Խորխե Լուիս Բորխես, Օսվալդո Ֆերարի

Նոր հանդիպում (Չհրատարակված զրույցներ)
Սկիզբը` նախորդ համարներում

9. «Երկնքի և դժոխքի գիրքը», Սուրբ Թովմա Աքվինացի, Թալմուդ
Բորխես.- Չգիտեմ, արդյո՞ք դուք ձեզ շվարած զգում եք, թե՞ ոչ, բայց ես` հաստատգ
Ֆերարի.- Կարծես թե, Բորխես, մենք երկուսս էլ շվարած ենք հավասարապես. սուրբ Թովմա Աքվինացու իսկական լաբիրինթոսն է:
Բորխես.- Բայց ահա թե ինչն է զարմանալի, այդ ամենը նա ասում էր ոչ այն բանի համար, որպեսզի մարդուն լաբիրինթոս տանի, այլ այն բանի համար, որպեսզի պարզաբանի իր մտքերը:
Ֆերարի.– Ճիշտ է:
Բորխես.– Նրա ողջ ասածը` պարզաբանում է, բայց այդ պարզաբանումն առեղծվածային է, այդպես չէ՞: Հիմա ես հիշեցի Բայրոնի խոսքը Քոլրիջի մասին, նա ասում է՝ «explaining metaphysics to the nation» («պարզաբանում է ազգի բնազանցությունը), «Աստված տա, որ նա պարզաբանի իր պարզաբանումները», քանի որ նրա բացատրություններն ավելի մշուշոտ են, քան ինքն՝ առեղծվածը, քան խնդիրը, որ նա ջանում է բացատրել:
Ֆերարի.– Ի տարբերություն սուրբ Օգոստինոս Երանելու, Արիստոտելի կողմնակից սուրբ Թովմա Աքվինացին միշտ դիմում է միայն մարդու բանականությանը, բայց չի կարողանում պատկերացնել այն, ինչի մասին ինքը խոսում է, մենք կարող ենք լոկ նրան հասկանալ, իսկ նրան հասկանալը չափազանց դժվար է:
Բորխես.- Եթե խոսենք ընթերցած հատվածի մասին, ապա ես համոզված չեմ, որ այն կարելի է հասկանալ, ես ջանացի դրանից գլուխ հանել, բայց, անկեղծ ասած, ոչինչ չհասկացա: Նա առեղծվածային բաներ է ասում` բնույթի ներգործությունը կամ իրականության բնականությունը: Չէ՞ որ նա այդպես է ասում, թե՞ ես ինչ-որ բան շփոթում եմ:
Ֆերարի.– Նա ասում է. «Հարություն կառնի լոկ այն, ինչն անհրաժեշտ է բնույթի ներգործության համար»:
Բորխես.- Եվ ի՞նչ է դա նշանակում:
Ֆերարի.– Ոչինչ: Գուցե թե, Չեսթերթոնը, ով վերստեղծել է սուրբ Թովմա Աքվինացու դիմանկարը:
Բորխես.- Չեսթերթոնը գրում էր՝ սուրբ Ֆրանցիսկ Ասիզացուն հասկանալու համար բավ է ակնարկը, ուրվագիծը, իսկ որպեսզի հասկանաս սուրբ Թովմա Աքվինացուն, հարկավոր է մանրամասն քարտեզ: Այդպիսի քարտեզը, երևի թե, հիմա մեզ կօգներ: Այո, որպեսզի հասկանաս սուրբ Թովմա Աքվինացուն, ուրվանկարով չես բավարարվի` խոսքն այստեղ քարտեզի մասին է:
Ֆերարի.– Բայց եթե խոսենք սուրբ Թովմա Աքվինացու դիմանկարի մասին, որը վերստեղծել է Չեսթերթոնը, ապա դուք ընդունում էիք, որ դա հիասքանչ դիմանկար է:
Բորխես.- Իհարկե, հիասքանչ, բայց Չեսթերթոնը, ոնց որ թե, չի անդրադարձել ձեր ընթերցած հատվածին, կարծում եմ, որ այդ հատվածը Չեսթերթոնին փակուղու առաջ կդներ: Ոչ, Չեսթերթոնը, իհարկե, կփորձեր սրամիտ բացատրություն գտնել, շատ ավելի հնարամիտ, քան պարզաբանվող տեքստը, չեմ կարծում, որ այդ հատվածը տրվում է բացատրության, իսկ դուք համոզվա՞ծ եք, որ այն իրոք տեղադրված է մեր գրքում:
Ֆերարի.– Այո, այն իրոք կա այնտեղ:
Բորխես.- Անկասկած, մենք այն տեղադրել ենք գրքում՝ որպես թանգարանային հազվագյուտություն, չտեսնված մի բանգ ոչ այն բանի համար, որ ընթերցողին շվարմունքի մեջ գցենք, այլ միայն հետաքրքրություն առաջացնելու, փոքր-ինչ թափ տալու համար:

Ֆերարի.– Սուրբ Թովմա Աքվինացու մասին Չեսթերթոնի գրքի ծանոթագրողն ասում էր, որ երկի հերոսը յոթ հարյուրամյակ սպասել է հենց Չեսթերթոնի այդ գրքին:
Բորխես.– Այսինքն՝ նա ուզում է ասել, որ այդ գիրքն ավելի ընդունելի է ընթերցողի համար, քանգ քան «Աստվածաբանության հանրագումարը», այդպես չէ՞: Սիրով համաձայն եմ (ծիծաղում է):
Բորխես.- Դե ինչ, լսենք…
Ֆերարի.- Նա ասում է, որ ի վերջո սուրբ Թովմա Աքվինացին զգացել է այն ամենը, ինչ գրել է, ես մեջբերում եմ. «Այն ամենը, ինչ նա գրել է, իրեն դատարկաբանություն թվաց, չափազանց կոպիտ, նյութական, որ հազիվ թե թույլ է տալիս ներթափանցելու տիեզերքի խորքերը: Հավանաբար, նա հասել է հայեցողի մակարդակի»:
Բորխես.- Դե ինչ, թող որ նա հասել է այդ վիճակին, բայց դա մեզ չի օգնում՝ նրան բացատրելու, այսպես ասենք, սևագրերը:
Ֆերարի.– Թեպետ անհնար է պարզաբանել Թովմա Աքվինացու տեքստը, բայց ձեզ միշտ հետաքրքրել է մարմնի հարությունը:

Բորխես.– Անշուշտ, միայն, թերևս, մարմնի հարությունը նվազ գեղանկարչորեն եմ պատկերացնում, քան Որոգինեսը, նա ենթադրում էր, թե մարդիկ հարություն կառնեն սֆերայի ձևովգ և ոչինչ չի ասում սֆերայի չափերի մասին: Չգիտեմ, արդյո՞ք դրանք բոլորը նույն չափի կլինեն: Ինձ համար ակնհայտ է` Որոգինեսը բառերով խաղում էր` այն, որ սֆերան կատարյալ ձևի կլինի, չի նշանակում, որ այն հայելն ավելի հաճելի կլինի, քան սյունը կամ Կոյեոնիի կամ Գատեմելատայի` ձիով քանդակները:

Սֆերան կատարյալ է այլ տեսանկյունից, նրա մակերևույթի բոլոր կետերը հավասարապես հեռացված են կենտրոնից, բայց գեղագիտորեն այն այլ ձևերից ավելի կատարյալ չէ: Եթե որևէ քանդակագործ որոշի ստեղծել միայն սֆերաներ, գնդեր, հազիվ թե նա հանդիսատեսի շրջանում հաջողության հասնի:

Համանման բան տեղի ունեցավ և կուբիստների հետ` տեսությունը, որ ցանկացած ֆորմա կարելի է հանգեցնել խորանարդի, շատ ու շատ տարօրինակ է: Չեմ հասկանում, թե ինչու նրանք ընտրեցին հենց խորանարդը, այլ ոչ թե բուրգը, կամ, ասենք, կոնը կամ գլանը: Հարկ է ուսումնասիրել կուբիզմի տեսությունը, եթե այդպիսի բան կա, թեպետ, հազիվ թե մենք կարողանանք ինչ-որ բան հասկանալ, հատկապես, եթե կամենանք հասկանալ, թե ինչու գերադասությունը տրվեց խորանարդին:
Ֆերարի.– Դե ինչ, Բորխես, թող մեզ մխիթարանք լինի պարտության համար, որը մենք կրեցինք սուրբ Թովմա Աքվինացու տեքստը մեկնել փորձելիս:
Բորխես.– Ոչ, նա, ով անհաջողության է մատնվել, ապա դա հենց սուրբ Թովմա Աքվինացին է (երկուսն էլ ծիծաղում են), նա սուրբ է, իսկ մենք` ոչ: Մենք սուրբ չենք և պարտության չենք մատնվել:
Ֆերարի.– Այո, մենք պարտություն չենք կրել:
Բորխես.- Ինքը՝ գաղափարը՝ սուրբ Թովմա Աքվինացու տեքստը բացատրել, անհաջողության էր մատնված:
Ֆերարի.- Ձեր «Երկնքի և դժոխքի գրքում» կա ևս մի փոքրիկ և հետաքրքիր տեքստգ
Բորխես.– Դե ինչ, հուսանք, որ այն նվազգ
Ֆերարի.– Որ այն ավելի պարզ, ավելի կոնկրետ էգ
Բորխես.– Որ այն նվազ մշուշոտ է, նվազ առեղծվածային, քան Թովմա Աքվինացու տեքստը:
Ֆերարի.- Դա մի հատված է Թալմուդից, և այն կոչվում է՝ «Երկինքը հրեայի համար». «Եդեմական այգին վաթսուն անգամ ընդարձակ է Եգիպտոսից և տեղադրված է աշխարհի յոթերորդ սֆերայում»: Մենք հենց նոր խոսում էինք սֆերաների մասին, և ահա մեր առջև լիովին կոնկրետ սֆերա է:
Բորխես.– Այո, այո:
Ֆերարի.– «Նրա երկու դարպասով մտնում են բյուրավոր հրեշտակները, և նրանց դեմքերը շողշողում են՝ հանց երկնակամար»:

Բորխես.– Ինձ թվում է՝ հրեշտակներն այնքան շատ են, որ նրանց չես էլ պատկերացնի, երբ քեզ ասում են երկու հրեշտակի մասին, դու ընդունակ ես դրանց հավատալու, բայց երբ քեզ պատմում են բյուր-հազարավոր հրեշտակների մասին` դրանց չես կարող պատկերացնել: Որքան թիվը մեծ է, այնքան այն անորոշ է:
Ֆերարի.- Հիմա խոսքը դարձյալ ավելի կոնկրետ բաների մասին է:
Բորխես.– Դե ինչ, տեսնենք:
Ֆերարի.- Երբ արդարակյացը հասնում է Եդեմ, հրեշտակները հանում են նրա հագուստները, գլուխը զարդարում են երկու պսակով, մեկը` ոսկյա, մյուսը` ոսկե քարերից, նրա ձեռքը տալիս մինչև ութ մրտենու ճյուղ և, շուրջը պարելով, չեն հոգնում հաճելի ձայներով երգելուց. «Ճաշակիր քո հացն ու բերկրիր»:
Բորխես.– Չեմ կարծում, որ հեշտ է հաց ճաշակելը, եթե ձեռքիդ մրտենու ութ ճյուղ է, այդպիսի տեսարանը բավական բարդ է պատկերացնել, արդյոք ճիշտ չէ՞:
ֆերարի.- (Ծիծաղում է): Բայց ձեզ համար, Բորխես…
Բորխես.– Հուսով եմ, որ ոչ մի արվեստագետ չի փորձի նմանատիպ տեսարան պատկերել, ամենևին հեշտ չէ Եդեմում այդպիսի արդարակյացին պատկերելը: Բերկրող, հաց ճաշակող, որը նոր հիշատակվեց, և ոչ ավելին: Նա արարվել է «ex nihilo», ոչնչից:
Ֆերարի.- Ինձ ապշեցնում է, Բորխես, երկու տարատեսակ կամ մտածողությունները միաձուլելու ձեր կարողությունը` սուրբ Թովմա Աքվինացու եղանակը` խիստ բանականորեն դատելու, փաստարկելու ընդունակությունը, և սուրբ Օգոստինոսի կամ Պլատոնի` առասպելներով մտածելու ընդունակությունը:
Բորխես.– Ինչ վերաբերում է այն հատվածին, որը հենց նոր դուք ինձ համար կարդացիք, ես չգիտեմ՝ ինչի՞ն գերադասություն տամ, ո՞ր մտածելաեղանակն է հարկ ընտրել: Այդ հատվածը կարծես թե և առասպելական է, բայց ոչ լիովին, արդյոք ճիշտ չէ՞: Ասես թե մարդ փորձում է պատկերացնել ինչ-որ բան և չի կարողանում, պարտություն է կրում: Դրա համար էլ նա մեծ թվեր է գործածում:
Ֆերարի.– Բորխես, ես ափսոսում եմ, որ մենք երկուսս էլ այսօր երկակի պարտություն կրեցինք, բայց…
Բորխես.- Բայց պարտություն կրեցինք բնավ էլ ոչ մենք, այլ աստվածաբանները:

10. Լիբերալիզմ և նացիոնալիզմ
Ֆերարի.– Բորխես, իմ սերնդի մարդկանց տարօրինակ է թվում և նույնիսկ՝ անբացատրելի, նացիոնալիստների և լիբերալների այդ մշտական հակամարտությունը, հենց որ խոսքն արգենտինական գրականության և մշակույթի ավանդույթների (կամ ավանդույթի բացակայության) մասին է:

Բորխես.– Ինձ էլ դա տարօրինակ է թվում: Անշուշտ, խոսքն ինքնության որոնման մասին է, սակայն կարծում եմ, որ ավելի լավ կլինի, եթե այն չգտնեն, ես արդեն բազմիցս ասել եմ, մենք` Արևմուտքի մարդիկ ենք, եվրոպացիներ՝ աքսորի մեջ, օրհնյալ աքսորի: Տարօրինակ է, բայց ազգայնամոլներն այժմ համառորեն ջանում են ջնջել այն բնորոշ հետքը, որը մեր երկրում թողել են ներգաղթյալները: Ողջ Ամերիկային, ներառյալ Հյուսիսայինը, «արգենտինական դեմքը» ծանոթ է հենց այդ ներգաղթողների հատկանիշներով, հենց այդ հատկանիշները ձեռք չեն տալիս ազգայնամոլներին, ովքեր ուզում են մեր մեջ իսպանացիներ և հնդկացիներ տեսնել, այսինքն՝ մեր մեջ պարզապես ուզում են տեսնել Հարավային Ամերիկայի բնակիչների: Շատ տարօրինակ է, որ նրանք մեզ զրկում են հենց այն բանից, ինչը որ մեզ տարբերում է մյուսներից, այդուհանդերձ, ազգայնամոլները համառորեն չեն ուզում տեսնել մեր երկիրը՝ որպես ներգաղթյալների երկիր, նրանք ընդունում են այն միայն՝ որպես իսպանացիների և հնդկացիների երկիր, որոնք, ի դեպ, համարյա թե մեզ մոտ չկան, երկիր: Մի խոսքով, մեր ազգայնամոլներին ողջախոհ չես համարի:
Ֆերարի.– Բայց, այդուհանդերձ, տարբեր սերունդների համար ներգաղթողների խնդիրը միևնույնը չի եղել:
Բորխես.– Կարծում եմ, որ ութսունական թվականներին ներգաղթյալների հարցը` հաճելիների թվից էր, նախորդող ժամանակներում` տագնապ և տարակուսանք հարուցող:
Ֆերարի.– Տագնապներ՝ ինքնության համար:
Բորխես.– Այո, կարծում եմ, որ այդպես է, համարվում էր, որ մեր բոլոր դժբախտությունները ներգաղթողներից են, բայց չէ՞ որ դա ճիշտ չէ, բոլոր մեր դժբախտությունները, ողջ չարիքը` ժամանակներից է: Անկախության համար պատերազմները անարխիզմից է, իշխանության գլխին կանգնած կաուդիլյոներից է, այդ ամենը մինչև զանգվածային ներգաղթն էր: Հիշում եմ, Պերունի բռնապետության ժամանակ ես հանդիպում էի մարդկանց, ովքեր պնդում էին` այն, որ նա իշխանության գլուխ եկավ, դրանում մեղավոր են ներգաղթյալները, և ես ի պատասխան՝ ասում էի, որ պերունիզմն ամենից շատ կողմնակիցներ ունի երկրի ներքին շրջաններում, այնտեղ ամենից քիչ ներգաղթյալներն են, և որպես ապացույց՝ բերում էին ազգայնամոլների պաշտած Տուկումանին, այնտեղ իսպանացիների և հնդկացիների խառնակումն առանց այլ ազգերի խառնուրդի էր, և այնտեղ, չթաքցնենք, պատերազմ սկսվեց:

Ֆերարի.– Իսկ գրականության մեջ բանավեճը լիբերալների և նացիոնալիստների միջև, հավանաբար, սկսվեց Լուգոնեսի «Պայադորը» գրքի հայտնվելուց հետո:
Բորխես.– Հավանաբար, բայց ինչ էլ որ լինի, Լուգոնեսն անբացատրելի, անհասկանալի է՝ առանց ֆրանսիական գրականության: Եվ, բացի այդ, նրա մեջ ուժեղ էր Դանթեի պաշտամունքը:
Ֆերարի.- Իհարկե, բայց ինչ վերաբերում է «Մարտին Ֆիերոյին»գ
Բորխես.- «Մարտին Ֆիերոյի» հետ կապված իրավիճակը զուգորդվում է այն գաղափարին, որ յուրաքանչյուր երկրում պիտի լինի իր սրբազան գիրքը, ինձ այդ գաղափարը նախապաշարմունք է թվում: Ահա կա Աստվածաշունչը, կա Ղուրանը, իսկ մեր երկրում կա «Մարտին Ֆիերոն»: Օրինակ, արտասահմանցի գրողների հետ հանդիպումների ժամանակ ես բազմիցս դրա վկան եմ եղել. նրանց նվիրում են «Մարտին Ֆիերոն»՝ այս խոսքերով. «Սա մեր Աստվածաշունչն է»: Այդ գրքի նկատմամբ այդ վերաբերմունքը տարօրինակ է թվում, ճիշտ չէ՞: Բայց դրա հետ մեկտեղ՝ այդպես էլ կա:
Ֆերարի.- Բայց դա նշանակում է, որ մեզ հարկ է գրել գաուչիստական ավանդույթի մե՞ջ: Ի՞նչ` Արգենտինայում գրել՝ կնշանակի՝ շարունակել այդ ավանդո՞ւյթը:
Բորխես.– Ոչ, չեմ կարծում, որ դա այդպես է, կարծում եմ, որ դա նշանակում է` «Մարտին Ֆիերոյի» հետ՝ դեպի գրականության բարձունքները: Ոչ, հազիվ թե հարկ է շարունակել գաուչիստական ավանդույթը: «Մարտին Ֆիերոն»` մեր սրբազան գիրքն է, դե ինչ, բայց մինչև ե՞րբ մենք կարող ենք ընդօրինակել այն՝ առանց սրբապղծության, առանց գ Չեմ կարծում, որ մեր գրողները, ովքեր համանման թեմայի են անդրադարձել, իրենց «Մարտին Ֆիերոյի» ժառանգորդներ էին համարում: Հիշենք, երբ լույս տեսավ «Դոն Սեգունդո Սոմբրա» վեպը, որի կնքահայրը Լուգոնեսն էր, «Սուր» ամսագրում հայտնվեց Խորխե Ալիմանոյի հոդվածը, ով գովաբանում էր Գուիրալդեսի գիրքը, հոդվածում ասվում էր` մենք միշտ զարմանում էինք այն բանի վրա, որ Մարտին Ֆիերոն ներկայացված է՝ որպես տիպիկ գաուչո, այժմ համոզիչ ապացույց է հայտնվել, որ գաուչոներն այլ էին` խաղաղասեր, հեզ մարդիկ, այլ ոչ թե՝ դասալիքներ և ավազակներ:

Հիշում եմ, որ Գուիրալդեսն ինձ մի անգամ ասում էր` Դոն Սեգունդո Սոմբրան ավելի տիպական է գաուչոյի համար, քան Մարտին Ֆիերոն: Անկասկած, պամպայի բնակչության մեծամասնությունն ավազակ չէր:

Ֆերարի.– Անշուշտ, բայց գաուչոների այդ երկու տիպերի միջև համարյա թե կեսդարյա տարածություն է ընկած:
Բորխես.– Ճիշտ է, ես համոզված չեմ այն բանում, որ երբ Գուիրալդեսը գրում էր «Դոն Սեգունդո Սոմբրան», նմանատիպ գաուչոներն իրականության մեջ գոյություն ունեին, հավանաբար՝ ոչգ Այո, անցյալում Պալերմոյում կռիվներ, դանակահարումներ, սպանություններ կային, բայց իմ մանկության ժամանակ Պալերմոյում ոչ մի կռիվ էլ չէր լինում, և ողջ երկրում ավելի հանգիստ էր:
Ֆերարի.– Հավանաբար, այդ գրքերի հիմքում տեղական առասպելներն են:
Բորխես.– Այո, կարծում եմ, որ՝ այո: Կարիեգոյի դեպքում ակնհայտ է խիզախների մասին գրականության ավանդույթը, որոնք ավելի շատ էին Էնտրե-Ռիոսում, քան Բուենոս-Այրեսում:

Ֆերարի.– Դուք հիշատակում էիք այն մասին, որ Ռիկարդո Ռոխասը մի անգամ միտք է արտահայտել գաուչիստական պոեզիայի մասին, միտք, որ կարող է շփոթության մեջ գցել:
Բորխես.- Գաուչիստ բանաստեղծներին նա կոչում է պայադորներ, թափառիկ երգիչներ, բայց նրանցից և ոչ մեկն էլ իրականում պայադոր չի եղել: Հնարավոր է, Ասկասուբին թափառիկ երգիչ էր, բայց դա էլ դեռևս համոզիչ չի ապացուցվել: Իսկ ինձ համար, օրինակ, ակնհայտ է` գաուչիստական պոեզիան ծնվել է քաղաքներում:
Ֆերարի.– Գաուչոներին և պամպան հորինել են Բուենոս Այրեսո՞ւմ:
Բորխես.- Այո, կարծում եմ, որ՝ այո, և փառավոր են հորինել, Բուենոս Այրեսն այդ հորինվածքների համար կշտամբանքի արժանի չէ: Ընդհակառակը, այն գովասանքի արժանի է:
Ֆերարի.– Ես հիշում եմ, դուք ասում էիք, որ արգենտինացի գրողների գրելաեղանակում արտահայտվում են արգենտինացիների երկու գաղտնաթաքուր հակումները: Որպես օրինակ՝ դուք մեջբերում էիք Բանչսի բանաստեղծությունները, որոնցում արտահայտված է արգենտինացիների խուսափողականությունն ու ամաչկոտությունը:
Բորխես.– Այո, և կոնկրետ այն դեպքերում, երբ Բանչսը չի դիմում տեղական կոլորիտին, ես մեջբերում էի այն բանաստեղծությունները, որոնցում խոսվում է սոխակների և կղմինդրե տանիքների մասին (և պատուհանի ապակիներում արևն է ոսկեշողում/: /Եվ սոխակի երգում կրքի ձայնն է լսելի»): Այո, նա խոսում է սոխակների և կղմինդրե տանիքների մասին ընդհանրապես, իսկ պիտի ասեր, օրինակ, մեր արտույտների և մեր տների հարթ տանիքների մասին:
Ֆերարի.– Թեպետ սոխակներն ու կղմինդրե տանիքները մեզ համար օտար բաներ են, բայց ինտոնացիան այստեղ մերն է, արգենտինականը:
Բորխես.– Անշուշտ, և դա ավելի կարևոր է, քան բառերի ընտրությունը, եթե գրողն անհանգստացած է միայն տեղային կոլորիտով, ապա նա կեղծում է, այդպես չէ՞: Դե, ահա ես, օրինակ, երբ միլոնգաներ էի գրում, ես հատուկ արգենտինյան բառեր չէի փնտրում, թեև իմ միլոնգաներում դրանք կան, բայց այնտեղ ամենակարևորը` հատուկ արգենտինական ռիթմի բնականությունն է: Բայց հատուկ արգենտինյան բառեր ես չէի փնտրում, դրանք ինքնաբերաբար էին հայտնվում:
Ֆերարի.– Դրանք իրենք էին ձեզ գտնում:
Բորխես.– Այո, ճիշտ է, և, եթե դուք ջանաք կարդալ իմ միլոնգաները, ապա կտեսնեք, որ հատուկ արգենտինյան բառեր այնտեղ համարյա չկան, իհարկե, փոքր-ինչ այդ խոսքերից միլոնգաներում կան, բայց ես դրանք հատուկ չեմ փնտրել: Արգենտինականը միլոնգաներում պիտի լինեն ռիթմը, ձայներանգը: Ընթերցողը կարդում է տեքստը, և եթե տեքստն արգենտինական է, ապա և՝ այն նա կարդա արգենտինական ձայներանգով:
Ֆերարի.– Դա զգացվում է: Եվ ժամանակն է արդեն հիշելու Մարտինես Էստրադայի տեսությունը, դրա էությունը սա է` այստեղ, մեր երկրի վրա, որտեղ դեռ լուծված չեն սեփական լուսավորության մշակույթի խնդիրները, արդեն արմատավորվել է եվրոպական մշակույթը:

Բորխես.- Իսկ Վիսենտե Ռոսին ավելի հեռուն գնաց՝ մինչև reduction ababsurdum-ը, նա ասաց, որ ինքն ընտրում է բոլոր հնարավոր լեզուների մեջ` իսպաներենը: Իհարկե, այդ խոսքերում կեղծիք կա, նույն հաջողությամբ նա կարող էր ասել, որ կանգնած է ընտրության առջև` գոուրանին և կաստիլյան լեզուն կամ կաստիլյան լեզուն և ֆրանսերենը: Դա անհեթեթություն է, չէ՞ որ մենք բոլորս խոսում ենք կաստիլերեն:

Բայց ավելի զարմանալի բաներ էլ են պատահում, Արտուրո Կանսելան «Չքավորի ճակատագիրը» պատմվածքում գրում է` բուենոսայրեսյան դիմանկարը, ում անունը Լոպես է, հպարտանում է այն բանով, որ իսպանական ազգանուն ունի: Կարծում եմ, որ հիմա ոչ մեկը չի էլ հիշում, որ «Լոպես» ազգանունն իսպանական է, դա պարզապես լայն տարածում գտած ազգանուն է, և բոլորը վաղուց մոռացել են, որ այն իսպանական է: Մենք բոլորս, երբ խոսում ենք, մենք չէ՞ որ չենք մտածում այն մասին, որ մենք իսպաներեն ենք խոսում, մենք խոսում ենք, և մեզնից յուրաքանչյուրի համար դա միանգամայն բնական է:
Ֆերարի.– Բայց մյուս կողմից, դուք ասում էիք, որ Արգենտինայի ողջ պատմությունը կարելի է բնութագրել՝ որպես Իսպանիայից օտարվելու ցանկություն:
Բորխես.– Դե այո, իհարկե, բայց օտարվել, բաժանվել քաղաքականորեն: Իսկ ինչ վերաբերում է լեզվին: Այն օրից ի վեր, ինչ մենք կաստիլերեն խոսեցինք, ես գերադասում եմ ասել՝ «կաստիլերեն», այլ ոչ թե «իսպաներեն», որովհետև «կաստիլերենն» ինձ գերագույնս ընդհանրացնող է թվում՝ մեր լեզուն բնութագրելու համար: Իսկ Իսպանիայում ասում են ` «իսպաներեն», քանի որ «կաստիլերենը» նրանց համար սահմանափակված է Կաստիլիա տարածաշրջանով:

Դե, իսկ այստեղ` Իսպանիա չէ: Եվ ես գերադասում եմ ասել՝ «կաստիլերեն», որովհետև դա ինձ գերագույնս ընդհանրացնող է թվում: Իսկ Իսպանիայում այլ կերպ է: Տարօրինակ է, որ «կաստիլերեն» և «իսպաներեն» խոսքերի միջև Ատլանտիկայի տարբեր կողմերում այդչափ տարբեր նշանակություններ ունեն: Դա այդպես է, և, օրինակ, Լուգնեսն իր իր բառարանը վերնագրել է «Խոսակցական կաստիլերենի բառարան», և կա նաև բանասեր Կոստա Ալվարեսի լեզվաբանական գիրքը, և դրանում նա՝ արգենտինացին, նույնպես ասում է՝ «կաստիլերեն», այլ ոչ թե՝ «իսպաներեն», «իսպաներենը»` դա արդեն պատկերանում է համարյա թե քաղաքական հասկացություն:
Ֆերարի.– Բայց իրականում դա ավելին չէ, քան անվանման ընտրության և ճաշակի հարց:
Բորխես.– Անշուշտ:
Ֆերարի.– Դուք շատ ուշադրություն եք տրամադրել Արգենտինայի և Եվրոպայի կապերին, արգենտինացիներն ուշադիր հետևում էին Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ընթացքին, այն ժամանակվա Արգենտինան երկու ճամբարի էր բաժանվել:
Բորխես.– Կարծում եմ, որ Եվրոպայի ինքնության ինքնագիտակցմանը մենք պարտական ենք Իսպանիայում քաղաքացիական պատերազմին, չէ՞ որ, մինչ այդ ժամանակները մենք չէինք էլ հիշում, որ մի ժամանակ մենք իսպանացիներ էինք: Բայց երբ որ սկսվեց քաղաքացիական պատերազմը, մեր մեջ միապետության և հանրապետության կողմնակիցների բաժանում եղավ, կամ, ավելի ճիշտ ասած, Ֆրանկոյի և Հանրապետության կողմնակիցների բաժանում:
Ֆերարի.– Նմանատիպ բաժանում տեղի ունեցավ և ավելի ուշ՝ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ, կային դաշնակիցների կողմնակիցները և…
Բորխես.– Այո, դաշնակիցների կողմնակիցները և Գերմանիայի կողմնակիցները: Ես այն ժամանակ հոդված էի տպագրել, որում գրել էի, որ գերմանասերները Գերմանիայի բարեկամները չեն, նրանք պարզապես Անգլիայի և Ֆրանսիայի թշնամիներն են, բայց նրանք Գերմանիայի բարեկամները չէին և, բացի այդ, ոչինչ չգիտեին այդ երկրի մասին:
Ֆերարի.– Դուք չէի՞ք կարող կարճառոտ ասել, թե ի՞նչն էր բաժանում այն ժամանակ մեր լիբերալներին և նացիոնալիստներին:
Բորխես.– Նացիոնալիստները, ինչպես իրենք էին պնդում, գերմանասերներ էին, թեպետ և նրանք ոչինչ չգիտեին Գերմանիայի մասին: Բայց դա նրանց համար էական չէր, կարևորն այն էր, որ Հիտլերն Անգլիայի և Ֆրանսիայի թշնամին էր, հատկապես` Անգլիայի: Հենց այդ մասին էլ ես խոսում էի այն հոդվածում, որ տպագրվել էր «Օգար» ամսագրում:
Ֆերարի.– Իսկ դուք ինչպե՞ս եք կարծում, մենք ունե՞նք սեփական ավանդույթներ, թե՞ դրանք չկան` Իսպանիայի կամ այլ երկրների հետ: Ինձ թվում է, դուք այժմ ավելի հազվադեպ եք շոշափում այդ խնդիրը, քան նախկինում:
Բորխես.– Այո, ավելի լավ է ընդհանրապես այդ մասին չխոսենք:
Ֆերարի.- Դուք համարում եք, որ այդ հարցը լուծվա՞ծ է:

Բորխես.– Որքան որ մեր ավանդույթները շատ լինեն, այնքան լավ, որքան շատ մենք պարտական լինենք այլ երկրներին՝ ներառելով Իսպանիան, այնքան ավելի լավ: Անհեթեթություն է այլ երկրներն ու մշակույթները չընդունելը, չձգտել համամարդկային լինել: Ազգայնամոլ լինելու մեջ ոչ մի իմաստ չկա:
Ֆերարի.– Հիմա մենք արդեն կարող ենք խոսել այն մասին, որ մեր երկրում կա սեփական գրական ավանդույթ:
Բորխես.– Ավանդույթ գոյություն ուներ արդեն 19-րդ դարում, տանք Սարմիենտոյի կամ Ալմաֆուերտեի անունները, կամ, ինչո՞ւ չէ` Լոպեսի:
Ֆերարի.– Բայց վերջին սերնդի գրողները, այնպիսիք, ինչպիսին Մուրենոն է, պնդում են, որ մեր երկրում գրական դպրոցի ճանաչումը հնարավոր է՝ միայն ելակետ վերցնելով Բորխեսին, Մալզային, Մարտինես Էստրադային և Մարեչալին:
Բորխես.– Ոնց էլ որ լինի, եկեք այդ անուններից մեկը ջնջենք` իմը: Մարտինես Էստրադան կամ Լուգոնեսը գրում էին՝ առանց նրա վրա հենվելու արտոնության: (Երկուսն էլ ծիծաղում են):
Ֆերարի.– Նրանց համար էլ ավանդույթը կարևոր էր:
Բորխես.- Կարծում եմ, որ՝ այո, համենայնդեպսգ ի դեպ, իմ մտքով երբեք չի անցել Մարեչալի անունը դնել Մարտինես Էստրադայի կողքին:

11. Էմերսոն-Ուիթմեն
Ֆերարի.– Դուք, Բորխես, ունեք Էմերսոնի ձեր ընկալումը, դուք ասում եք, որ Ուիթմենն ու Էդգար Պոն ստվերեցին Էմերսոնին, նրա արածը ծածկեցին:
Բորխես.– Կենդանության օրոք Էմերսոնի հետ համեմատած՝ և՛ Ուիթմենը, և՛ Էդգար Պոն համարյա թե անհայտ էին, Ուիթմենի համար Էմերսոնը չափազանց շատ բան է արել: Ուիթմենը նրան էր ուղարկել գրքի առաջին օրինակըգ ոչ, այդպես չէ, «Leaves of grass»-ի («Խոտի տերևների») առաջին հրատարակության օրինակներից մեկը` այն լույս էր տեսել 1855 թվականին, այն թվականին, երբ Լոնգֆելլոն հրապարակել էր իր «Հայավաթի երգը», այժմ մոռացված և դպրոցական ծրագրերի մեջ մտցրած, որ նույն բանն է, ամերիկյան պոեմը: Մի խոսքով, 1855 թվականին լույս տեսան «Հայավաթի երգը» «Տաբարե» պոեմի հյուսիսամերիկյան տարբերակը, միայն թե այնտեղ խոսվում է ոչ թե սպիտակամորթների, այլ հնդկացիների մասին. իր պոեմի համար Լոնգֆելոն ընտրել է ֆիննական էպոսի` «Կալևալայի» չափը, կարելի է ասել, քնեցնող, այդ նույն տարի տպագրվեց նաև «Խոտի ծաղիկների» առաջին հրատարակությունը:

Էմերսոնն ինչ-որ չափով կանխագուշակել էր Ուիթմենի հայտնությունը մի հոդվածում, որը տպագրվել էր «The American scholar»-ում, նա գրել էր, որ Ամերիկայի բանաստեղծը պարտ է իր ստեղծագործության մեջ ներառելու ամեն ինչ, ոչ միայն ամենայն բարին, այլ նաև ամենայն չարը` սուտը, հանցագործությունը, ատելությունը, նախանձը, այն ամենը, ինչ գոյություն ունի աշխարհում: Բայց, անշուշտ, մի բան է` բանաստեղծ կանխագուշակելը, և այլ բան է` բանաստեղծ լինելը:
Ֆերարի.– Անկասկած:
Բորխես.– Այո, դրանք միանգամայն տարբեր բաներ են: Գիրքը ստանալով՝ Էմերսոնն Ուիթմենին նամակ գրեց, հիրավի բարեհաճ, չափազանց բարեհաճ, նա գրում էր, որ հավատում է` նրա գիրքը` ամենատաղանդավորն է, ամենաիմաստունն է այն բոլորից, որ երբևէ հայտնվել է Ամերիկայում: Նա գրում էր, որ հազվադեպ է լինում Նյու Յորքում, բայց առաջին իսկ հնարավորության դեպքում, հայտնվելով Նյու Յորքում, ուրախ կլինի սեղմելու այդ գիրքը ստեղծողի ձեռքը, ում անունն է Ուիթմեն:

Եթե չեմ սխալվում, Ուիթմենը «Brooklin Eagle» թերթի թղթակիցն էր, ընդհանուր առմամբ, բավական աննշան մեկը, բայց հենց նա գրեց այդ մեծ գիրքը: Ահա, ուրեմն, Էմերսոնը վերցրեց ու տպագրեց Էմերսոնի այդ նամակը, և դրանով նրան վիրավորանք հասցրեց: Նա արեց այն, ինչը որ պիտի չաներ: Չէ՞ որ Էմերսոնի նամակը մասնավոր նամակ էր: Եվ, բացի այդ, Ուիթմենն այդ նամակը տպագրեց նաև իր գրքի երրորդ հրատարակության մեջ, իսկ դրա կողքին տպագրեց այնքան հանրահայտ իր էրոտիկ բանաստեղծությունները, այդպես չէ՞:
Ֆերարի.– Այո…
Բորխես.– Եվ, բնականաբար, ստացվեց, որ Էմերսոնը եղավ այդ բանաստեղծությունների ներշնչողը, որոնք շփոթության մեջ էին գցում այն ժամանակվա ընթերցողներին: Դե դրանք հիմա որտեղ ասես կարող ես տպագրել, և ոչ մի աղմուկ էլ չի լինի:
Ֆերարի.– Մի խոսքով, Էմերսոնը, ինչպես դուք եք պատկերացնում, իսկական ջենթլմեն էր:
Շարունակելի

Ռուսերենից թարգմանեց ՎԱՐԴԱՆ ՖԵՐԵՇԵԹՅԱՆԸ