբդերյան նժույգները», կամ «Հրե անձրևը»` դրանք լավագույններն են այդ գրքում: Եվ, բացի դա, Լուգոնեսը մի էսսե ունի տիեզերաբանության մասին` Էդգար Պոյի «Էվրիկայի», որը նույնպես տիեզերաբանություն է, յուրատեսակ այլացումը: Իր էսսեն Լուգոնեսը բավական սրամիտ էր վերնագրել, և բավական տարօրինակ` «Տիեզերաբանությունը տասը գլուխներում»: Այդ բառերն անհամատեղելի են, այդպես չէ՞: Տիեզերաբանությունը, որքան ես գիտեմ, շատ վաղուց է ծագել, իսկ դասախոսությունը` դա ինչ-որ ժամանակակից ու դիդակտիկ բան է: Դրա հետ մեկտեղ, այդ վերնագիրը ցույց է տալիս Լուգոնեսի ինքնավստահությունը, նա կարող է տիեզերաբանություն ուսուցանել, տիեզերաբանությունը, որն ըստ Պոլ Վալերիի խոսքի՝ գրականության ամենահինավուրց ժանրն է, բայց ահա ինքը՝ Լուգոնեսը, տասը դասախոսության ընթացքում կարող է տիեզերաբանություն ուսուցանել: Դա, իհարկե, գրական հնարք, խորամանկություն է, այդպիսի հնարքի ես դիմել եմ այն ժամանակ, երբ հրապարակեցի մի գիրք, որ վերնագրել էի «Ֆանտաստիկ կենդանաբանության ուղեցույց»` ֆանտաստիկ կենդանաբանություն գոյություն չունի, և, առավել ևս, չի կարող լինել ֆանտաստիկ կենդանաբանության ուղեցույց: Դա, իհարկե, գրական հնարք է, և ես այժմ, Ֆերարի, դա ձեզ խոստովանում եմ:
Ֆերարի.– Լուգոնեսը գրում էր առանց հումորի և բավական արտառոց:
Բորխես.– Նա փորձում էր և ինչ-որ ծիծաղելի բան գրել, բայց արդյունքը շատ ողբալի էր ստացվում, երբ նա գրում էր` «Կարգինանման է բարալիկ երիտասարդուհին, իսկ ահա կեսուրը չորս դունչ ունի», նա փորձում էր կատակել, բայց կատակը տխուր էր ստացվում, այդպես չԷ՞ (երկուսն էլ ծիծաղում են):
Ֆերարի.– Դառնացնող կատակ է:
Բորխես.- Նիհար կնոջ համեմատությունը կարգինի հետ, թերևս, չի կարելի անհաջող համարել, բայց հազիվ թե դա զվարթ ծիծաղ հարուցի:
Ֆերարի.- Բայց հիմա նորից վերադառնանք Բիոյ Կասարեսին, նրա հետ միասին դուք բազում թարգմանություններ եք արել: Դուք դրանք մտցրել եք ձեր ծաղկաքաղների մեջ, հատկապես անգլերենից արված բանաստեղծությունների թարգմանությունները:
Բորխես.– Այո, մենք աշխատում էինք դրանց վրա Սիլվինա Օկամպոյի հետ:
Ֆերարի.- Ոչ միայն ծաղկաքաղների, այլ նաև թարգմանությունների՞ վրա:
Բորխես.– Անկասկա՛ծ, այո:
Ֆերարի.- «Ֆանտաստիկ գրականության ծաղկաքաղի» վրա աշխատելիս նո՞ւյնպես:
Բորխես.– Այո, անկասկած, այդ ծաղկաքաղի վրա աշխատելիս ևս: Մենք այն երեքով ենք կազմել: Բիոյին ես խնդրեցի առաջաբան գրել: Եթե չեմ սխալվում, այդ առաջաբանում նա մեջբերում է վագրի մասին Էնրիկե Բանչսի սոնետը: Բանչսը մանրամասն նկարագրում է վագրին, խոսում է աշնանային տերևների մասին… և միանգամայն անսպասելի, ասես դեդեկտիվ կամ ֆանտաստիկ պատմվածքում, ավարտում է այս խոսքերով. «Այդպիսին է և իմ ատելությունը»: Մինչև այդ նա նույնիսկ չէր էլ հիշատակել ատելության մասին, նա պարզապես նկարագրում էր վագրին: Բիոյը մեջբերում է այդ բանաստեղծությունը՝ որպես գրականության մեջ անսպասելիի օրինակ, չգիտեմ, ինքը՝ Բանչսը, ունա՞կ էր ատելության, թե՞ ոչ: Դե, բայց ի՞նչ իմանաս` նա գաղտնապահ մարդ էր…
Ֆերարի.- Բայց ատելության զգացողությունն՝ ինքնին, ավելի բնորոշ է վագրին, քան Բանչսին:
Բորխես.- Ատելությունը և վագրըգ ոչ, ես կասեի` վագրն ու ցասումը, ընդ որում, ցասում, որ վնաս չի բերում, չէ՞ որ ատելությունը ենթադրում է հիշողության և համառության առկայություն, իսկ դեռ Սենեկան է նկատել, որ կենդանիներն ապրում են միայն ներկա ժամանակում, այո, նրանք ապրում են ներկա ժամանակում և մահ չեն ճանաչում: Այդ կապակցությամբ ես հիշեցի հիասքանչ իռլանդացի բանաստեղծ Ուիլյամ Բաթլեր Յեյթսի տողը. «Man has created death» («Մարդը ստեղծեց մահը»)` այն իմաստով, որ միայն մարդն է ունակ գիտակցելու մահը, կենդանիներն անմահ են, քանի որ նրանք ապրում են միայն ներկա ժամանակում:

21. Բերնարդ Շոու

Ֆերարի.– Այն գրքում, Բորխես, որ դուք Ադոլֆո Բիոյ Կասարեսի հետ եք կազմել, կա մի քանի տող Բերնարդ Շոուից, ես խոսում եմ «Երկնքի և դժոխքի գրքի» մասին, և ինձ թվում է, որ այդ մի քանի տողը, ի տարբերություն այլ տեքստերի, որ ներառված են այդ գրքում, բոլորին հասկանալի են:
Բորխես.- Ես չգիտեի էլ, որ այդ գրքում անհասկանալի տեքստեր կանգ ախ, այո. Թովմա Աքվինացու հատվածը: Այո, ես հիշում եմ, որ ում էլ կարդում էի այդ հատվածը, ոչ մեկը դրանից գլուխ չէր հանում: Չեմ կարողանում հասկանալ, թե նա ինչու է գրել այդ տեքստը:
Ֆերարի.- Ինձ էլ թվում է, որ այդ տեքստը մեկնության չի տրվում, բայց մենք հիմա կարող ենք ապացուցել, որ գրքում կան լիովին հասկանալի տեքստեր:
Բորխես.- Դե, Թովմա Աքվինացու տեքստի հետ համեմատած…
Ֆերարի.- (Ծիծաղում է): Համարենք, որ մենք այն մոռացել ենք:
Բորխես.- Այո, մոռացել ենք, այն կորել է գրքում, անելանելի լաբիրինթոսում:
Ֆերարի.– Բերնարդ Շոուն գրում է. «Ես հրաժարվում եմ երկնքում երանության կաշառքից…»:
Բորխես.- Դա ասում է Փրկության բանակի մայոր Բարբարան: Նա չի ասում. «Ես անտարբեր եմ երկնքի երանության հանդեպ», ոչ, նրա խոսքերում միտքն է այն մասին, որ մարդը կվարձատրվի բարի գործերի համար, կամ, որ միևնույն բանն է՝ կպատժվի մեղքերի համար: Այո, նա հրաժարվում է երկնային երանության կաշառքից, անշուշտ, երկինքը` դա դրախտային երանություն է, իսկ դժոխքը` հավերժական պատիժ: Պատժել և վարձատրել` ես չգիտեմ, թե դրանցից որն է ավելի արժանի աստվածությանը, չէ՞ որ էթիկական տեսանկյունից աստվածության համար այդ երկու արարքներն էլ ցածր են:
Ֆերարի.– Իսկ այնուհետև Շոուն գրում է. «Թող Աստծու գործն արվի անշահախնդիր, դրա համար էլ Աստված արարել է մեզ, քանզի դա ողջերի գործն է: Երբ ես մահանամ, թող նա ինձ պարտք մնա, ոչ թե ես՝ նրան»:

Բորխես.– Վերջին խոսքերը զարմանահրաշ են, այդպես չէ՞:
Ֆերարի.- Այո:
Բորխես.- «Թող Աստված ինձ պարտք մնա, այլ ոչ թե ես՝ նրան»: Ինքնին ինչ-որ կերպ Աստծուն վարձատրելու միտքն արդեն` դա հիասքանչ միտք է: Ինչ-որ կերպ վարձատրել Աստծուն, որ ամեն ինչ արարել է և որ ամեն ինչում է: Բայց մարդը, հավանաբար, կարող է ինչ-որ կերպ վարձատրել նրան:
Ֆերարի.- Եվ միայն Շոուն էր ունակ այդպես մտածելու, մտածելու հիրավի յուրահատուկ, այդպես չէ՞:

Բորխես.– Այո, դա զարմանալի է, դա ավելի քան զարմանալի է: Չգիտես ինչո՞ւ՝ ոչ մեկը չի ուզում Շոուի մեջ մարդ տեսնել, ով, ըստ էության, բարոյական մարդ է: Բերնարդ Շոուի մեջ տեսնում են սրամիտ մարդու, բայց չէ՞ որ նրա մեջ կարելի է տեսնել և իմաստունին, և արդարակյացին: Բայց այդ մասին բոլորը մոռանում են, նրա սրամտությունը ստվերել է ողջ մնացյալը, մթագնել է բոլոր այլ բաները, այդպես չէ՞:
Ֆերարի.- Նրա հետաքրքրությունը փիլիսոփայական և էթիկական խնդիրների հանդեպ:
Բորխես.- Այո, և, բացի այդ, իր հերոսներին հորինելու նրա կարողությունը: Հիշեք, Շոուի պերսոնաժները հիրավի հեղինակից անկախ են, նրանցից շատերն այլ կերպ են մտածում, քան Շոուն, շատերը լիովին համաձայն չեն նրա հետ, բայց միևնույն է զգում ես` նրանք հեղինակի համար կենդանի մարդիկ են:
Ֆերարի.– Ինձ թվում է, որ դուք արդեն խոսել եք այն մասին, որ նրա պերսոնաժները գերազանցում են մեր ժամանակի հեղինակի ստեղծած ցանկացած պերսոնաժի:
Բորխես.- Դուք խոսում եք հերոսների մասին, չէ՞ որ վեպերը հիմնականում նկարագրում են մարդկային թուլությունները: Հիշենք մեծ վիպագիրներին, հիշենք, օրինակ, Դոստոևսկուն, նրան հետաքրքրում էին մարդկային թուլությունները, արատները, նա ռոմանտիկի պես էր մտածում, հիշեք՝ «Ոճիր և պատիժում» գլխավոր հերոսը մարդասպան է, հերոսուհին` պոռնիկ: Այդպիսի բան Շոուի պիեսներում չես էլ կարող պատկերացնել, նրա մեջ չկա չարիքի ռոմանտիկական երկրպագումը, իսկ Դոստոևսկու մեջ կար, թեպետ և նա ժխտում էր համանման մեղադրանքը: Դոստոևսկուն ներհատուկ էր չարիքի երկրպագություն հիշեցնող ինչ-որ բան, «Դևերը» վերնագրած վեպում նա ցուցադրում է դա, նրա սրտով է չարի գաղափարը: Այդ գաղափարը նաև Բոդլերի սրտով էր, նաև` Բայրոնի, այն գայթակղիչ էր թվում: Բայց Շոուի համար այն անընդունելի էր, Շոուն սթափ, փայլուն ուղեղի տեր մարդ էր, նա հեշտությամբ է հորինել, այսպես ասենք, պատրանքային էակների ամբոխներ:
Ֆերարի.– Բերնարդ Շոուի աշխարհայացքը ոչ թե կրոնական էր, այլ էթիկական և փիլիսոփայական:
Բորխես.– Դրա հետ մեկտեղ, նա կարող էր պատկերացնել և կրոնական պերսոնաժի, չէ՞ որ, օրինակ, մայոր Բարբարան, ինչ-որ չափով, կրոնական է, և Ժաննա Դ`Արկը` անկասկած, և մենք հավատում ենք նրանց: Ստեղծել հերոս կամ հերոսուհի և արդարակյաց, և իրական` դա չափազանց դժվար է: Բայց ինձ թվում է, որ Շոուի համար հեշտ էր նրանց հորինելը: Բերնարդ Շոուն, անկասկած, մեծ հոգի էր, եթե, իհարկե, «մեծ հոգի» խոսքն ինչ-որ բան նշանակում է, այլ կերպ ասած` շռայլ հոգի և արտասովոր ստեղծագործական շնորհ: Նրա ստեղծագործությունըգ այն հիրավի ֆանտաստիկ է, հիշենք «Ետ դեպի Մաթուսաիլը»` համաշխարհային պատմությունը դրախտից վտարվելուց՝ մինչև դարձն առ Աստված, նրա համերկրացու` Սքոթ Էրիուգենայի բնազանցության մեջ նույն գաղափարն է` ամեն ինչ վերադառնում է առ Աստված:

Այդ միտքը բնորոշ է նաև Վիկտոր Հյուգոյին: Նա մի հիանալի բանաստեղծություն ունի, այն կոչվում է «Այն, ինչ արտաբերում են շուրթերը մթության մեջ», և շուրթերը մթության մեջ ահա թե ինչ են արտաբերում, անշուշտ, ճոխ փոխաբերություններով, որոնց մենք արդեն ընտել ենք, և որոնք Հյուգոյի ստեղծագործության մի մասն են, ուրեմն, շուրթերը մթության մեջ նոր տիեզերաբանություն են ստեղծում` աշխարհի արարումը և դարձն առ Աստված:

Առ Աստված է վերադառնում և՛ դևը, և՛ զանազան հրեշները, և այդ ամենը Հյուգոն շատ գունագեղ է նկարագրում, հիասքանչ բանատողերով: Ամեն ինչ դառնում է առ Աստված: «Ետ դեպի Մաթուսաիլը» պիեսի վերջին արարում արարվածը նույնպես վերադառնում է առ աստվածություն, և մենք կարող ենք միայն կռահել, թե ի՞նչ կարող է պատահել հետո:
Ֆերարի.– Մենք ձեզ հետ արդեն խոսել ենք այն մասին, որ իռլանդացիները քննադատական մտքի տեր մարդիկ են, և, մասնավորապես, այն մասին, որ Շոուն և Ուայլդը գտնվելով Անգլիայում, իրենց թույլատրում էին քննադատել այն:
Բորխես.– Իռլանդիան հիրավի արտասովոր երկիր է, աղքատ փոքրիկ մի կղզի, և դրա հետ մեկտեղ՝ աշխարհին այնքան հանճարներ է տվել, և նրանք բոլորն այնքան նման չեն իրար, մի՞թե ինչ-որ ընդհանուր բան կա Ուիլյամ Բաթլեր Յեյթսի և Բերնարդ Շոուի միջև: Ես կասեի՝ բացարձակապես ոչ մի ընդհանրություն, բացի այն, որ երկուսն էլ հանճար են, իսկ Օսկար Ուայլդը և Ջորջ Մուրը, կամ Սվիֆթն ու Սքոթ Էրիուգենան: Այդ օվկիանոսում կորած փոքրիկ կղզին աշխարհին այնքան հանճարներ է տվել:
Ֆերարի.- Իսկ հերցոգ Վելինգտոնը…
Բորխես.– Իհարկե, չմոռանանք նաև հերցոգ Վելինգտոնի մասին: Նա կասկածամտորեն էր տրամադրված այն ամենի հանդեպ, ինչ վերաբերում էր պատերազմին, նա առարկում էր այն բանի դեմ, որ գրվի Վաթերլոոյի մարտի պատմությունը, նրան սարսափեցնում էր նույնիսկ հիշողությունն այդ մարտի մասին:
Ֆերարի.- Մի անգամ մենք արդեն խոսել ենք այն մասին, որ Ուայլդը Շոուին բացարձակապես անկիրք մարդ էր համարում:
Բորխես.– Ոչ, դա այդպես չէ:
Ֆերարի.- Եվ նա հավատում էր, որ հենց այդ պատճառով էլ Շոուն իրեն՝ Ուայլդին, հետաքրքիր չէ:
Բորխես.- Նրանք մոտ ընկերներ էին: Շոուն փորձում էր պաշտպանել Ուայլդին, բայց նա միայնակ էր, բոլորը հուսով էին, թե ի պաշտպանություն Ուայլդի նամակը կստորագրի Սառա Բեռնարը, նա այն ժամանակ Լոնդոնում էր, բայց նա պատասխանեց, որ ինքը արտասահմանցի է և չի կարող իր ստորագրությունը դնել: Եվ ոչ մեկը, ի վերջո, չկամեցավ ստորագրել նամակը: Միայն երկու մարդ կար, որ պատրաստ էր Ուայլդին օգնելու, նրանցից մեկը երկրորդական պերսոնաժ է՝ Ֆրենկ Հարիսը, իսկ երկրորդը` Բերնարդ Շոուն: Եվ, ոնց որ թե, այլևս ոչ մեկը:
Ֆերարի.– Դուք ասում էիք, որ Շոուն կիրք ունի` մտածելու կիրք:
Բորխես.– Այո, «Who is who» գրքում ազատ ժամանակ սիրած զբաղմունքի մասին հարցին նա պատասխանում է` «մտածել»:
Ֆերարի.- Դա արդեն ծանրակշիռ ապացույց է: Բայց ես այժմ կուզենայի անդրադառնալ Շոուի քաղաքական հայացքներին, ոնց որ թե նա սոցիալիզմի կողմնակից էր:
Բորխես.– Նա Ֆաբիանական խմբակցության հիմնադիրներից մեկն էր: Եվ նա ենթադրում էր, որ հեղափոխությունը պետք չէ նախապատրաստել, նա հավատում էր, որ կառավարություններն իրենք հրաժարական կտան, որ հեղափոխության կարիք չկա: Հիմա արդեն 1985 թվականն է, և, կարծես թե, կառավարությունները երբեք այսքան անօգնական չեն եղել, ինչպես այժմ, և երբեք նրանք չեն եղել, այսպես ասենք, այդքան ամենագո, երբեք այդքան ճնշող և այդքան անպատկառ չեն ներգործել: Այժմ առանց կառավարության քայլ անգամ չես կարող անել: Տասնիներորդ դարում դեռ կարելի էր հավատալ, որ կառավարություններն արդեն սպառել են իրենց ուժերը, այժմ ոչ մեկն այդպիսի հնարավորության հույս էլ չունի:
Ֆերարի.– Ոչ մեկը: Եվ, ամեն ինչից զատ, Շոուն հավատում էր այն բանին, որ հեղափոխություն կարող են անել հարուստները:
Բորխես.- Այո, այո, նա համարում էր, որ կապիտալիզմն աշխարհին երկու չարիք է տվել, քանի որ աղքատներին չքավորության էր մատնել, իսկ հարուստներին` ձանձրույթի: Այդ երկու չարիքից ավելի հեշտ է՝ տանել չքավորությունը, քան ձանձրույթը: Այդ պատճառով հարուստները կարող են հեղափոխություն անել: Ինչը որ այսօր հազիվ թե հավանական է թվում, այդպես չէ՞: Հիմա բոլորին ընչաքաղցությունն է պատել: Բայց, հավանաբար, ճիշտ չէ դատել երկրների մասին՝ ըստ իրենց կառավարությունների: Օրինակ, ինձ թվում է, որ մեր ժամանակի ամենագլխավոր չարիքներից մեկն այսօր ազգայնամոլությունն է, բայց չէ՞ որ մարդիկ, չհաշված նրանց, ովքեր կիսում են ազգայնամոլական գաղափարները, առավել կամ նվազ հաճույքով կարդում են արտասահմանցի հեղինակների գրքերը, չի կարելի անընդհատ ապրել փակ դռների ետևում: Ճիշտ է, կառավարությունները կարող են այդպես ապրել:

Նրանց սրբազան պարտքն է՝ պնդել սահմանների գոյությունը: Իսկ մարդիկ չեն ուզում իմանալ սահմանների մասին, այն ֆիլմը, որ հաջողությամբ ցուցադրվել է Նյու Յորքում, ոչ պակաս հաջողությամբ կցուցադրվի Բուենոս Այրեսում և Լոնդոնում, և հաջողությամբ կցուցադրվի և Մոսկվայում, եթե չարգելվի: Ինձ թվում է, որ ցանկացած կառավարություն, երկրի հետ համեմատած, որը նա ղեկավարում է, միշտ անցյալում է ապրում: Ահա, ըստ իս, դասական օրինակ, այն, ինչ մենք նացիզմ ենք անվանում, դեռ Ֆիխտեն ու Կարլայլն էին հորինել:

Բայց այն ժամանակ նացիստական հեղաշրջում անելու ոչ մի հնարավորություն չկար: Իսկ մեր ժամանակներում այն կարողացան իրագործել Հիտլերն ու Մուսոլինին, որոշ առումով նրանք իրենցից ներկայացնում են այն հերոսների ծաղրանկարները, որոնց հայտնությանն է սպասում Կարլայլը: Եթե մենք խորհրդածենք քաղաքական պատմության մասին, անկասկած, դա հիշեցնում է երազներ, որոնք ոչ մեկն այլևս չի տեսնում, քաղաքագետներից բացի (երկուսն էլ ծիծաղում են):
Ֆերարի.– Ես կուզենայի հավատալ, Բորխես, որ Բերնարդ Շոուին հիշատակելը ձեզ համար բարեբեր էր, ներշնչող: Իմ սրտով են Շոուի այն խոսքերը, որ իր բոլոր նախադասությունները նա լսել է փողոցում, որ նա միայն գրառել է այն, ինչ ասել են ուրիշները:
Բորխես.– Այո, բայց դա նրա համեստության դրսևորումն է: Մեզանից յուրաքանչյուրը փողոցում մշտապես լսում է չափազանց հետաքրքրական նախադասություններ: Ի դեպ, մենք ձեզ հետ այդ մասին արդեն խոսել ենք, իսկ միտքը, գեղեցկությունը և երջանկությունն այդքան էլ հազվադեպ չեն մեզ հանդիպում, դրանք ամենուր սպասում են մեզ: Եվ պիտի պատրաստ լինես զգալու և ընկալելու դրանք:

22. Կինոքննադատությունը

Ֆերարի.– Ես երջանիկ պատեհություն եմ ունեցել կարդալու «Սուր» հրատարակչության հրապարակած գիրքը, որում, Բորխես, հավաքված են ձեր գրառումներն այն կինոֆիլմերի մասին, որոնք ցուցադրվել են Բուենոս Այրեսում 1931 -1944 թվականներին:
Բորխես.- Ես չափազանց շատ այդպիսի գրառումներ եմ արել, բայց կազմողը, ում ես չեմ ճանաչում, չի թերթել երկու ամսագրերի համահավաք կարվածքները, դրանցից մեկի խմբագիրը Կարլոս Վեգան էր, իսկ մյուսինը` Զիգֆրիդ Ռադայելին: Այնտեղ ես շատ գրառումներ եմ տպագրել, իսկ «Սուր» ամսագրում ես տպագրվել եմ միայն դեպքից դեպք: Չգիտեմ՝ ինչո՞ւ, բայց հրատարակվել էին միայն «Սուր» ամսագրում եղածները, իսկ մնացածը մոռացության էր մատնվել, ինչին էլ որ դրանք արժանի էին:
Ֆերարի.– Բայց և հենց այդ գիրքն էլ արդեն ապացուցում է, որ դուք բավական ամբողջական պատկերացում ունեիք այն ժամանակվա կինոյի մասին:
Բորխես.– Ես կինոթատրոն էի հաճախում առնվազն շաբաթական երկու անգամ: Հիշում եմ, որ երբ ի հայտ եկավ ձայնային կինոն, մենք բոլորս ափսոսում էինք դրա համար, քանի որ ֆիլմերն օպերայի տարատեսակություն սկսեցին հիշեցնել, և դերասանները հիմա մոռացված` այնպիսիք, ինչպիսիք էին Ջենեթ Մաքդոնալդը և Մորիս Շևալյեն, գրավեցին մեծ համր կինոյի մեծ դերասանների տեղը: Եվ մենք բոլորս մտածում էինք` ի՜նչ ափսոս, կինոն, որ կատարելության էր հասել շնորհիվ Ջոզեֆ ֆոն Շտերնբերգի, Շտրոհեյմի, Կինգ Վիդորի, այդ կինոն հեռանում է, այն փոխարինվում է օպերայով: Այո, իսկապես ափսոս էր:

Ֆերարի.– Սովորաբար մի գրառման մեջ դուք մեկեն խոսում էիք մի քանի ֆիլմերի մասին: Օրինակ, «Կարամազով մարդասպանը» գերմանական ֆիլմի, Չապլինի «Մեծ քաղաքի կրակները» ֆիլմի և Շտերնբերգի «Մարոկկացիների» մասին:
Բորխես.– Ես չեմ հիշում, բայց, երևի, հենց այդպես էլ եղել է իրականում: Ես պիտի ամսագրում մի քանի էջ լցնեի, և, բացի այդ, այդ իմ գրառումները ես գրում էի տառացիորեն ֆիլմը նայելու հաջորդ օրը, չէ՞ որ մարդը, որ տեսել է ֆիլմը, դրա մասին խոսելու ցանկություն է զգում:

Ֆերարի.– Եվ այն վերլուծելու:
Բորխես.– Այո, և ես օգտվելով ինձ տրված հնարավորությունից, գրում էի ֆիլմերի մասին, իսկ մինչ այդ քննարկում էի դրանք ընկերներիս հետ: Չեմ հիշում, թե ինչ էի ես այն ժամանակ գրում, հիմա, հավանաբար, ես չէի համաձայնվի իմ այս կամ այն գնահատականին: Դե, օրինակ, ես ինչ-որ սարսափելի բան էի գրել Օրսոն Ուելսի «Քաղաքացի Քեյնը» ֆիլմի մասին: Թե ինչու էի ես գրել այդ պարսավական գրառումը՝ չգիտեմ: Ինչ-որ քմայքից ելնելով, ես լիակատար ազատություն ունեի, չէ՞ որ «Սուր» ամսագրում յուրաքանչյուրը կարող էր գրել այն, ինչ մտքին փչեր: (Իհարկե, Վիկտորիա Օկամպոն գլխավորն էր ամսագրում, բայց նա վստահում էր հեղինակներին: Եվ Խոսե Բիանկոն և Կարլոս Ռեյլեսը մեզ լիակատար ազատություն էին տալիս):

Ֆերարի.– Այլ մի գրառման մեջ դուք խոսում եք Քինգ Վիդորի «Փողոցի» և ռուսական ֆիլմերի մասին` Էյզենշտեյնի «Հոկտեմբերի» և «Իվան Ահեղի» մասին..
Բորխես.– Այո, «Հոկտեմբեր» ֆիլմը հիշում եմ, իսկ «Իվան Ահեղը» երկու սերիա էր, ավելի ճիշտ՝ երկու տարբեր ֆիլմեր: Այդ ֆիլմերը կախված էին երկրի քաղաքական իրավիճակից, Ռուսաստանում հեղափոխությունից հետո առաջին տարիներին թագավորների մասին միայն վատ էին խոսում, սակայն այնուհետև հեղափոխականների իշխանությունը սկսեց ավելի ու ավելի հիշեցնել թագավորների իշխանությունը, ղեկավարության ցուցումով Իվան Ահեղի մասին երկու ֆիլմ նկարահանվեց, մեկը` մերկացնող, մյուսը` գովաբանող: Հետաքրքիր է, որ երկու ֆիլմերի ռեժիսորն էլ Էյզենշտեյնն էր, նա աշխատում էր ղեկավարության ցուցումներով և հիանալի ֆիլմեր նկարահանեց, բայց միանգամայն տարբեր:
Ֆերարի.- Դուք, Բորխես, գրել եք նաև «Պոտյոմկին» զրահանավի» մասին:

Բորխես.– Այո, բայց, ոնց որ թե, ես գրել էի դրա մասին՝ որպես չափազանց անհավանական մի ֆիլմի մասին:
Ֆերարի.– Այո:
Բորխես.– Հիշում եմ, այնտեղ ցուցադրվում է սպաների ապստամբությունը նավի վրա, սպաներին ծովն են նետում, և դա ներկայացված է՝ որպես զավեշտական տեսարան, քանի որ սպաներն անպայման պիտի ծիծաղելի երևային, մեկը մոնոկլ ունի, մյուսը` պենսնե, հետո ցուցադրվում է Օդեսայի գնդակոծությունը, և միակ վնասված բանը` մի հուշարձան է, ոչ մեկին չեն սպանում, չէ՞ որ կրակում են, չէ, ասենք այսպես, հեղափոխական զրահանավը, և չէր կարելի ցույց տալ, որ թեկուզ ինչ-որ մեկին սպանում են, այդպիսին էր ֆիլմը, և, դրա հետ մեկտեղ, դրա մասին խոսում էին՝ որպես ռեալիստական ստեղծագործության մասին, թեև, և դա ակնհայտ է, որ այն կեղծ էր:

Ռուսական ֆիլմերի թերությունը նաև այն էր, որ այնտեղ նրբերանգներ, կիսատոներ չկային, կան չարեր և բարիներ, բոլոր բարիները մի կողմում են, բոլոր չարերը` մյուս կողմում: Դա արվում էր բավական պրիմիտիվ ժողովրդի համար, այդպես չէ՞: Իսկ դրանով հանդերձ՝ օպերատորական աշխատանքը հիանալի էր, ֆիլմը նայելը չափազանց հետաքրքիր էր: Եվ, իհարկե, ոչ մի հոգեբանություն, ոչ մի, ամեն ինչ ծայրահեղ պարզունակ է:

Ֆերարի.– Դուք միշտ մեծ ուշադրություն եք դարձրել դերասանական և օպերատորական աշխատանքի վրա:
Բորխես.– Այո, չէ՞ որ դա ռուսական ֆիլմերի համար կարևոր նշանակություն ունի: Մնացած ամեն ինչը դրանցում պրիմիտիվ է: Իհարկե, պրիմիտիվը ներհատուկ է և վեստերնին, բարիները` մի կողմում, չարերը` մյուս, այդպես չէ՞: Բայց ամերիկյան ֆիլմերում միշտ ցուցադրվում է հակառակորդի մեծահոգությունը: Իսկ ռուսական ֆիլմերում` ոչ: Հիշենք պատերազմի մասին ֆիլմերը` բոլոր բարիները, դրականները` մի կողմում, բոլոր չարերը` մյուս կողմում, և ոչ մի մեծահոգություն, նաև՝ ոչ մի անաչառություն:

Ֆերարի.- Դուք նաև գովասանական գրառումներ ունեք, դուք նույնիսկ երկու արգենտինյան ֆիլմ եք գովել, ինչը պարզապես անհավանական է թվում (Ծիծաղում է):
Բորխես.- Դրանցից մեկը Լուիս Զասլավսկունն է, այդպես չէ՞:
Ֆերարի.- Այո, Լուիս Զասլավսկու «Ֆուգան»:

Բորխես.- Հավանաբար, ես ֆիլմը գովել եմ այն բանի համար, որ դրանում տեղական կոլորիտ չկա, այո, այնտեղ կար մի տեսարան էստանսիայում, մեզ ասում էին, որ դա` էստանսիա է, բայց ցուցադրում էին պարզապես հարթավայր: Եվ այնտեղ չափազանց հանդիսադիր տեսարաններ կային, ինչպես, օրինակ՝ ձիերի առևանգումը: Եվ հատուկ արգենտինական որևէ բան չկար:

Ֆերարի.- Երկրորդ ֆիլմը Մարիո Սոֆիչիի «Երկրի գերիներն» են:
Բորխես.– Տվյալ դեպքում, հավանաբար, մեղավոր է Ուլիս Պետիտ դե Մյուրատը:
Ֆերարի.- Այո, նա երևի թե կապ ուներ այդ ֆիլմի հետ:
Բորխես.– Եվ նա պնդում էր, որպեսզի ես նայեմ, այո, չէ՞ որ մենք ընկերներ էինք, և, հավանաբար, ընկերաբարգ (Ծիծաղում է):

Ֆերարի.- (Ծիծաղում է): Եվ, այդուհանդերձ, դուք այդ ֆիլմը մեր խոնարհ հանրապետությունը գովերգող ֆիլմերի մեջ լավագույնը համարեցիք:
Բորխես.- Ես իսկապես այդպե՞ս եմ ասել: Ես, անկասկած, բառախաղով եմ զբաղվել. «Խոնարհը»` դա լավ բնորոշում է մեր հանրապետության համար, չէ՞ որ ես կարող էի գրել` «հեզ», «ուշիմ»գ բայց «խոնարհ»` ավելի լավ է: Արգենտինացուն ներհատուկ է խոնարհումը և… կառավարությանը ենթարկվելը, այդպես չէ՞: Մեզ մոտ իշխանության պաշտամունք կա, իսկ մեր խոնարհությունը մենք անվանում ենք «արգենտինյան կենսախնդություն»:

Իրականում ամեն ինչ այլ է` եթե արգենտինացին կենսուրախ է, ողջ է, ապա միայն այն պատճառով, որ նա հեզ ու խոնարհ է, խոնարհությունն այս դեպքում վախկոտություն և փոքրոգություն է: Շատ դեպքերում դա այդպես է:

Ճիշտ է, ես վստահ չեմ, թե արդյո՞ք ես իրավունք ունեի թեկուզ ինչ-որ բան ասելու արգենտինյան ֆիլմերի մասին, չէ՞ որ ես դրանք համարյա թե չգիտեի. այն ժամանակ համարյա թե ոչ մեկը չէր դիտում հայրենական ֆիլմերը: Ինձ պատմում էին, որ ֆրանսիացիները երկար ժամանակ չէին ընդունում իրենց ֆիլմերը, նրանք դրանք նայում էին լոկ հայրենասիրությունից դրդված, բայց ախորժանք ապրելու համար ավելի հարմար էին գալիս ամերիկյան ֆիլմերը:
Շարունակելի

Ռուսերենից թարգմանեց ՎԱՐԴԱՆ ՖԵՐԵՇԵԹՅԱՆԸ