Խաչիկ Մանուկյան. հայոց անկախության տրուբադուրը

Խաչակրաց արշավանքներին հաջորդած դարերում հանդիպող հատուկենտ ասպետներին համարում էին ժամանակավրեպ, անհեթեթ, խենթ, մինչդեռ իրականում երբեք ոչինչ այնքան պահանջված չէ, որքան ասպետականությունն է: Խաչիկ Մանուկյանը՝ որպես մարդ ու որպես պոետ, այդ հատուկենտ ադամանդն է, եզակի ասպետը, իր ողբերգական ժամանակավրեպությամբ (Ժամանակը՝ ինձ վար նետած ձի), որը դոնկիխոտյան խենթ քաջությամբ նետվում է հողմաղացների վրա, իր անհուսալի կռվով փորձելով բացել մեր աչքերը, որպեսզի մենք էլ տեսնենք, որ դրանք իրականում հրեշներ են: Նա գիտի, որ չի կարող հաղթել այդ անհավասար մարտում, բայց ասպետները երբեք չեն պարտվում, անգամ, երբ մեռնում են, քանի որ մահը նրանց զինակիր Սանչոն է, հավատարիմ բարեկամն ու ուղեկիցը՝ փետուրի պես թեթև, եղբոր նման բաղձալի: Յուրաքանչյուր ժողովրդի մեջ պիտի լինի գեթ մեկը, որ մնա խենթ ասպետ հմուտ չարչիության այս բազմարվեստ դարում, որպեսզի նայենք նրան ու համոզվենք, որ մեր օրերում ևս անհնարինը հնարավոր է:

Խաչիկ Մանուկյանի մաքրամաքուր, սրտամոտ պոեզիան գուսանական երգի պես ժողովրդական է ու ջինջ, բայց արևելյան «ռաբիս» գունեղության փոխարեն՝ նրա պոետիկան հնչում է արևմտյան քաղաքակրթության խաչակրի զրահի պես զրնգուն լեզվական լուծումներով, և գուսանի հետ համեմատությունը Խաչիկ Մանուկյանի դեպքում հապճեպ կլիներ, թեև նրա պոետիկան երբեմն հար և նման է փարաջանովյան անմիջական անսքող էսթետիկային՝ ժողովրդականորեն հարազատ ու ճանաչելի և միևնույն ժամանակ խորհրդավոր, այլաբանական, անորսալի:

Արևմտյան ասպետականության և ժողովրդական պարզ անմիջականության այդ տարօրինակ համադրումը, որ դիպչում է ուղիղ սրտիդ և հուզում իր առնական ողբերգականությամբ, ամենից դիպուկը կլիներ համեմատել հենց միջնադարյան ասպետ-տրուբադուրների հետ: Խաչիկ Մանուկյանը մեր անկախության տրուբադուրն է, ռազմիկ է, որ փողոցից փողոց ընկած, փառաբանում է քաջությունն ու ազնվությունը, սխրանքը ու չարի դեմ մաքառելու վճռականությունը, ասպետ, որը մեռած սրտերում փորձում է բորբոքել չարի դեմ խաչակրաց նոր արշավանքի ուտոպիստական գաղափարը: Այսօր, երբ ղարաբաղյան շարժման պոռթկուն ու ջինջ միասնականությունը լոկ տխուր հիշողություն է, պատում այն մասին, թե ինչպես մի ազգ հղացավ հաղթանակ և վիժեց այն, այսօր, առավել, քան երբևէ, տարօրինակ ու անհավանական է թվում Խաչիկ Մանուկյանի մարդ տեսակն ու նրա պոեզիան՝ ողբերգականորեն ժամանակավրեպ և նախախնամության կամոք՝ ճիշտ ժամանակին (Վաղուց ձեր երազի վարկածն եմ – Ես թաքուն եկել եմ ու անցել): Նրա մեջ վառվում է հայոց զարթոնքի կրակը, որ վաղուց մարել է մեր մեջ, ասես մարած աչքերով նայենք այն խարույկին, որը ժամանակին մեր աչքերի փայլն է եղել: Իր բոցաշունչ տողերում նա գոչում է, որ ամեն բան դեռ ավարտված չէ և չարի դեմ պատերազմը դեռ միայն բորբոքվում է՝ փորձելով ետ բերել անդառնալին ու վերածնել մեռածը՝ հույսը:

Աստվածային նախախնամությամբ հենց Խաչիկ Մանուկյանի զավակը՝ Վաչագանը պիտի լիներ այն հրամանատարը, որ 44-օրյա պատերազմի ավարտին չկատարեց դեպի Շուշի նահանջելու դավադիր հրամանը, մնաց իր ջոկատով Քարինտակում, որպեսզի Թուրքիայի հատուկ ջոկատայինների դեմ իր անհավասար վերջին կռվով ոգեշնչի ու ցույց տա բարոյալքված ու դավաճանված հայոց բանակին, որ ամեն բան դեռ ավարտված չէ, որ անգամ, երբ մահն անխուսափելի է, ընտրություն, միևնույն է, կա՝ խփվել թիկունքից զարկված, կամ պարզաճակատ ասպետականությամբ դիմավորել մահը՝ տալով նրան վերջին պատվո մենամարտը…

Խաչիկ Մանուկյանի ժողովրդական երգի հանճարեղ անմիջականությամբ օծված սրտամոտ պոետիկան (Դեռ գարուն չեկած, արդեն ծաղկել ես – Աչիկները թաց ձնծաղիկ ես դու) զավակի հերոսական մահվանից հետո դարձավ հունական ողբերգությանը հարիր սրտակեղեք, սրտամաշ, բայց պատվարժան մի հիմն, որտեղ զավակի մասին կոտրատված հիշողությունների բեկորներն ի մի բերելով ու փակցնելով, պոետը վերականգնում է իր սխրալից տեսակի ամբողջականությունը, իր հավատամքն ու ազգի հաղթական ապագայի տեսլականը (Երկնքի հայացքի տակ – Կճախրենք առանց թևեր):

Խաչիկ Մանուկյանի պոետիկան էլիտար, խրթին ու խորթ չէ, սրտամոտ է, սրտակեղեք, սրտամաշ ու սրտառուչ (նրա պոեզիայի մասին խոսելիս «սիրտ» բառը, որքան էլ շատ կիրառվի, ավելորդ չէ, տեղին է, դիպուկ է ու անփոխարինելի), բարեկամի հետ զրույցի նման պարզ, ժողովրդական երգի պես հասկանալի ու հարազատ.

Դուռս բաց թողեցի, որ մարդ գար,

Բայց եկավ մի փոշոտ քամի,

Պտտվեց իմ շուրջը երկար,

Որ տեսնի ի՞նչ կա պիտանի:

Ուզում է գիրկն առած տանի

Ու խառնի ծտերի տոնին…

Ես դարձա նորից պատանի՝

Երազի թռչող ֆայտոնին:

Երազկոտ պոետի ասպետական հոգին խեղդվում է աշխարհիկ հոգսերում՝ մղվելով դեպի երկնային հայրենիք, թեև մարմնով դեռ կապված է հողին, ոտքերն ագուցված են նյութի տարերքին և ոգու այդ վերընթաց անհաղթահարելի մղումը պատռում է նրա նյարդերը, մկաններն ու ոսկորները, և մարմինը գալարվում է դեպի հեռավոր փարոս մղվող հոգու պոռթկումից.

Հեռվում մի բան աստղի նման փայլփլում է,

Ասես Աստծո ձեռքով պարզած փարոս լինի,

Մարմինների ջղաձգված գալարումը,

Հայր մեր մի օր կխաղաղվի քո թևերին:

Այս կողմերում էլ չփնտրեք իմ անունը՝

Ոչ խնդության առիթներով, ոչ վշտալի,

Իմ հոգու մեջ մի անուշ բան ավարտվում է,

Եվ աշխարհիկ կարոտներն ինձ ետ չեն բերի:

Խաչիկ Մանուկյանի պոետիկ ապրումը բաց նյարդի պես զգայուն է, թրթռացող ու խոցելի, նրա բառապատկերների ճկուն թելին մարգարիտների նման շարվում են Սարյանի ու Մինասի գույների պես հայեցի ու մտերմիկ, ծանոթ ու հարազատ պատկերները.

Աշունը մոթալ պանիր է,

Գինու հետ հավեսով կուտվի,

Երազիս կառքի անիվը,

Կոտրվեց երկնքի մուտքին:

Պոետը ոչ միայն վկայում է բնության բերկրանքը, այլ բանաստեղծելով արարչակից է դառնում Աստծուն (Թիթեռնիկներն այս գարնանը լավ չեն պարում): Պոետի համար երազի կոտրված անիվը նույնքան շոշափելի է ու «համտեսելի», որքան մոթալ պանիրն ու գինին, իսկ սիրո չքնաղ քնարերգությունը այնքան մտերմիկ է ու հարազատ, ասես անհեղինակ ժողովրդական երգ լինի.

Աչքն է այրվում վրաս բացվող առավոտի,

Կյանքս անցավ,

Բայց սերս դեռ չի սպառվում,

Ինձ պանդոկի դռան առաջ կկարոտի,

Այն աղջիկը, որ մշուշ է դարձել հեռվում:

Մեր մանրանկարիչները մահվան պահին մարդու մարմինը լքող հոգին պատկերում էին որպես մանուկ: Ծեր մարդու մահճին կռացած պահապան հրեշտակը վերցնում է բարուրված մանուկ-հոգին, որպեսզի տանի երկինք: Խաչիկ Մանուկյանի պոետական հոգին զարմացած հրաշամանուկ է՝ խենթ, կենդանի, թրթռուն, պարզ, բնության պես անմիջական.

Քիչ է մնում,

Մեր սիրելի ձյունը կգա,

Ու աշխարհը ոտից-գլուխ կմաքրվի,

Թե մոտ թողնես՝ կգրկեմ քո մարմինը տաք

Թե չթողնես՝ ձյան պես կիջնեմ քո տան քիվին:

…

Գուցե մարմինը ճերմակ աղջկա

Զվարթ երազներ երիզի բարձիս:

Պոետի ոսկեգանգուր հրաշամանուկ հոգին բանտված է մարմնի զնդանում.

Մեր վարքն անփույթ մեր հոգին չի արտացոլում.

Սողում ենք, բայց իրականում մենք թռչուն ենք…

Այդ հոգու հայրենիքը երկինքն է, և նրա տարերքը՝ ծիծածանը.

Ծիածանը երկնից հղված գովասանք էր

Սիրտ ու հոգի իրար կապող մի գունաշար:

Պոետի հոգին սլանում է երկինք, որպեսզի այնտեղից մեզ ավետիս բերի.

Ես լիացած հեռանում եմ բոլորից,

Որ հետո գամ՝ դարձած անձրև, դարձած ձյուն…

Գանգրահեր հրաշամանուկի երկնային կարոտն այս աշխարհում երբեմն սփոփում է կանացի գեղեցկությունը և իր հիացմունքն այդ գեղեցկությամբ պոետն արտահայտում է մանկան զուլալ, պարզ զգայականությամբ.

 Գորշ ընթացքի վրա

Չալպտուրիկ մեկն ես,

Հեքիաթ էի փնտրում

Ու գտա քեզ:

…

Մերկ ստինքների ճերմակ հրերում՝

Հոգս ու վշտերի զամբյուղը թափուր

Չքնաղ վարդերի բուրմունքն էր բերում:

Եղանակները՝ բոլորը գարուն…

Առանց հավերժական գարնան այդ հիացմունքի պոետի հոգին չորանում է, անապատանում.

Ախր այսպես կիսատ ոչինչ չի ավարտվում

Մեր ճաքճքած հոգիների անապատում:

Մանուկ Սասունցի Դավթի պես միամիտ ու զորեղ է պոետական հոգին (Թույլերը ոչինչ չունեն առնացի) և նրա զմայլանքը կյանքով, վեր է երկրային կեցության բոլոր հիասթափություններից ու փորձություններից, որոնք պոետն անվանում է «ցավի հանգանակած ճակատագիր»՝ ապրելով էպոսի հեքիաթային դրախտում (Էս ինչքան հեքիաթ կար – Դրախտի խնձորում), ուր «կյանքը մեր սրտի մեջ բացված լոտոս է»:

Երկնային երանությունն իր սրտում ագուցած պոետը ցավակից է աշխարհի տառապանքին. նրա հետ խաչվում է, ու Նրա հետ հառնում (…տաք արյունս տեսա – Որ Աստծո մատներից էր կաթում):

Խաչիկ Մանուկյանի պոետիկայում հորինովի ոչինչ չկա. հոգու կսկիծը մարմնի վերքի պես շոշափելի է, հիացմունքը՝ մանկականորեն սրտառուչ: Պոետը վկայում է Աստծո արարչությունը, պատմում Արարչին իր անամոքելի ցավի ու երանավետ զմայլանքի մասին: Նրա նյարդերը ասես մաշկի վրայից են հյուսված: Նա ոտքերն արյունելով քայլում է երազի ու կարոտի կոտրատված բեկորների վրայով՝ անմռունչ անցնելով իր բաժին Գողգոթան ու դրան հաջորդող դժոխքն ու հարությունը.

Կգա մի օր՝ ժանյակներով կզարդարեմ

Մոլորակը՝ նվերի պես քեզ հանձնելուց,

Հագեցումի համար պետք չէր ապրել դարեր,

Կարոտն էր, որ պապանձվում էր չեղած սիրուց:

Օտար վայրում ապրելու ու մաքառելու կսկիծը ծնում է մահվան մասին խոհեր, որոնց մեջ մահը չի պատկերանում որպես մռայլ ու սարսափելի աղետ: Այդ մահը մեռածներին կարոտելու և նրանց հիշեցնող ամպերի պես բնական է ու հարազատ.

Զվարթ մի բան պիտի լինի, որ ես մնամ,

Իմ աչքերը արտասվելու համար հո չեն,

Թե չէ՝ գնամ կարոտներին իմ միանամ

Ու ամպ դառած մորս գրկում խաղաղ ննջեմ:

Խաղաղ ննջելու անուրջը միայն զորանում է, բայց բանահյուսական պարզության հասնող քնարական լիրիկան հատվելով ավարտվում է Խաչիկ Մանուկյանի պոեզիայում որդու հերոսական նահատակությամբ: 2023-ին հրատարակված նրա «Անմահականս» գրքում բնության ու կանացի սիրո զմայլանքը մնում են անցյալի խավարում, իսկ ներկայում…

Ահա և վերջ – դատարկ աթոռներ են,

Սեղանի շուրջ՝ թռչող աղավնիներ,

Փշրվեցին Աստծո կոթողները,

Եվ արյուն են ցփնում վերքերը մեր:

Պատկերներն առաջվա նման խորհրդավոր են ու պարզ՝ որդու հոգեհանգստից հետո թափուր մնացած թռչող աղավնի-աթոռների նման, բայց վերապրումները ավելի խորն են, եղերական, սրտամաշ և միևնույն ժամանակ հերոսական, հաղթական, հանդիսավոր.

Մենք հերթափոխից չդարձանք տուն,

Հրեշտակների հետ քնած ենք,

Ցավն ու կսկիծն են միայն արթուն,

Հոգի են փնտրում, որ թևածեն –

Մեզ պատերազմն է տողադարձել

Երկրի ափերում ու երկնքի,

Մահը ջահել է, իսկ կյանքը՝ ծեր,

Եվ ժամանակն է անթվակիր…

…

Մենք հանձնում ենք սիրո ձեր ամրոցը,

Քո երկիրը, Տղաս, մոխիր դարձավ,

Սահմաններին նորից ծուխ ու բոց է,

Ներսում՝ չփարատվող կորուստ ու ցավ:

…

Խավարը չի լինի կարեկից,

Ճրագը երկրիս մարում է,

Զավակիս արյունն է տարերքից

Ավետում հայոց գարունը:

Սիրո, սիրահարության, բնության զմայլանքի Խաչիկ Մանուկյանի չդադարող գարունը հայի ծեր ու տառապած տեսակի նման մեռնում, չորանում ու նորից հարություն է առնում, ծիլ է տալիս, սնվելով իր հերոս նահատակների արյամբ, ու թեև երկնային ճրագը մարում է, ու մենք լքված ենք Աստծուց, բայց լույսը ծագում է հողից, որ սնուցվում է նահատակների լույս արյամբ՝ ավետելով գալիք գարուններ: Երջանկությունը քամու նման անցողիկ էր ու խենթ, իսկ զավակ կորցրած հոր կսկիծը՝ անամոքելի է, անփարատելի:

Երանի թե Խաչիկ Մանուկյանը չունենար զգացմունքները այդքան մտերմիկ, հարազատ ու հասկանալի արտահայտելու աստվածատուր ձիրքը, երանի չգրեր իր ցավի մասին ժողովրդական բանահյուսության պարզությամբ, չգտներ իր մրմուռն արտահայտելու չապլինյան պարզ ու սրտակեղեք անմիջականությունը, որպեսզի սրտամաշ չաներ մեզ: Ով սիրտ ունի, թող դիմանա, ում աչքերում դեռ չեն ցամաքել արցունքները, թող չզսպի դրանք.

Քամին գլուխը կորցրել է,

Նա ուրվականն է իմ անցյալի,

Երջանկությունս անհույս ծեր է՝

Ցցվել է կյանքի սուրսայր ծայրին:

Այս անլույս-անփայլ տոնածառին,

Խաղալիքներդ արդեն չկան,

Այնպես դժվար է անցնում տարին,

Թվում է՝ երբեք չպիտի գան,

Զվարթ ձայները Քո ծիծաղի՝

Զրնգուն, հնչեղ, զանգակաձայն,

Աչքերս փակեմ՝ պարով արի

Փաթիլների հետ մանկության ձյան:

Երանի կեղծ լիներ հայրենասիրությունդ, ՊՆ-ի տեքստերի նման ճոռոմ, նողկալի, անբնական, երանի ռաբիս լիներ խոսքդ, որ չխոցեր այսքան խորը, երանի չունենայիր փակ սրտերի դռները բանալու ու չորացած աչքերի ակներից ջուր բխեցնելու աստվածատուր շնորհ…

Սակայն միայն կսկիծ չէ հերոսի հոր տողերում, քանի որ մեզ պատուհասած դավադիր պարտությունը որքան էլ ծանր էր, բայց եղեռն չէր, նախիրի կոտորած չէր, հերոսամարտ էր, դավաճանված պատերազմ, ուստի դեռ կա հույս ու մահվան խավարը դեռ չի կլանել այս ծեր ազգի հոգին և հեռվում գուցե արդեն երևում է լուսաբացը.

Իմ Հայրենիքի լուսաբացը

Քո երազով է առնում թևեր,

Դու հուրհրում ես, ես հանգած եմ,

Էլ արծվի նման չեմ ճախրում վեր…

Մահը կարող է լինել կյանքի փաստ, կենսագրական դիպված մարդու կենցաղում, երբ մարդը ծիծաղում է, խոսում է ու ոչ թե ապրում է, այլ ապրեցնում է իրեն, որպեսզի շարունակի մարտում ընկածների կռիվը ու արժանի գտնվի նրանց հիշատակին: Մարդը կարող է ապրել մահվանից հետո և կարող է մեռնել ողջ կյանքում:

Ես քո փոխարեն ապրել չեմ կարող,

Իմ բաժին կյանքն էլ շաղվեց եթերում,

Օղու թասերը՝ երկինք երկարող՝

Խաբեություն են ամպերից քերում:

Կյանքը կա ու այլևս չկա: Քամուց ճոճվող եղեգ ենք, զրոյից սովորում ենք ապրել ու սերտել գոյության նոր այբուբենը.

Մնացին եղեգներն ու քամին,

Մենք մի այլ այբուբեն ենք սերտում,

Տարհանված կրքերի կամային

Սերն անզոր պատանդ է մեր սրտում:

Չապրված օրերը զվարթուն

Նետվում են երկնքի կամրջից,

-Հերիք է, լսո՞ւմ ես, արի տուն,

Գոյացիր իմ թանձր անուրջից:

Ես հիմա Քո գրերն եմ կարդում,

Տիրաբար ժպտում ես խորքերից,

Հոսում ու երբեք չի ավարտվում

Ընթացքը, որ Քոնն է նորից:  

Մեր պարտության այս դառը շրջանում մեզ անհրաժեշտ է այն բանաստեղծը, որը չի փախչում հրեշտակափառ, միստիկ, անհասցե ու անժամանակ կռտած պոեզիայի կրկեսային տիրույթը (բանաստեղծներ, որոնց պոեզիայի կողքով անցավ թե անկախությունը, թե հաղթանակը, թե պարտությունը, թե ընդհանրապես՝ իրականությունը), այն պոետը, որ զորեր ընդունել ցավը ու հանձնել թղթին, ասես հուղարկավորելու համար տառապանքը ու տալու համար նոր կյանքի հույս: Խաչիկ Մանուկյանը ևս խոսում է հրեշտակների հետ, բայց նրա հրեշտակներն ամանորյա եղևնուց կախված ստվարաթղթե խաղալիքներ չեն, որ ճոճվում են մեր շնչառությունից, ցավակից եղբայրներ են, ազգականի պես հարազատ, հայեցի, սրտամոտ.

Սիրտս իրար չտաք՝ կարոտներով լիքն է,

Թողեք երազիս մեջ տրորվեմ ինքնահաճ,

Եկեք, հրեշտակներ, ինքնամոռաց գրկեմ

Ու դատարկեմ ձեր մեջ որբություն ու հառաչ…

Բուդդիստական անզգայության հորինովի դրախտ չփախչող, մեր ժամանակի ցավն ու կսկիծն իր մեջ ամբարող այդ պոետը Աստծո նախախնամությամբ պիտի լիներ մեր ամենից ժողովրդական բանաստեղծը՝ Խաչիկ Մանուկյանը, որը Աբրահամի նման դրեց զոհասեղանին իր ամենաթանկը՝ որդուն, միաժամանակ զոհելով նաև իրեն, քանի որ կյանքը նրա համար այլևս դարձավ երազական մղձավանջ.

Երազ էր՝ եկավ, անցավ,

Թվում է՝ չի էլ եղել.

Երկիրս՝ սուրբ հուշարձան,

Մենք՝ քայլող, շնչող մեռել:

Իմ ազգը ամբոխ դարձավ,

Իմ կյանքը՝ աշնան տերև.

Փշրվեց՝ անճիչ անցավ,

Թվում է՝ չի էլ եղել…

Հեշտը մեռնելը կլիներ, հեշտ կլիներ կսկիծին հանձնվելը, բայց դա հերոս որդու ծնողին արժանի ընտրություն չէր լինի, և Խաչիկ Մանուկյանն ընտրեց առավել դժվարին ու տանջալի ճանապարհը՝ մաքառումը (պարզվում է՝ կարելի է կռվել նաև մեռնելուց հետո): Վաչագան որդին այլևս միացել, ձուլվել է հայրենի հողին, ու մեռած հողը որդեկորույս պոետի հոգում հույսի ծիլեր է տվել.

Քո թանկ արյունն ես ներարկում, Որդիս,

Սմքող երակում մեր Հայրենիքի,

Դրոշի պես է փողփողում հոգիս՝

Կենաց բառերով Քո արյունագիր:

Կյանքի հետ կապող հանգույցներ չկան,

Հերոսիդ առաջ՝ թշվառ անցվոր եմ,

Գիտե՞ս՝ տեսել եմ ես այն աղջկան՝

Ում նվիրեցիր սեր ու խնձորներ…

Համաշխարհային գրականության ընթերցածս մարգարիտների մեջ երբևէ չեմ հանդիպել ավելի սրտառուչ ու ողբերգական տողերի, քան որդեկորույս հոր գրած այս վերջին երկու տողերն են.

Գիտե՞ս՝ տեսել եմ ես այն աղջկան՝

Ում նվիրեցիր սեր ու խնձորներ:

Հենց այս կենցաղայնության աստիճան պարզ ու ցնցող անմիջականության մեջ է Խաչիկ Մանուկյանի անկրկնելի ձեռագրի զորեղ ազդեցիկությունը:

Արցախյան առաջին պատերազմի ամենից ծանր փուլում, 1993-ին, Խաչիկ Մանուկյանը, ով ևս մասնակցել էր մարտերին, գրեց այդ պատերազմի խորհրդանիշն ու հիմնը դարձած հայտնի տողերը.

Բարձունքը մերն է, տղերքը չկան,

Տղերքն ավելի բարձրում մնացին,

Դիպան աստղերին, աստղերը հանգան,

Ու մրմուռ քսվեց մեր ցամաք հացին:

Մեր պարտությունից հետո շատերն են նրան ուղղում կշտամբանքի պես չարախինդ հարց, թե՝ հիմա՞ ինչ կասես, երբ ոչ տղերքը կան, ոչ էլ բարձունքն է մերը: Խաչիկ Մանուկյանն առարկում է ու սաստում.

Պապանձվիր: Քաջերը միշտ ողջ են:

Երկնին թևանցուկ լուռ գնա:

Վրիպած պահերը կկորչեն,

Կարոտի թացերը կմնան:

Զավակին նվիրված «Անմահականս» գրքով Խաչիկ Մանուկյանն ավետում է մեզ գալիք հաղթանակը, մարգարեանում է նոր գարուն.

Մտքիս կար՝ գարնանը մեռնեի-

Բալենիս խելահան ծաղկել էր,

Մոտեցա դրախտի դռներին,

Բացեցի բույրերի ծալքերը…

Մտափոխ շրջվեցի, գնացի,

Դե, ոչինչ՝ ամռանը կմեռնեմ-

Բայց արևն այնքան էր կանացի,

Նժույգն իմ այնպես էր հրեղեն:

Թող անցնի՝ աշնանը կմեռնեմ-

Անհամար գույներ ինձ պատեցին,

Ասացին՝ երկնային քո սերն ենք,

Երազներ կշաղենք քո բարձին:

Ձմռանն էլ հո հաստատ կմեռնեմ-

Բանբերը պարելով գալու է,

Բայց մի ձայն շշնջաց՝ համբերեմ,

Առջևում Հարության գարունն է:

Նոր գարնան ավետիսը պոետը թողնում է մեզ, իրեն պահելով որդեկորույս հոր կսկիծը.

Անհնար է ցավից հեռու փախչել.

Խայտանքներն իմ հոգու համար չէին:

Սիրո հրճվանքից եմ անհույս կառչել –  

Երանի թե ինձ էլ հեշտ խաչեին:

Պոետն անանձնական ուրախությամբ ու նվիրումով իր զավակի սերնդին է կտակում հաղթանակը, որի համար վճարել է ամենից թանկ գինը՝ իրեն թողնելով անամոքելի ցավը: Այդպես Հովհաննես Մկրտիչն էր խոսում Քրիստոսի մասին՝ ասելով. «Նա պիտի ավելանա, ես պիտի նվազեմ»:

Մեր աչքերը մեզ խանգարում են

Աստծո պատկերը ճիշտ տեսնելու-

Դու ընծայեցիր քո գարունը,

Անահ սլացար մեզնից հեռու:

Գունաթափվեց այս մոլորակը,

Եվ պտույտները դարձան իզուր-

Աստվածանում է լույս Զավակդ,

Դու՝ փոքրանալով՝ մարում ես լուռ:

Անգամ մեր հերոսների հուղարկավորությունը ոչ թե թուրքին հարիր լալագին ողբ ու կական է ծնում, այլ հերոսության շեփորաձայն փառաբանում է՝ մեր բազուկն ամրացնող ապարանջան.

Մեր հավատի բազկին ապարանջան դարձան՝

Կարծրացնելով սիրո հանգույցները բոլոր,

Հոգու փողոցներով շեփորելով անցան,

Սահուն վերադարձան՝ որպես կաքավ ու լոր…

Պոետն անշեղորեն ընթանում է դեպի որդու լույսը, դեպի հերոսների այն փառավոր սրահը, որտեղ Աստված պատվո հանդես է տալիս նահատակներին.

 Մի լույս էր հպանցիկ ու՝ սևեր,

Անկրակ անցումներ նվաղուն,

Հայացքս հայացքիդ սևեռել՝

Կարոտի փաթիլներ եմ մաղում:

Հեքիաթ էր՝ եղել ու չի եղել,

Սահնակիդ տաք հուշերն են սահում,

Գալիս եմ, որ ընթացքս շեղեմ

Ու գրկեմ Քեզ Աստծո սրահում:

…

Կյանքը չքացավ, մնաց քամին,

Ծովն ալիքներն իր կորցրել է.

Նա եկավ Տիրոջ նշած ժամին

Եվ ջահել գնաց… Իսկ ես ծեր եմ-

Վաղուց իմ մահը շրջանցել եմ,

Ինձ թաքցրել եմ ուրիշ մի տեղ՝

Նրա ափում, ով հեռացել է,

Դառնալով Աստծո աջին կանթեղ:

Չընդհատվող գարունը փոխվել է մեզ համար անավարտ ձմռան, երբ ամեն օրը նոր բոթ է, նոր նվաստացում, և մեր երազների երամը անտեր թափառում է օտար երկինքներում.

Երեկ գարունը չէր հեռանում,

Պաշարել էր ինձ՝ աշուն, ձմեռ-

Իմ սրտի քաղաք Երևանում

Ջահել էին ամեն տարեց ու ծեր:

Որպես բուրումներ փնտրող թիթեռ՝

Ծաղկոցին էին ընկերանում,

Գրկում էի ու հետս տանում

Սիրո լույսերի ամեն թել:

Հիմա կարոտի ցավն է պատել,

Հիմա ձմեռ է՝ ամառ, գարուն,

Մեր երազների չուն է անտեր

Մեռնող աշխարհով մեկ սավառնում:

Մեր հաղթանակի ու անկախության տրուբադուրը, մեր պարտության ողբերգուն ու գալիք վերածննդի մունետիկը շարունակում է որդու կռիվը, և մենք կարող ենք նրան միայն համբերություն մաղթել, որովհետև մարդու և ազգերի կյանքում ամենից կարևորը վերջին կռիվն է: Նրա պայքարին նայելով՝ ամաչում ենք հանձնվել, ամաչում ենք հոգնել ու հուսահատվել: Խաչիկ Մանուկյանի պոեզիան ու կյանքը օծված են չարի դեմ ասպետական պայքարի մյուռոնով, և նա չի դադարում կռվել: Եթե ողջ կյանքում մարդը քաջ մարտնչել է և վերջում՝ փախել, նրան հիշելու են որպես վախկոտի և նրա փախուստն ավելի խայտառակ է դիտվելու, քան, եթե նա հենց սկզբից վախկոտ ծնված լիներ: Առավել ևս, եթե այդ մարտիկի զավակը հերոսացած քաջորդի է, որ լրացրեց մեր երկնային զորաբանակը: Բարի մարտ, հաջող կռիվ քեզ, մեր ասպետ-մունետիկ, ճակատամարտն ընդամենը դադարել է, դեռ պիտի զարկես քո խոսքով ու տեսակով, նախքան անունդ կգրվի մարմարե քարին որդուդ անվան կողքին (Սա՝ հողը, սա՝ թումբը, սա՝ ես – Քո տեղը՝ մարմարե քարին): Տեսակդ պակասել է, պետք ես մեզ «պիղծ ուրացյալների» դեմ պայքարում: Առջևում, կարծում եմ, գլխավոր պատերազմն է, գուցե՝ վերջինը մեր ժողովրդի պատմության մեջ, և մեր հերթն էլ շուտով կգա: Պիտի պատվով տանենք մեր խաչը և քաջություն սերտենք Վաչագանից ու մեր բոլոր հերոս նահատակներից, ոգու ամրության դասեր պիտի առնենք քեզանից՝ մեր անկախության գուսան, մեր բարդ, մունետիկ, տրուբադուր, ասպետ.

Գիշերվա համար անառավոտ,

Տիրույթի համար այս խավարի,

Կորուստների դեմ այսքան ցավոտ,

Խաբկանքների մեջ ու դավերի՝

Չծնկես հանկարծ, իմ ժողովուրդ,

Չդառնաս մահվան շնչին գերի,

Դեռ թռիչքներդ կառնեն հագուրդ,

Դեռ կա ամոքում քո վերքերին…

 ՄՀԵՐ ԲԵՅԼԵՐՅԱՆ