ԻԾԻ ՊԵՍ
– Ո՞նց ես,- հարցրի Արմենին։
– Իծի պես,- ասաց։
– Էդ ո՞րն ա,- ասի։
– Առույգ և կայտառ,- ասավ։
– Դե լավ ես, էլի՛,- ասի։
– Կարևորը քո լավ լինելն ա,- ասավ։
– Ո՞նց լինեմ, որ քեֆովդ գնամ,- ասի։
– Թազա բան չես գրե՞լ,- հարցրեց։
– Ուզում եմ մի գիրք էլ գրեմ,- ասի,- հլա տենամ՝ էդքան կապրե՞մ…
– Դու գրի՛, գրի՛,- ասավ,- ապրելու հետ դու ի՞նչ գործ ունես…
Հեշտ գրել կա՞, ամեն պատմվածքին ինձ թվում է, թե անդունդի եզրով եմ գնում, ուր որ է կերերամ, կխորտակվեմ… Լարախաղացի պես մի կերպ հավասարակշռությունս պահում եմ ուժերի գերագույն լարումով՝ թղթի վրա միտքս կենտրոնացնելով ու ոսպնյակի պես բառ առ բառ տեքստը կիզելով. մինչև կիզակետից ծուխ չի ելնում, աչքս գրից չեմ կտրում։ Ամեն պատմվածքի հետ հոգիս տալիս եմ… Էդ հոգին է, որ ի վերջո պատմվածք է դառնում… Ձգտում եմ տեսնել ձայնը, լսել գույնը, զգալ անզգան, ճաշակել դառնի քաղցրությունը, քաղցրի դառնությունը, շոշափել անմարմինն ու մարմնի մեջ եղած անշոշափելին, հասնել ոչնչին ու ոչնչի մեջ ամեն ինչին… Ավաղ, ամեն ինչ չէ, որ ըմբռնելի է ու հասանելի…
Արմենը ոնց որ մտքիս թելը բռնել էր։
– Քո մեջ գիտե՞ս ինչն ա դուրս գալիս…,- ասաց,- հազար ու մի բանում կարող եմ հետդ վիճել, դու կարող ա էդ հարցում սխալ լինես, էն հարցում էլ, մյուս հարցում էլ, բայց, ամեն դեպքում, ազնիվ ես։ Իսկ ազնիվը չի կարող սխալ լինի…
Ամեն ճիշտ չէ, որ ճշմարտություն է, ճշմարտության հակառակն էլի ճշմարտություն է։ Եվ ամեն ճշմարտություն չէ, որ դեպի երջանկություն է տանում։ Կյանք կա, որ կյանքից էլ երկար է, կյանք էլ կա, ոնց որ մրջյունի երազ… Բա մարդ էնքան ապրի, որ իր երկրից էլ երկար ապրի՞… Ես տեսա Արցախի մահը։ Երկիր, որ երեք հազար տարի ապրել ու մաքառել է, երբեմն՝ անկախ, երբեմն՝ սղնախ, երբեմն էլ՝ կիսանկախ, անցել հրի ու սրի միջով ու ոչ մի դեպքում մրջյունի երազում չի տեղավորվել։ Իմ կյանքն ի՞նչ է, աննշմար հյուլե համատարած տիեզերքում, բայց և դժբախտության դարպաս, որի լայն երախում կուլ գնաց մի չքնաղ երկիր։ Ինչքա՜ն հույզ, զգացում, ուժ, եռանդ, պայքար, կյանք ու խանդավառություն էինք դրել Ղարաբաղյան շարժման մեջ։ Պայքարում էինք ազգովի, ընտանյոք, անհատական… Իմ ընկեր Գուգոն ողջ օրը սոված-ծարավ գնում էր Օպերայի Թատերական հրապարակում ջղաձգված կանգնում, ինքնակեղեքվում ու ազգի հետ ինքնամոռաց վանկարկում` Ղա՛-րա՛-բա՛ղ…Ղա՛-րա՛-բա՛ղ․․․, և ուշ երեկոյան քայլարշավից հետո հոգնած, բեզարած՝ գալիս տան դուռը բախում։ Նույն պաթոսով էլ թակում էր։
– Ո՞վ ա…,- էրեխեն քնաթաթախ մոտենում էր դռանը։
– Պա՛-պա՛-նա՛…Պա՛-պա՛-նա՛…,- շարժման ռիթմին ու պաթոսին հարազատ բռունցքը վեր պարզած՝ արձագանքում էր Գուրգեն հայրիկը։
Բա զոհվածնե՞րը… Եռաբլուր կոչվող մի մեծ դամբարան…
Ավաղ։ Էդ ամենը ջուրը մաղվեց…
Եղերական օրը 2023 թվականի սեպտեմբերի 19-ին էր։ Բոլորը գիտեին, որ այդ օրը գալու է, երբ դավաճանական մի կոտրած ձեռք 2020 թվականի նոյեմբերի 9-ի մութ գիշերը գաղտագողի իջավ սև թղթին։ Հետո՝ բլոկադա, գազի, էլեկտրականության սահմանափակում, դեղորայքի, հացի, սննդամթերքի արգելանք… Փորձում էին սովի ոսկրոտ ձեռքերով կոտրել արցախցու կամքը։ Դիմացան։ Ինն ամսից էլ ավելի՝ 282 օր, մղձավանջային օրեր ու գիշերներ… Անկոտրում էին։ Սակայն ամենասարսափելին դեռ առջևում էր, բայց ոչ ոք չգիտեր, թե ե՞րբ… Բացի… Երկու հոգուց՝ սարի վրայի պահապան հրեշտակներից՝ Արցախի դարբասները խորհրդանշող Դեդո-Բաբոյից։ Ադրբեջանցիների հարձակումից յոթ օր առաջ նրանք սկսեցին լացել։ Արտասվում էին օր ու գիշեր։ Բլրից հեղեղ էր թափվում։ Մարդիկ զարմանքից ապուշ էին կտրել։ Դրանք սոսկ արցունքներ չէին, այլ սպիտակ ու ադամանդի պես պսպղուն, մանրիկ ասեղի հատիկներ։ Երկաթի ճերմակ տաշեղները սորում էին, ջրի պես հոսում, սելավի պես առատորեն ու շարունակական, և որ սարսափազդու էր՝ ողբերգական։
Մարդիկ տարակուսել էին։
– Չենք հասկանում… ի՞նչ է սա, ի՞նչ է սա,- վախվորած իրար էին նայում։
2023 թվականի սեպտեմբրի 19-ի աղետի նախանշանն էր։
Քաղաքական գործիչները դրան էթնիկ զտում են ասում, իսկ մենք Եղեռնի էինք սովոր։ Հիմա է, որ Եղեռն անվանումը հասարակ անուն է դարձել։ Կար ժամանակ, որ դրա մասին նույնիսկ լսած չկայինք։ 1965 թվականին՝ Մեծ Եղեռնի հիսունամյակին, առաջին անգամ լսել էինք այդ չարաբաստիկ եղելության մասին, դասերը լքել ու սրտապատառ դուրս թռել։ Հաջորդ օրը մեր դպրոցի ուսմասվարը որպես ակտիվ ցուցարարների՝ մեզ կանգնացրել էր գրատախտակի առաջ ու սպառնագին բղավել.
– Տո, լակոտնե՛ր, եղևնի էիք գնացել, հա՞, եղևնի…
Մահն այնքան սարսափելի չէ, որքան մահվան ճամփան։ Տղայիս ընկերը` Արտոն, նոր էր վերադարձել այդ ճանապարհով։ Վերադարձե՞լ… Չէ՛, ասես երազում, դեռ այնտեղ էր` ճմլված, լալկված ու լլկված… Քունը կորցրել էր` դատարկություն, ունայնություն, մղձավանջ… Աչքերի առաջ էլի իրենց տունն էր, կանաչ դաշտը, կապույտ լեռը, հովը շնկշնկան ու ջրերը քչքչան… Դա վերադարձ չէր` կանչ էր, կա՛նչ կորուսյալ աշխարհի… Սիրտն այլևս սիրտ չէր, բռնցքված կալանավոր էր կրծքավանդակում, վառոդի տակառ, որ ուր որ է՝ պիտի պայթեր… Առայժմ անորոշ թպրտում էր. քունը չէր տանում, մտովի գնում էր ու գալիս, գնում էր-գալիս… Գալիս էր դժոխքի ճամփով։ Զենքը ձեռքին ղարաբաղյան երկու պատերազմով էր անցել, բայց չէր տեսել այնքան չարչարանք ու մղկիտ, որ տեսավ գաղթի ճամփին։
Ռմբակոծությունը սկսվեց ժամը 12-ի սահմաններում։ Երեխաները դպրոցում էին։ Հրթիռները ոռնում էին, հրանոթները` որոտում, ուղիղ նշանառությամբ կրակում էին քաղաքի վրա։ Երեխաներն ահաբեկված ուշագնաց էին լինում։ Բոլորը հյուծված էին։ Տղերքը քաղցած էին, ծարավ, կիսատ-պռատ զենքերով, առանց զրահաբաճկոն ու սաղավարտ, բայց կռվում էին մինչև վերջին շունչը։ Անխնա ռմբակոծվում էին։ Դիրքերը, որ յուրաքանչյուրը զբաղեցնում էր կռվելիս, ժամ անց հոգու հեռանալուց հետո զբաղեցնում էր մարմինը։ Քսաներեքամյա Գոռը կես տարի չկար, ինչ ամուսնացած էր։ Երազում էր ունենալ երեք երեխա։ Նրան վիճակված չէր տեսնել նույնիսկ առաջինին։ Սերմնացանները սոսկ սպանված մարմին էին։ Տևական շրջափակումը, պրովոկացիոն կրակոցները, էլեկտրականության անջատումները, վառելիքի սղությունը, վախը, քաղցը, ահաբեկումներն ինն ամիս շարունակ իրենց գործն արել էին։ Տառապանքի մամլիչը սեղմում էր ու սեղմում, այլևս զսպվելու տեղ չկար, չարիքն ու արհավիրքը հասել էր գագաթնակետին, բավական էր ևս մեկ համազարկ, որպեսզի զսպանակը կտրուկ հետ արձակվեր` ղարաբաղցուն դուրս շպրտելով իր իսկ բնօրրանից։ Սակայն դա վերջը չէր։ Հետագա ուղին տանելու էր դժոխքի ճանապարհով։
Այրված, մոխրացած, քանդված ու միմյանց բախված ավտոմեքենաներ, երկար ու անհատնում շարասյուն, քարշակներով միմյանց ագուցված չորս-հինգ մարդատար, քարացած մեքենաների շարք` դժոխային լար։ Վերամբարձ կռունկն ընկել էր ձորը` իր հետ տանելով չորս-հինգ մեքենա… և դիակներ, դիակներ, անթաղ մեռելներ… Երկու-երեք մետր շարժվում էին, երկու-երեք ժամ կանգնում։ Ջուր չկար, հաց չկար, երեխաներն աղեկտուր լացում էին, կանայք` ողբում, ծերունիները` հառաչում, գնում էին փշի ու տատասկի միջով, և ծայրը չէր երևում։ Երկու-երեք մետր գնում էին, երկու-երեք ժամ սպասում… Սպասում էին, սպասում, ձանձրույթ և տաղտուկ, հեծեծանք, լաց ու կոծ, անորոշ սպասում և ունայն թախիծ… Շունչները կտրվում էին, գլուխները պտտվում, մթագնում, գիտակցությունը կորցնում, ուշագնաց լինում, մերթընդմերթ էլ` սրտի կանգ… Շարասյունը լարի պես ձգվել ու լարված արձան էր դարձել։ Շարժում չկար։ Ժամանակն էր կանգ առել ցավի, չարչարանքի, տառապանքի, լացի, տնքոցի, հառաչանքի ու ողբի մեջ` դժոխքի մեջ։ Չէին գտնում ճամփեն… Լալկել կարելի էր, բայց սիրտը ճչում էր. «Թռի՛ր, ակնթա՛րթ, գնա՛, ժամանա՛կ, դու անտանելի ես…»։
Մինչդեռ դրախտից էին գալիս… Գնում էին դժոխքի ճանապարհով։ Մարտակերտի Հաթերք գյուղը դրախտ էր կապույտ երկնքի տակ, սարերի գրկում, ծառ ու ծաղկի մեջ, թավշյա լանջերի մեջ, երկիր, որ ոչ մի տեղ չէր կարելի գտնել։ Իրինա Ավանեսյանն այնտեղից էր գալիս` եղբորը, ամուսնուն ու իր 18-ամյա որդուն կորցրած, հղի աղջկա ու նրա երկու մանկահասակ երեխաների հետ` անշոր, անգույք, անսնունդ, անօթևան, ոմանք էլ` անթրաշ, անպլաշ, չիփ-չփլախ… ու չգիտեին, թե ուր գնան… Երկու գիշեր ավտոմեքենայի մեջ էին անցկացրել։ Էդ վիճակում էլ Հայաստանի ճակատագրով էր տագնապած։ Ասում էր՝ թուրքը, հրեն, Ջերմուկի գլխին ա, Սյունիքն ա ուզում, ուր որ ա՝ կհասնի Սևան… Բա հետո ի՞նչ պիտի անենք. Սևանում լողանանք` Երևանում չորանա՞նք… Գորիսում մարդ չմնաց, թուրքը ձեռքը մեկնել էր Զանգեզուրին… նորից գաղթեի՞ն… Ո՛չ սիրտ էր մնացել, ո՛չ հոգի… Ուրիշ հայրենիք չկա. ո՞ւր գնար, ո՞ւր… Բաց երկինք, բաց վերմակ, առանց սյուն ու հենարան…
Խի՞, մենակ ի՞նքն էր` 120 հազար հայ, 120 հազարը մազապուրծ, թուրքից հալածված, անտուն, անօջախ ու անհայրենիք… Իսկ ո՞ւր գնար Լիանա Սաֆարյանն իր ամուսնու և ինը դեռահաս երեխաների հետ…
Թողած Կոճողուտը Մարտակերտի շրջանում,
Տունը շինված տաշված քարով,
Թողած Կոճողուտի այգին,
Գոմում թողած 30 գլուխ անասուն, 20 գլուխ խոզ, 180 թև թռչուն, 25 մեղվափեթակ,
Եվ հող ու ջրին անգամ չասած մնաս բարով՝
Անց են կենում հիմա օտար քաղաքների ճանապարհով։
«Անց են կենում, շուրջը մարդիկ, շուրջը դեմքեր հազար-հազա՛ր,
Շուրջը աշխարհն է աղմկում, մարդկային կյանքն անհավասար,
Եվ ո՞վ կասի` ինչո՞ւ ես դու, ո՞վ կասի, թե ո՞ւր հասար,
Դեմքերը, ախ, բութ են այնպես, կարծես շինված են տապարով»։
Ահա, տապարով շինված մի դեմք էլ Վերնիսաժում ամեն Աստծո օր նույն անեծքն էր բարբաջում. «Սատկի Ղարաբաղն էլ, ղարաբաղցին էլ…»։ Չէ՛, չէի ասի, թե նա տապարով է շինված, հակառակ դեպքում գոնե մի քիչ մարդանման կլիներ։ Ողնուծուծով նիկոլական էր, իսկը Նիկոլի չաքուջի արտադրանք։ Հիմա իր ուզածին հասա՞վ, սիրտը հովացա՞վ… Նմանների համար Ղարաբաղը բեռ էր, ոտքերին կապած ծանր ջաղացաքար, նրանց համար կարևորն իրենց փորն է, անփորձանք կյանքը, ու թքած ունեին ուրիշի դժբախտության վրա։ Ո՞վ է ուրիշը, ուրիշի դժբախտությունը, և կա՞ արդյոք ուրիշի դժբախտություն.
– Չկա։ Դա քո դժբախտությունն է, մեր դժբախտությունը…
Կորուսյալ աշխարհ, աննման երկիր, հավիտենական դրախտ, այսօրեական դժոխք…
Կորավ, սուզվեց Առան աշխարհն արնածոր մայրամուտում։ Խորտակվեց երեքհազարամյա Հայոց ոստանը… Կտեսնե՞նք այլևս, կտեսնե՞նք նրան այնպես, ինչպես ամեն լուսաբացի արեգակին ենք տեսնում… Ո՞վ գիտի, ի՞նչ իմանաս… Մնում է հրաժեշտի գազելը. շուրթերս ինքնուրույն մրմնջում են.
– Թե Առան աշխարհը տեսնեք կարմիր մայրամուտում,
Ասե՛ք նրան` Ջավախյանն ասավ․- Մնաս բարո՛վ, մնաս բարո՛վ…
…Երևանը զնգում է ու զրնգում, Թումանյանը կասեր՝ ոնց որ մի վենձ հարսանքատուն… Սրճարանում մի խումբ երիտասարդներ քեֆ էին անում նոր օրերի հևքով, բարքով ու ադաթով. հռհռում էին, որ շատ նման էր մկկոցի, բաժակ բաժակի զարկում, մորուքները տմբտմբացնում և իծի պես առույգ էին ու կայտառ։
Հ.Գ. Մեր ողբերգությունն ավարտ չունի։ Կարող եմ և երկարացնել, բայց ամենահանճարեղ շարունակությունը լռության մեջ է։ Իզուր չէ, որ Սարոյանը, հրաժեշտ տալով իր ընթեցողին, ասում էր.
– Շնորհակալություն, ցտեսություն, խաղաղություն, ինչպես ամբողջ աշխարհը կփափագե, և լռություն, մանավանդ հիմա` լռություն…
ԼԵՎՈՆ ՋԱՎԱԽՅԱՆ
20.10.2023թ.
