Կիբեռպաշտպանության ոլորտում` ՀՀ քաղաքականությունը
Անվիճելի է, որ 21-րդ դարում տեղեկատվական անվտանգությունը, կիբեռանվտանգությունը և կիբեռպաշտպանությունը ազգային անվտանգության և պետական պաշտպանության պարտադիր և կարևորագույն բաղկացուցիչ տարր են, իսկ տվյալ ուղղություններով համապարփակ ռազմավարական փաստաթղթերի մշակումն ու իրագործումը (ներառյալ՝ պարբերաբար դրանց վերանայումն ու լրամշակումը)` նշված ոլորտների արդյունավետ կառավարման և պետության պաշտպանության ու անվտանգության ապահովման համար անփոխարինելի միջոցներ։ Կիբեռտարածքն արդեն վաղուց դիտարկվում է որպես պետությունների կողմից պատերազմ վարելու սովորական հարթակ, ինչպես ցամաքային, օդային և ջրային տարածքները, իսկ կիբեռզենքերը՝ սովորական զինատեսակներին զուգահեռ՝ որպես պատերազմ վարելու այլընտրանքային միջոցներ։
Պատահական չէ, որ վերջին տասնամյակների ընթացքում պետությունները արտաքին թշնամուց պետական պաշտպանության համատեքստում մեծ ուշադրություն են դարձնում նաև կիբեռպաշտպանությանը՝ առաջին հերթին մշակելով կիբեռպաշտպանության մասով պետության ռազմավարությունը և պետական քաղաքականության հիմնական ուղղությունները։
Վերոնշյալի համատեքստում, ինչպես նաև հաշվի առնելով Հայաստանի Հանրապետության և Արցախի Հանրապետության դեմ Ադրբեջանի և Թուրքիայի իրականացրած ագրեսիան և դրա շարունակական դրսևորման բարձր հավանականությունը «ԼՈՒՅՍ» հիմնադրամը ուսումնասիրել է պատերազմ վարելու կիբեռմիջոցների իրավաչափությունը և մասնավորապես կիբեռպաշտպանության ոլորտում ՀՀ քաղաքականությունը։
Հայաստանի Հանրապետությունը տեղեկատվական անվտանգության և «էլեկտրոնային հասարակության» ձևավորման ու զարգացման ապահովման ոլորտում կոնկրետ միջոցները սկսել է ձեռնարկել արդեն 2000-ական թվականների առաջին տասնամյակում: Այսպես, 2001թ.-ին ստորագրվեց, 2006թ.-ին ռատիֆիկացվեց և 2007-ին ուժի մեջ մտավ «Կիբեռհանցագործությունների մասին» 2001 թվականի Բուդապեշտի կոնվենցիան։ 2008-2009թթ. ՀՀ կառավարությունն ընդունեց կիբեռանվտանգության ոլորտում մի շարք ռազմավարական փաստաթղթեր: ՀՀ նախագահի 2009թ. հուլիսի 26-ի «ՀՀ տեղեկատվական անվտանգության մասին» հայեցակարգը հաստատելու մասին» կարգադրությունը ՀՀ-ում պետական մակարդակում կիբեռանվտանգության ոլորտի առաջին պաշտոնական քայլերից էր:
Վերջինիս զուգահեռ ստորագրվեց նաև միջգերատեսչական կոմիտեի ստեղծման մասին կարգադրությունը։ ՏԱ հայեցակարգը և կոմիտեի կազմը հաստատվել էին ՀՀ նախագահի կողմից, ինչը նշանակում է, որ տեղեկատվական անվտանգությունն ապահովելու քաղաքականությունը գտնվում էր ՀՀ նախագահի անմիջական հսկողության ներքո: ՏԱ հայեցակարգն ուժի մեջ մտնելուց հետո՝ 2010թ. փետրվարին հաստատվեց այս ոլորտում ՀՀ-ում էլեկտրոնային հասարակության ձևավորման հայեցակարգը ընդունելու մասին կառավարության որոշումը։ Էլեկտրոնային հասարակության ձևավորման և կիբեռանվտանգության վերաբերյալ ՀՀ քաղաքականության ղեկավարումը ՀՀ վարչապետի գործառույթն էր։ ՀՀ-ում կիբեռանվտանգության ոլորտում պետական առանձին ռազմավարական փաստաթղթերի մշակման, ինչպես նաև այս ոլորտում գործունեության իրականացման համար պատասխանատու ինստիտուցիոնալ կառուցակարգերի ստեղծման փաստն ինքնին առաջադեմ քայլ էր տվյալ ժամանակահատվածի համար։
Հաշվի առնելով ժամանակի ընթացքում ձևավորված միջազգային միտումները՝ 2017թ. հոկտեմբերին ՀՀ նախագահի և կառավարության կողմից նախաձեռնվեցին ոլորտի ռազմավարական փաստաթղթերի կատարելագործման և արդի մարտահրավերներին համապատասխանեցման գործընթացը. մասնավորապես, ուժը կորցրած ճանաչվեցին տվյալ պահի դրությամբ ոլորտը կարգավորող փաստաթղթերը, և զուգահեռաբար 2017-ի վերջին և 2018-ի սկզբին մշակվեցին ՀՀ կիբեռանվտանգության ռազմավարության, ինչպես նաև ՀՀ տեղեկատվական անվտանգության ապահովման և տեղեկատվական քաղաքականության ռազմավարության նախագծերը:
Թվում էր, թե Հայաստանի Հանրապետության համար ռազմավարական նշանակություն ունեցող այս փաստաթղթերը պետք է պետության կողմից դիտվեին որպես առաջնահերթություն, լրամշակվեին, վերջնականացվեին, վաղուց ընդունված լինեին և այսօր գտնվեին իրականացման փուլում, սակայն այս հարցի շուրջ իրականացրած վերլուծությունը հանգեցնում է ցավալի եզրահանգումների. իրողությունն այն է, որ 2017 թվականից առ այսօր Հայաստանի Հանրապետությունը չունի տեղեկատվական անվտանգության, ինչպես նաև կիբեռանվտանգության և ռազմական կիբեռպաշտպանության ոլորտներում որևէ ռազմավարական փաստաթուղթ:
Ինչպես արդեն նշվել էր, ՏԱ հայեցակարգը ուժը կորցրել էր ՀՀ նախագահի 2017թ. նոյեմբերի 11-ի կարգադրությամբ, իսկ ՀՀ տեղեկատվական անվտանգության հայեցակարգի դրույթներով նախատեսված ծրագրերի իրականացումը համակարգող միջգերատեսչական հանձնաժողով ստեղծելու մասին ՀՀ նախագահի կարգադրությունն ուժը կորցրել է ՀՀ նախագահի 2018թ.-ի ապրիլի 5-ին կարգադրությամբ։ Տրամաբանորեն դրան պետք է հաջորդեր նոր ռազմավարության կամ ռազմավարությունների մշակումն ու ընդունումը, որով տարաբնույթ տեղեկատվական տեխնոլոգիաների կիրարկումը կսահմանվեր որպես երկրի տեղեկատվական քաղաքականության իրականացման իրավաչափ գործիք, կսահմանվեին կիբեռանվտանգության և կիբեռպաշտպանության իրականացման հիմնական կառուցակարգերը, իսկ կիբեռզենքերը կսահմանվեին որպես երկրի պաշտպանության համար օգտագործվող իրավաչափ միջոց և երկրի ռազմարդյունաբերության (սպառազինությունների) զարգացման իրավական եղանակ։
Փոխարենը այսօր տեղեկատվական անվտանգությանն ու կիբեռանվտանգությանն անդրադարձող հիմնական դրույթները ամրագրված են 2020թ. հուլիսի 10-ի ՀՀ անվտանգության խորհրդի որոշմամբ ընդունված ՀՀ ազգային անվտանգության ռազմավարության 7-րդ բաժնի 7.9-7.16-րդ կետերով։ Այս ռազմավարության դրույթների վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ ռազմավարությամբ արձանագրված են հանրահայտ ընդհանրական բնույթի ճշմարտություններ և վերացական նպատակներ, հստակեցված չէ «տեղեկատվական անվտանգություն» և «կիբեռանվտանգություն» հասկացությունների տարբերությունը, իսկ ռազմական կիբեռպաշտպանության կարողությունների ձևավորման անհրաժեշտությունն առհասարակ անտեսված է։ Ավելին, ՀՀ Ազգային անվտանգության ռազմավարությամբ «տեղեկատվական պատերազմ» ժարգոնի կիրառումը վկայում է այն մասին, որ ռազմավարության հեղինակները չեն հասկանում զինված հակամարտությունների համատեքստում կիբեռտարածքի օգտագործման իրական պոտենցիալը, ինչպես նաև առերևույթ չեն գիտակցում զինված հակամարտությունների ընթացքում տարբեր տեղեկատվական տեխնոլոգիաների կիրառման իրավաչափությունն ու նշանակությունը որպես հոգեբանական ներազդման միջոց։ Կիբեռանվտանգության ապահովման կարևորությունն ամրագրված է նաև ՀՀ կառավարության 2021թ. փետրվարի 11-ի «Հայաստանի թվայնացման ռազմավարությանը, ռազմավարության միջոցառումների ծրագրին և արդյունքային ցուցանիշներին հավանություն տալու մասին» որոշմամբ, որով, ինչպես և ՀՀ ազգային անվտանգության ռազմավարությամբ, նախատեսված են հանրահայտ ընդհանրական բնույթի ճշմարտություններ և վերացական նպատակներ, իսկ ռազմական կիբեռպաշտպանության խնդիրն ամբողջությամբ անտեսված է։
Վերջին 5 տարիների ընթացքում պետական կառավարման մարմինների կողմից տեղեկատվական անվտանգության, կիբեռանվտանգության և ռազմական կիբեռպաշտպանության ոլորտների զարգացման, քաղաքականության ձևավորման և ռազմավարությունների հաստատման ու իրականացման հարցում պետական կառավարման մարմինների դրսևորած պասիվ կեցվածքը և անգործությունն անթույլատրելի են՝ հաշվի առնելով Հայաստանի առջև ծառացած անվտանգային և պաշտպանական խնդիրները: ՀՀ-ում կիբեռանվտանգության և ռազմական կիբեռպաշտպանության վերաբերյալ տեսլականի, քաղաքականության և ռազմավարական փաստաթղթերի բացակայությունը վտանգավոր իրողություն է՝ պետական պաշտպանության արդյունավետ կազմակերպման համատեքստում։ Խնդրի արդիականության և հրատապության մասին են վկայում նաև ՀՀ կիբեռանվտանգության և կիբեռպաշտպանության ապահովման մասով ՀՀ ցուցանիշները։ Այսպես, համաշխարհային կիբեռանվտանգության ինդեքսի 2020թ.-ին հրապարակված տվյալների համաձայն՝ տարածաշրջանի երկրներից (Ռուսաստան, Ղազախստան, Ադրբեջան, Ուզբեկստան, Բելառուս, Հայաստան, Ղրղզստան, Տաջիկստան, Թուրքմենստան) Հայաստանից ավելի ցածր ցուցանիշներ ունեն միայն Ղրղզստանը (49,64), Տաջիկստանը (17,1) և Թուրքմենստանը (տվյալները բացակայում են)։
Իսկ ազգային կիբեռանվտանգության ինդեքսով 2020-ի դրությամբ Հայաստանն այլ պետությունների շարքում 90-րդն է՝ ունենալով նվազագույն զրոյական ցուցանիշ կիբեռանվտանգության քաղաքականության մշակման առումով, նվազագույն զրոյական ցուցանիշ՝ կիբեռտարածքում վտանգների վերլուծության տեսանկյունից, նվազագույն զրոյական ցուցանիշ՝ կիբեռտարածքում ճգնաժամի կառավարման տեսանկյունից, նվազագույն զրոյական ցուցանիշ՝ կենսական ենթակառուցվածքների և թվային ծառայությունների պաշտպանության տեսանկյունից և նվազագույն զրոյական ցուցանիշ՝ ռազմական ոլորտում կիբեռօպերացիաների կազմակերպման կարողությունների տեսանկյունից։
