Երկարակեցություն պարգևող կաթը

Ինչու ենք գրում կաթի մասին, եթե առաջին հայացքից կարծես թե ամեն ինչ պարզ է։ Սակայն ի՞նչ է կաթը և ի՞նչ դեր է կատարում բնության մեջ։ Այն միակ կենսաբանական հեղուկն է, որը մարդը կարող է օգտագործել իր ողջ կյանքի ընթացքում։ Սակայն, ցավոք, ոչ բոլորը և ոչ միշտ։

Թարմ կաթի թիվ մեկ, ի վերուստ տրված առաքելությունը նորածին էակին սնելն է։ Ամեն ձագուկի համար նախատեսված է յուրահատուկ, իր նմանը չունեցող Մայրական կաթ։ Եվ այն նորածինը, որ չի սնվում իր համար նախատեսված կաթով, անխուսափելիորեն տարբերվում է մյուսներից։ Ոչինչ չի կարող փոխարինել բնական` գենետիկորեն նախատեսվածը, ճիշտը։ Ցանկացած մոդիֆիկացված մթերք ինչ-որ մի նոր, թերևս, առեղծվածային տեսակ է ծնում։

Առավել շատ օգտագործվողը կովի կաթն է։ Թարմի մեջ շատ են օգտակար նյութերը, սակայն այն ունի նաև ինչ-որ թերություններ։ Կաթի զանգվածի մեջ կան «դատարկ» տարածքներ, և, եթե կաթնային թթուն զբաղեցնում է այդ տարածքը, մթերքը փչանում է` «կտրվում»։ Այս բացատրությունը, իհարկե, կրում է աբստրակտ բնույթ, սակայն այդ տարածքը ունի իր անվանումը` «բուֆերային»։
Հնագույն ժամանակներից մարդու առաջ կանգնած է եղել մի խնդիր` ինչպե՞ս պահպանել կաթը։ Այդ խնդիրը տարբեր լուծումներ է ստացել։ Յուրացվել են խմորման, թթվեցման, եփման եղանակները։ Ստացվել են տարբեր տեսակի պանիր, կարագ։

Ավելի ուշ յուրացվել են պաստերիզացման, ստերիլիզացման (ջերմային) և չոր ֆրակցիաների զտման տեխնոլոգիաները։

Թարմ կաթը պարունակում է մոտ 87,5 տոկոս ջուր և 12,5 տոկոս չոր նյութեր, ճարպ, սպիտակուցների շատ մեծ տեսականի, ածխաջրատներ, խմորիչներ, վիտամիններ և այլն։
Պաստերիզացումից կամ ստերիլիզացումից առաջ կաթը բերվում է համաչափ ճարպային բաղադրության և խտության։

Պաստերիզացումը կատարվում է մինչև 99 C ջերմաստիճանի պայմաններում, նպատակն այն է, որպեսզի ապաակտիվացվեն խմորիչները։ Վիտամինների զգալի մասը պահպանվում է։ Ժամանակակից արտադրողները պաստերիզացված կաթի մեջ այլևս հակամանրէ նյութեր չեն ավելացնում։ Ստերիլիզացումից առաջ կաթի մեջ ավելացվում են կայունարար աղեր` կիտրոնաթթվի կամ ֆոսֆորաթթվի։ Ջերմաստիճանը 100 C-ից բարձր է, մինչև 120 C։ Սառեցումից հետո կաթն անմիջապես լցնում են հատուկ նախատեսված տարաների մեջ։ Այն պետք է լինի բացարձակ հերմետիկ և ոչ թափանցիկ` լույսի, խոնավության, մանրէների համար։ Հումքը մանրէազերծված է, այն նույնպես չի պարունակում և երբեք չի պարունակել հակամանրէ նյութեր։ Վիտամինները նման բարձր ջերմաստիճանների պայմաններում վերանում են։ Պահպանման ժամկետը 6-8 ամիս է։

Հանճարեղ գիտնական Ի.Պ. Պավլովն անվանել է կաթը. «Բնության կողմից պատրաստված զարմանահրաշ սննդամթերք»։ Նրա աշակերտները և հետևորդները` հատկապես համաշխարհային համբավ ունեցող Ի.Ի. Մեչնիկովը, ապացուցեցին, որ խմորման ենթարկված կաթնամթերք(ներ)ը նաև բուժիչ են։ Քառորդ դար գիտնականն ուսումնասիրում էր Կովկասի լեռնցիների երկարակեցության ֆենոմենը։ Նա եկավ այն հետևության, որ ծերացման հիմնական պատճառը դիսպեպսիոն գործընթացն է` օրգանիզմի թունավորումն աղիներում «բնակվող», նեխիչ նյութեր արտադրող միկրօրգանիզմների միջոցով։ Դրանց ի զորու են ճնշել վերոնշված մթերքի մեջ պարունակվող կաթնաթթվային մանրէները։ Որպես ելակետային` նա ընդունեց բուլղարական թթվեցրած կաթի մեջ հայտնաբերված ցուպիկը։ Ի դեպ, այդ մթերքը մեծ ծավալներով սպառվում է Ճապոնիայում։ Այդ բակտերիաները կարող են ունենալ նաև գնդիկի (կոկ) տեսք։

Դրանք կոչվում են ացիդոֆիլ, ստրեպտոկոկ, լակտոկոկ և այլն, բոլորն էլ ի զորու են քայքայել աղիներում կուտակվող թունավոր նյութերը։ Դրանք նաև կարողանում են մաքրել կաթը պեստիցիդներից, որոնցով մշակովի բույսերը պաշտպանում են վնասատուներից։
Լակտազա և լակտոզա, ի՞նչ են սրանք, և ի՞նչ է փոխում այդ մեկ տառի տարբերությունը։
Լակտոզան կաթին բնորոշ շաքարային նյութ է, որն առավել մեծ խտություն ունի մայրական կաթում։

Լակտազան հիմնականում արտադրվում է մարդու աղիներում, համապատասխան լակտոբակտերիաների և նաև սովորական աղիքային ցուպիկի օգնությամբ։
Արտադրվող լակտազայի որակային և քանակային չափորոշիչները կոդավորվում են մեկ, երկրորդ քրոմոսոմում պատսպարված գենի միջոցով։ Լակտազան այն խմորիչն է, որի միջոցով տրոհվում է լակտոզան։ Եթե այդ միակ գենն ինչ-որ պատճառով թերանում է իր «պարտականությունների» կատարման մեջ` նշանակում է, որ մարդու մոտ կա «առաջնային կամ ժառանգական լակտազային անբավարարություն»։

Մի փոքր շեղվենք մեր բուն նյութից։ «Բուժիչ նամակների» նախորդ երկու համարներում մենք նկարագրեցինք սրճենու սերմի հատկությունները, և կրկին խոսք գնաց գենետիկ կոդավորման մասին։ Ապա արդյո՞ք ձեզ հայտնի է, որ առնվազն Ք.հ. 1-ին դարի կեսերից (մոտ 56թ.) Հայաստանում հիշատակվում է Գնթունի իշխանների անունը։ Տրդատ Ա արքան, որ թագադրվել էր Կայսր Ներոնի կողմից Հռոմում, շնորհեց նրանց նահապետին արքունի զգեստապանի պաշտոնը։ 54թ. Հռոմում որպես պետական կրոն ընդունվեց Կիբելայի պաշտամունքը, որի առանցքում դրված էր բնության հետ հարություն առնող և մահացող աստվածության գաղափարը` նման մեր հայկական Արային։ Ամենայն հավանականությամբ, Գնթունի անունը կապված է լատիներեն gentilis=հեթանոս բառի հետ։ Մենք ունենք բավականին հիմքեր նման ենթադրությունը հիմնավորելու համար։ Հետաքրքիր է, որ այդ անունը հասկացվում է «տեսակը պահպանող» իմաստով, նույնը և` ռուսերենում «յազիչյե»։

Լակտազային ժառանգական անբավարարությունն արտահայտվում է նորածինների 6-10 տոկոսի մոտ։ Դա խնդիրներ է առաջացնում երեխային կերակրելու հարցում։ Պահանջվում է լուրջ բժշկական հսկողություն, անթույլատրելի է երեխային զրկել Մայրական կաթից։
Առողջ ապրելակերպի պարզագույն օրենքների չիմացության, դիսբակտերիոզի, հակամանրէ դեղերի չարաշահման, աղեստամոքսային հիվանդությունների հետևանքով` պատանեկան և միջին տարիքում առաջանում է «երկրորդական կամ ձեռքբերովի լակտազային անբավարարություն»։

Ըստ վիճակագրական տվյալների` այն տարբեր չափով առկա է 20 տարեկանից մեծ բնակչության 65 տոկոսի մոտ։ Մոտավորապես 45 տոկոսի մոտ նկատվում է անընկալություն նաև խմորված կաթնամթերքի հանդեպ, իսկ 3 տոկոսի օրգանիզմը չի ընդունում նույնիսկ կաթով հունցված հացաբուլկեղենը, կաթնային զանազան ըմպելիքները, շոկոլադը (բացի սևից), երշիկեղենը, սոուսները և այլն։
Հաճախ խիստ` «ալակտազիա», կամ մի փոքր ավելի մեղմ` «հիպոլակտազիա» ախտորոշումը շփոթում են ցելիկալիայի հետ։ Երբ մարդու օրգանիզմն ունի անընկալություն ցորենից, գարուց, տարեկանից և վարսակից պատրաստված սննդամթերքի հանդեպ` ինչի մասին գրել ենք։ Այս ախտորոշումն ունի ալերգիկ արտահայտություն գլյուտենի հանդեպ։

Լակտազային անբավարարության դեպքում առաջանում է գազերի կուտակում, որովայնի փքվածություն, ընդհանուր թուլություն, քրտնարտադրություն, սրտխփոց, գլխացավ, գլխապտույտ` ժողովրդական լեզվով ասած. «Բուղը խփում է գլխին»։ Երբեմն ալակտազիան և ցելիկալիան ախտորոշվում են համատեղ։
Երկրորդական ալակտազիան բուժվում է, եթե վերականգնվի աղիների բնական միկրոֆլորան։ Իսկ ի՞նչ անել, երբ դա էլ չի օգնում։ Լավագույն լուծումը կլիներ, եթե կաթնային շաքարի պարունակությունը հասցվեր աննշան քանակի։ Այսօր կարծես թե սկսում է հիմնադրվել նոր հեռանկարային ճյուղ` առանձին տարիքային, սոցիալական խմբերի պահանջներին համապատասխանող, և բուժիչ կաթնամթերքի մշակում և արտադրություն։

Արտադրվում են ցածր յուղայնության կաթ և կաթնամթերք, դրա մեջ պահպանված է կալցիումը, քանի որ այն պարունակվում է կաթի սպիտակուցների մեջ։ Առավել քիչ լակտոզա է պարունակում թթվասերը, բնական թարմ կեֆիրը և յոգուրտները, ցածր յուղայնությամբ կաթնաշոռը, պանիրը, համեմատաբար հեշտ է յուրացվում սերուցքը։ Արտադրվում են «լակտազային» դեղապատիճներ։
Ալակտազիայի պատճառով օրգանիզմը չի ստանում բավարար քանակի կալցիում, և դա կարճացնում է մարդու կյանքը։ Առանց կաթնաթթվային մթերքի խոսք չի կարող լինել օրգանիզմի բարձր դիմադրողականության և բավարար առողջության մասին։ Ուրեմն ուշադիր եղեք ձեր սննդի, ապրելակերպի, առողջության հանդեպ` արեք դա հանուն ձեր սիրելիների։ Ի դեպ, յուրաքանչյուր ճապոնացու համար դա նաև պարտականություն է։
Ստերիլիզացված կամ թեկուզ եռացրած կաթը շատ ավելի լավ է յուրացվում, քան թարմը և պաստերիզացվածը։ Հեղուկ և փոշուց վերականգնված կաթը հնարավոր չէ տարբերել նույնիսկ լաբորատոր վերլուծության միջոցով։

Որտեղից վերցնել կալցիումը և ինչպես անել, որ դա յուրացվի օրգանիզմում։ Դա միակ տարրն է, որի հանդեպ օրգանիզմի օրական անհրաժեշտ չափաքանակը չափվում է ոչ թե միկրո կամ միլիգրամներով, այլ գրամներով։ 100 գ հումքի մեջ Ca-ի պարունակությունը բավականին բարձր է քունջութում և պանիրում (1000 մգ), նուշի (255 մգ), քարավուզի (240), պնդուկի (170), լոբու չոր հատիկի (150), ընկույզի (125), մաղադանոսի (170), կաթնաշոռի (150), կաթի (120), ոլոռի (115), կաթնասերի (100), կաղամբազգիների մեջ։

Նշված սննդամթերքի, ինչպես նաև` հնդկացորենի, գազարի, բազուկի, մարոլի, սոխի մեջ (կալցիումի յուրացման համար) բարենպաստ են կալիումի, ֆոսֆորի, մագնիումի փոխհարաբերակցությունները։ Կարևոր է վիտամին D-ի ազդեցությունը, որը սինթեզվում է մաշկի տակ` արևի լույսի ազդեցության շնորհիվ (իհարկե չափավոր` բավարար է ընդամենը 10 րոպեն)։ Այս վիտամինը, ինչպես և կալցիումը, կա ձկնեղենում։ Ալկոհոլը խոչընդոտում է D վիտամինի արտադրությունը լյարդում, և կալցիումը չի յուրացվում։ Ծխախոտի ծխի մեջ պարունակվող 100-ավոր վնասակար նյութերը քայքայում են ոսկրերի հյուսվածքները, ի դեպ, նիկոտինը չարիքի փոքրագույնն է։ Սուրճի սիրահարները պետք է խմեն օրական առնվազն 50 մլ կաթ։ Օստեոպարոզը ավելի շատ է խոցում կանանց, կալցիումի օրվա չափաբաժինը մոտ 800 մգ է, դաշտանադադարի շրջանում այն ավելին է։
Շատ կարևոր է նաև ֆիզիկական ակտիվությունը` քայլեք, կատարեք ֆիզիկական վարժություններ, և այլն։

Այծի կաթի օգտակարության մասին խոսելիս` ավելի համոզիչ լինելու համար նշենք հետևյալ փաստը։ Իլյա Մեչնիկովը հայտնաբերել և առանձնացրել է վերոգրյալ «բուլղարական ցուպիկը» այծի կաթից արտադրված կաթնաթթվային մթերքներից։
Մենք, իհարկե, տեղյակ ենք, որ պապերի սննդակարգում կարևոր տեղ են զբաղեցրել ոչխարի միսը, մածունը, պանիրը, այծի կաթը։ Այս կենդանիներից ստացված սննդամթերքը շատ օգտակար է բրոնխիտի, թոքախտի բուժման ժամանակ։ Ոչխարի բրդի մեջ կա լանոլին (կենդանական մոմ)։ Մարմնի հետ հպվելիս լանոլինը փափկում և մաշկի միջոցով արագացնում է արյան միկրոշրջանառությունը, հյուսվածքների վերականգնման գործընթացը, հանգստացնում է ցավերը, վերացնում բորբոքումները։ Նման օգտակար հատկությունների շնորհիվ այն հնագույն ժամանակներից կիրառվել է ոսկրացավի, հոդաբորբի, ողնաշարի հիվանդությունների բուժման համար։

Այծի կաթը պարունակում է ավելի շատ կալցիում, երկաթ, մագնիում, ֆտոր և վիտամիններ, քան կովինը։ Բաղադրությունը մոտ է կանանց` մայրական կաթին։ Բարենպաստ է կալցիումի և ֆոսֆորի փոխհարաբերակցությունը, ինչի շնորհիվ նպաստում է ոսկրային հյուսվածքի ձևավորմանը և աճին, կանխարգելում ռախիտի առաջացումը։ Երբեմն, եթե բժիշկը հավանություն տա, այն կարող է շատ օգտակար լինել երեխային արհեստական կերով կերակրելու դեպքում։ Այծի կաթի մեջ փոքր է «բուֆերային տարածքը», այն չի թթվում երեք օր` սենյակային պայմաններում, և 8-9 օր` սառնարանում պահելու ընթացքում, քանի որ կաթն ունի ուժեղ հակամանրէ հատկություններ։

Սպիտակուցներն ունեն մանր փաթիլների տեսք։ Հեշտությամբ են յուրացվում և երեխայի մոտ չեն առաջացնում մարսողության խանգարում։
Ճարպագնդերն ավելի փոքր են, քան կովի կաթի մեջ, և շատ ավելի արագ են մարսվում։ Սա իրոք շատ օգտակար մթերք է երեխաների համար նաև այն առումով, որ ավելի քիչ լակտոզա է պարունակում և հազվադեպ է փորլուծ առաջացնում։ Այծի կաթն ալերգիկ ռեակցիա չի առաջացնում, քանի որ դրա մեջ չնչին է կազեինի պարունակությունը։

Կոբալտի զգալի պարունակության, ստամոքսի ֆլորան մաքրող ազդեցության շնորհիվ նպաստում է անչափ կարևոր B12 վիտամինի գոյացմանն աղիներում, ինչը խթանում է երեխայի բազմակողմանի զարգացումը։ Չհագեցած ճարպային թթուների բազմազանության շնորհիվ կանոնավորվում է խոլեստերինի մետաբոլիզմը (փոխանակումը)` ի օգուտ «օգտակարի», բարձրացնում է դիմադրողականությունն ինֆեկցիաների հանդեպ։ Միանշանակ ճիշտ է հնագույն ժամանակներից եկող այն կարծիքը, որ այս հրաշալի մթերքը երկարացնում է մարդու կյանքը։
Անփոխարինելի է հիպովիտամինոզի, անեմիայի, ստամոքսի և 12-մատնյա աղիի խոցի, շնչուղիների հիվանդությունների, թույլ տեսողության, օգտակար է` դեպրեսիայի, արթրիտի վահանագեղձի հիվանդությունների դեպքում։

Այծի տաք կաթը կիրառվում է որպես դեղամիջոց` անքնության, ալերգիայի, բրոնխիտի և թոքախտի համալիր բուժման ընթացքում։
Ալերգիայի դեպքում խմեք 200 մլ` օրվա ընթացքում, փոքր կումերով։ Բրոնխիտի բուժման համար ավելացրեք 1 թ/գ մեղր։