Աղքատություն, արտագաղթ ու անորոշություն
Անցած տնտեսական տարին շատ տխուր դասավորվեց Հայաստանի համար։ Երբևէ երկիրն այսքան հուսահատված ու հուսալքված չէր եղել։ Պատերազմում կրած ծանր պարտության հետևանքները զգացնել տվեցին ամբողջ տարվա ընթացքում։
Տնտեսությունն այդպես էլ չկարողացավ ուշքի գալ կրած կորուստներից հետո։ Դա ուղեկցվեց համատարած թանկացումներով ու բարձր գնաճով՝ հանգեցնելով երկրում սոցիալական լարվածության խորացման։
Չնայած մինչ այդ էլ սոցիալական իրավիճակը Հայաստանում մի բան չէր, անցած տարում ավելի վատացավ։ Իշխանությունների խոստացած աղքատության նվազման փոխարեն՝ ունեցանք աղքատության ընդլայնում ու խորացում։
Մի կողմից՝ տնտեսական ու սոցիալական իրավիճակը, մյուս կողմից՝ ապագայի անորոշություններն ու անվտանգության հետ կապված ռիսկերն արտագաղթի նոր ալիքի սկիզբ դրեցին։ Նման ակտիվ միգրացիա Հայաստանից վաղուց չէր եղել։
9 ամսում երկրից հեռացավ ավելի քան 103,5 հազար մարդ ու շարունակում է հեռանալ։
Դժվար է նույնիսկ ասել, թե երբ կարող է կանգնել այս ալիքը։ Դրա համար պատերազմից հետո բացարձակ հիմքեր չեն ստեղծվել, չնայած անցել է ավելի քան 1 տարի։
Այսպիսի պայմաններում, բնականաբար, անիմաստ է խոսել իշխանությունների խոստացած մեծ ներգաղթի մասին։ Երբեմնի ապահով ու անվտանգ Հայաստանը հայտնվել է բարձր ռիսկային գոտում, որտեղ քչերը կցանկանան վերադառնալ։
Հիմա մարդիկ ձգտում են ոչ թե վերադառնալ, այլ հեռանալ Հայաստանից։ Իշխանությունները դրա համար ստեղծել են լավագույն պայմանները։ Շատերն են այսօր պատրաստ հեռանալ երկրից, որովհետև կորցրել են անվտանգության երաշխիքներն ու ապագայի նկատմամբ ունեցած հավատը։
Արտագաղթը խթանում է նաև սոցիալական իրավիճակի լարումն ու հատկապես գործազրկությունը։
Որքան էլ պաշտոնապես Հայաստանում աշխատատեղերն ավելանում են, գործազրկության մակարդակը շարունակում է մնալ չափազանց բարձր։
Հարյուր-հազարավոր աշխատող քաղաքացիներ չեն կարողանում աշխատանք գտնել։ Զարմանալի չի, որ այդ առումով նախկին Խորհրդային Միության տարածքում Հայաստանը հակառեկորդ է սահմանել։
Համաշխարհային բանկի վերջին տվյալներով՝ 2020թ. Հայաստանը 7-րդ տեղն է գրավել աշխարհի այն երկրների շարքում, որտեղ գործազուրկ է բնակչության 20 տոկոսից ավելին։
Սա ամենավատ արդյունքն է նախկին Խորհրդային Միության անդամ երկրների շարքում։
Որպես այդպիսին՝ Հայաստանին հաջորդողը Վրաստանն է, որտեղ գործազրկությունը գրեթե կիսով չափ պակաս է։ Ռուսաստանում էլ ընդամենը 5,7 տոկոս է։
Հայաստանում գործազրկության բարձր մակարդակը, իհարկե, նոր չէ։ Բայց նախկինում դա ավելի շատ կապված էր թաքնված գործազրկության հետ։ Իրականում շատերն աշխատում էին, սակայն՝ առանց հայտարարագրման։
Նոր աշխատատեղեր, որոնք պիտի նպաստեին գործազրկության կրճատմանը, Հայաստանում շատ քիչ են ստեղծվում։ 200-250 հազար աշխատունակ քաղաքացի գործազուրկ է։
Աշխատանքի կարիքն էլ հաճախ դառնում է արտագաղթի խթանման պատճառներից մեկը։ Հատկապես որ, հիմա դրան ավելացել են նաև շատ ավելի լուրջ գործոններ։
Տարին ոչնչով արդյունավետ չէր տնտեսության համար։ Տնտեսությունը 2021թ․ ընթացքում գտնվեց բարձր ճնշման ու լարվածության գոտում։ Եթե չլիներ արտաքին բարենպաստ միջավայրը, չէինք ունենա նաև այն աճը, որը սպասվում է։
Դրանով հանդերձ, տնտեսության մեջ տեղի ունեցող զարգացումները շատ թույլ էին։ Անգամ ստանձնած մեծածավալ նոր պարտքային պարտավորությունները չօգնեցին՝ տնտեսությանը բարձր ակտիվություն հաղորդել։
2021թ. դարձավ այն եզակի տարիներից մեկը, երբ երկրի պետական պարտքի աճը տարվա ընթացքում գերազանցեց 1 մլրդ դոլարի սահմանաչափը։
Տասնմեկ ամսում պարտքն ավելացել է գրեթե 1,2 մլրդ դոլարով։ Աճը հասնում է շուրջ 15 տոկոսի։
Այդպիսով առաջին անգամ այն գերազանցեց 9 միլիարդը։ Վերջին տվյալներով, մեր երկրի պետական պարտքը հասել է 9 մլրդ 159 մլն դոլարի։
Մեկ տարում պարտքի 1,2 միլիարդի ավելացումն աննախադեպ էր՝ ինչպես նախորդ 3-4 տարիների, այնպես էլ՝ վերջին 10-15 տարվա կտրվածքով։
Երկիրը դրեցին բավական մեծ պարտքային նոր պարտավորությունների տակ, ներգրավեցին թանկ փողեր, ու, որ ավելի վատ է, չկարողացան դրանք ծառայեցնել տնտեսության զարգացումներին։
Գումարների գրեթե կեսը, տնտեսության մեջ ներարկելու և տնտեսական ծրագրեր իրականացնելու փոխարեն, պարզապես պահեցին պետական գանձապետական հաշիվներին։ Այդպես էլ կառավարությունը չկարողացավ հաղթահարել այն պրիմիտիվ մտածողությունը, որ փողը ավանդ դնելն ամենևին էլ այն կառավարելու լավագույն տարբերակը չէ։
Տնտեսությունը բախվեց նաև մասնավոր ֆինանսական համակարգից փոխանցված դժվարությունների հետ։ Դինամիկ զարգացող վարկային շուկայի աճը պարզապես կանգ առավ և սկսեց պտտվել հակառակ ուղղությամբ։
Շատ վաղուց ֆինանսական համակարգում նման իրավիճակ չէր առաջացել։ Տնտեսությունը զրկվեց բանկային միջոցներ ներգրավելու հնարավորությունից, որքան էլ այդ միջոցները ոչ միշտ են առանձնանում իրենց արդյունավետությամբ։
Կառավարությունը չկարողացավ ոչինչ անել նաև տնտեսության մեջ ուղղակի ֆինանսական հոսքերը խթանելու ուղղությամբ։ Խղճուկ ծավալների են հասել ներդրումները, հատկապես՝ ուղղակի ներդրումները։ Հայաստանի տնտեսությունը հայտնվել է այնպիսի բարձր ռիսկի գոտում, որտեղ ներդրումների անվտանգության երաշխիքները գրեթե զրոյացված են։
Իշխանությունը հասավ նրան, որ իր հայտարարած հպարտ քաղաքացին հայտնվել է սոցիալապես ավելի վատ վիճակում, կանգնած է խորացող աղքատության ու երկրի անվտանգության հետ կապված բազմաթիվ խնդիրների առաջ, որոնց լուծումը շատերը փնտրում են ոչ թե Հայաստանում, այլ Հայաստանից դուրս։
ՀԱԿՈԲ ՔՈՉԱՐՅԱՆ
