Նոր հնարավորություննե՞ր, թե՞ ռիսկեր
Այն բանից հետո, երբ ՌԴ նախագահը մասնակի զորահավաք հայտարարեց, Ռուսաստանից քաղաքացիների հոսքերը Հայաստան կրկին ակտիվացել են։ Դեպի Երևան չվերթերի տոմսերի պահանջարկը կտրուկ ավելացել է, բազմակի բարձրացել են գները։ Լարսում կիլոմետրերով հերթեր են գոյացել։ Զորահավաքի լուրը շատերին ստիպեց լքել Ռուսաստանը։
Սա նոր հնարավորությո՞ւն է Հայաստանի համար, թե՞ ռիսկ։
Հասկանալի է, որ ինչքան էլ գործ ունենք քաղաքացիների պարտադրված ներհոսքի հետ, դա լրացուցիչ պահանջարկ է ձևավորում ներքին շուկայում։ Խոսքը, սակայն, միայն տնտեսության 2 հիմնական հատվածների՝ առևտրի ու ծառայությունների մասին է։ Այնպես, ինչպես եղավ ռուս-ուկրաինական հակամարտության առաջին փուլում, երբ բազմաթիվ քաղաքացիներ շտապեցին այլ երկրներ, այդ թվում՝ Հայաստան։
Այսօր, որ մեր տնտեսության այդ հատվածներում բարձր աճեր են գրանցվում, մեծապես ազդելով նաև տնտեսական աճի ցուցանիշի վրա, գերազանցապես այդ գործոնի արդյունք է։
Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ Ռուսաստանից քաղաքացիների հոսքերը Հայաստան կրկին ակտիվանում են, ենթադրվում է, որ առաջկայում այդ ազդեցություն կմեծանա։ Դա իր հետ կբերի նաև լրացուցիչ կապիտալ։
Մինչ այդ էլ կապիտալի հոսքերը Ռուսաստանից Հայաստան չափազանց ակտիվացել էին։ Թեև վերջին շրջանում որոշակի նվազում կար՝ դրանք շարունակում էին շատ բարձր լինել նախորդ տարիների համեմատ։
Ըստ ամենայնի, կապիտալի այս ակտիվ տեղաշարժն առաջիկայում կպահպանվի, գուցե նաև ավելի ակտիվանա։ Դա նշանակում է, որ ֆինանսական շուկայում կմեծանա ճնշումն ազգային արժույթի վրա։ Դրամը նախորդ մի քանի ամիսներին արդեն հասցրել է էապես արժևորվել։ Ճիշտ է, ադրբեջանական հերթական ագրեսիայից հետո այն որոշ չափով թուլացավ, բայց շարունակում է բավականաչափ ամրապնդված մնալ հիմնական արժույթների նկատմամբ։
Վերջին օրերին փոխարժեքները կայունացել են նոր դիրքում, բայց սպասվող մարդկային ու ֆինանսական հոսքերի հերթական ակտիվացումը կմեծացնի ճնշումը դրամի հետագա արժևորման վրա։ Այլ հարց, թե դա որքանո՞վ կդրսևորվի շուկայում։
Խնդիրը ոչ այնքան ֆինանսական հոսքերի, որքան Հայաստանում ստեղծված անվտանգային միջավայրի հետ է կապված։ Լարվածությունը հայ-ադրբեջական սահմանին ոչ մի կերպ չի թուլանում։ Ավելին, սպասվում են նոր սրացումներ, չափազանց բարձր է նաև լայնածավալ պատերազմի հավանականությունը։
Սա լուրջ ռիսկ է ֆինանսական շուկաների համար և չի կարող բացասական սպասումներ չառաջացնել։
Այսպիսի անկայունության պայմաններում, ինչպես ֆինանսական, այնպես էլ՝ մարդկային կապիտալը չեն կարող իրենց անվտանգ զգալ։ Ավելին՝ իշխանությունների խաղաղության դարաշրջանի բացման խոստումների տապալումն ու ստեղծված անվտանգային լուրջ խնդիրները նոր մարտահրավերի առաջ են կանգնեցրել մեր տնտեսությանը։
Տնտեսությունը զրկված է հատկապես ներդրումներ կուտակելու հնարավորությունից։
Նախկինում էլ տնտեսության մեջ ներդրումները քիչ էին, հիմա ավելի կքչանան։
Առկա բարձր ռիսկայնության պայմաններում դժվար է սպասել, որ դրսից ներդրումներ կգան Հայաստան։ Կապիտալի այն հոսքերը, որոնք կան ռուս-ուկրաինական հակամարտությունից հետո, կապ չունեն ներդրում ասվածի հետ։ Դրանք ժամանակավոր Հայաստանում ապաստան փնտրող միջոցներ են, որոնք հիմնականում ներդրումների չեն վերածվում։ Լավագույն դեպքում հանգրվանում են բանկային համակարգում՝ հարմար կամ անհարմար պահի այլ երկրներ տեղափոխվելու ակնկալիքով։
Ներդրումային ռիսկայնությունը վերջին տարիներին Հայաստանում շատ բարձր է։ Այսօր՝ առավել ևս։ Ակնկալել, որ այդ պայմաններում հարկադրված եկող օտարերկրյա կապիտալը կվերածվի ներդրումների, անմտություն է։
Ստեղծված բարձր ռիսկերի պայմաններում ներդրումներից խուսափելու է նաև ներքին կապիտալը։ Նրանք, ովքեր նման նպատակներ ունեին, շտապելու են հետաձգել իրենց ծրագրերը։ Ոչ մեկը հակված չէ այսպիսի ռիսկային իրավիճակում քիչ թե շատ մեծ ներդրումային ծրագրեր նախաձեռնել։ Սառելու են նաև սկսված ծրագրերը։
Եթե այս իրավիճակը երկարի՝ չի բացառվում, որ տեղի ունենա նաև տնտեսական կապիտալի փախուստ։
Կապիտալի փախուստի հավանականությունը գնալով մեծանում է նաև բանկային համակարգից։ Մինչև վերջերս տնտեսությունից դուրս մնացած ֆինանսական միջոցներ, այդ թվում՝ նաև դրսից ստացվող հոսքերի մի մասը, հանգրվանում էին բանկերում։ Դրա արդյունքում էլ ունենք բանկային ավանդների գերազանցում վարկային պորտֆելի նկատմամբ։ Սա նշանակում է, որ բանկերում փող կա, սակայն փողի պակասություն ունենալով հանդերձ՝ տնտեսությունն ի վիճակ չէ այն կլանել։
Պատճառները, իհարկե, տարբեր են, բայց ցանկացած պարագայում դա տնտեսության վիճակի վատ նշան է։
Ակնհայտ է, որ խնդիրների է բախվելու նաև զբոսաշրջությունը։ Այս տարի նկատվում էր դեպի Հայաստան, նաև Հայաստանի ներսում ձևավորվող զբոսաշրջության որոշակի աճ, ինչը տնտեսության ակտիվությանը նպաստող հիմնական գործոններից մեկն էր։ Հարկադրված այցերը Ռուսաստանից առաջիկայում գուցե շարունակեն ակտիվ մնալ, բայց այլ երկրների պարագայում կունենաք հակառակ պատկեր։ Առավել ևս, որ զբոսաշրջային որոշ ակտիվ ուղղություններ գրեթե դադարել են այդպիսին լինել։
Խոսքը առաջին հերթին Ջերմուկի մասին է, որ լինելով Հայաստանի հիմնական զբոսաշրջային կենտրոններից մեկը, անվտանգային խնդիրների պատճառով, ընդհանրապես դադարել է զբոսաշրջիկներ ընդունել։
Այս երբեմնի առողջարանային քաղաքը գտնվում է կիսափակ վիճակում անգամ տեղացիների համար։
Սահմանային լարվածությունները ռիսկային են դարձրել զբոսաշրջությունը նաև Հայաստանի այլ հատվածներում։ Ճիշտ է, չեն եղել Հայաստան չայցելելու ուղղակի կոչեր, բայց առանձին դեսպանատների հորդորներն իրենց քաղաքացիներին՝ բազմաթիվ բնակավայրերից խուսափելու վերաբերյալ, բոլորովին էլ զբոսաշրջության օգտին չեն։
Անկայունությունը նաև տնտեսության այլ ոլորտների օգտին չէ։ Առանձին տնտեսվարողներ իրենց վրա արդեն իսկ զգում են բացասական ազդեցությունները։
Մյուս կողմից՝ թեև արտաքին հատվածից առևտրի ու ծառայությունների ոլորտում թելադրված պահանջարկի ավելացում է կանխատեսվում, ներքին հատվածում, անվտանգության խնդիրներով պայմանավորված, ավելացել են նաև ծախսերը զսպող գործոնները։
Այս իրավիճակը ցույց է տալիս, որ Հայաստանի տնտեսությունը հայտնվել է նոր հնարավորությունների ու նաև բարձր ռիսկերի առաջ։ Դրանց հետագա ընթացքից մեծապես կախված կլինեն այն զարգացումները, որոնք առաջիկայում կդրսևորվեն տնտեսության մեջ։ Ազդեցությունները կարող են արտահայտվել՝ ինչպես տնտեսության աճի, այնպես էլ՝ անկման տեսքով։ Թեև վերջինիս հավանականությունն այս պահին ավելի բարձր է՝ հաշվի առնելով արտաքին անվտանգային խնդիրները։
ՀԱԿՈԲ ՔՈՉԱՐՅԱՆ
