Մարսը ամենալավ լաբորատորիան է. Եթե երկիր մոլորակի վրա կյանք ստեղծվեց, Մարսի վրա էլ կարող է ստեղծվել. աստղաֆիզիկոս
Համատեղ հետազոտական աշխատանքների արդյունավետությունն ապահովելու համար «Ձեռնարկությունների ինկուբատոր» հիմնադրամի հրավերով Հայաստանում են արտերկրի համալսարանների, գիտահետազոտական ինստիտուտների և ընկերությունների հետազոտողներ: Նրանց թվում է նաև ՆԱՍԱ-ի հայազգի գիտաշխատող, Հայկական աստղագիտական ընկերության, Ամերիկյան աստղագիտական ընկերության անդամ, աստղաֆիզիկոս Վլադիմիր Հայրապետյանը, ում հետ զրուցել ենք աստղաֆիզիկայի, գիտության զարգացման, որոշ մոլորակների վրա կյանքի նշանների որոնման և այլ հարցերի շուրջ:
– Պարոն Հայրապետյան, հանդիպումներ եք ունենալու երիտասարդների հետ, հանդես եք գալու դասախոսությունով: Գիտեմ, որ հետաքրքիր թեմա եք ընտրել դասախոսության համար՝ կյանքի փնտրտուք տիեզերքում, անդրադառնալու եք նաև Մարսի ու Լուսնի վրա կատարվող ուսումնասիրություններին:
Շատ ուսումնասիրություններ են կատարվում՝ պարզելու, թե հնարավո՞ր է կյանքը Մարսի վրա: Լուսնի դեպքում կարծեմ ուսումնասիրությունները պետք է շարունակվեն 2024թվականին: Դուք ի՞նչ կարծիքի եք, հնարավո՞ր է Մարսի վրա կյանքը շարունակել, չնայած ընդգծեմ, որ շատ փաստեր կան, համաձայն որոնց՝ հնարավոր չէ: Օրինակ՝ մթնոլորտային շերտն այստեղ այնքան բարակ է, որ մոլորակը միշտ ենթարկվում է ուժեղ ճառագայթման։ Մարդն այստեղ 3 օրում այնքան կճառագայթվի, որքան Երկրի վրա 1 տարում։ Ընդհանրապես, Դուք ի՞նչ կարծիքի եք: Հնարավո՞ր է կյանքը շարունակել Մարսի վրա:
-«Արտեմիս»-ը օրերս պետք է թռնի դեպի Լուսին, և այս նոր հրթիռը պետք է պտտվի երկու անգամ, և դա շատ մեծ երևույթ կլինի, որովհետև երկու տարի անց, 2024թ. այս նույն տեսակի հրթիռը երկու անգամ պետք է պտտվի Լուսնի շուրջ, լինելու է երկու տիեզերագնաց, իսկ հիմա առանց տիեզերագնացի է, թռիչքը որպես թեստ է: Իսկ 2025թ. շատ հետաքրքիր պետք է որ լինի, որովհետև ոչ միայն պետք է պտտվեն, այլ երկու տիեզերագնաց պետք է իջնի ու մեկ շաբաթ այնտեղ անցկացնի:
Լուսինն արդեն ինչ-որ պատասխան ունի, և մենք պետք է փորձանմուշները բերենք Երկիր: Ինչ վերաբերում է Մարսին, երկրորդ մասը պետք է լինի գնալ Մարս, սկսել այն ուսումնասիրել: ՆԱՍԱ-ի համար կյանքի հարցն առաջնահերթ է: Այնտեղ գտել ենք լիճ՝ առանց ջուր, սակայն գիտենք, որ այնտեղ լիճ է եղել: Մենք գիտենք, որ 4 միլիարդ տարի առաջ ջուրը կյանքի համար կարևոր էր: Պարզվել է, որ այնտեղ բոր քիմիական տարրը 10 անգամ ավելի շատ է: Ամերիկացի կենսաքիմիկոս Սթիվեն Բեները մի 15 տարի առաջ քաշեց այն վարկածը, որ կյանքը եկել է Մարսից: Այնտեղ այն ժամանակ պայմաններն ավելի լավն են եղել, քան Երկիր մոլորակում: Հրթիռն այնտեղ հասնում է 8-9 ամսում ու հնարավոր էր Մարսից բակտերիա բերել: Շատ մեծ հավանականություն կա, որ կյանք մինչև հիմա կա այնտեղ: Գիտեք ինչ, մենք պետք է մինիմում 2-3 մետր խորությամբ գնանք. այնտեղ բակտերիան կարող է ապրել, ու ճառագայթումը չի կարող ազդել:
– Ասացիք՝ կարծիք կա, որ Մարսի վրա եղել է կյանք, հետո տեղափոխվել է Երկիր մոլորակ: Ինչո՞ւ հասանք այն օրվան, որ պետք է մտածենք՝ Երկիր մոլորակից ինչպես գնանք Մարս: Ինչո՞ւ է մարդը խնդիրներ առաջացնում Երկիր մոլորակի վրա, թե՞ ինքը կապ չունի ամեն դեպքում:
– Հարցն այն է, որ Մարսը մեզ համար ամենալավ լաբորատորիան, մոլորակն է: Եթե այստեղ կյանքը ստեղծվեց՝ այնտեղ նույնպես կարող է ստեղծվել: Եվ կարծիքն այն է, որ կյանքը կարող է ամեն տեղ առաջանալ, եթե հնարավորություն կա: Դրա համար Մարսը մեզ համար շատ հետաքրքիր մոլորակ է. հնարավորություն կտա այդ հարցին պատասխանել: Սկսած 2033 թվականից պետք է այնտեղ բազա ստեղծենք, պայմաններ, փոխենք մոլորակը: Այնտեղ ճնշումը 160 անգամ ավելի ցածր է, քան այստեղ, և չեն կարող այնտեղ շնչել: Ու պայմանն այն է, որ պետք է հասկանանք՝ ինչպես մի ձևով բարձրացնենք ճնշումը, որպեսզի կարողանանք այնտեղ ապրել:
Դինոզավրերի ժամանակ երկնաքարն ընկավ, ու բոլորը վերացան: Այս պրոցեսը լինում է ամեն 10 միլիոն տարին մեկ, ու պարզ է, որ կլինի դա: Վերջերս մի աստերոիդ անցավ, չընկավ, բայց կարող է ընկնել: Այնպես որ, մենք կարող ենք ունենալ երկրորդ հնարավորությունը, որ մի տեղ գնանք, եթե այստեղ մի բան լինի: Պարզ է, որ Մարսն ամենամոտիկ և ամենահնարավոր մոլորակն է:
– Կարծեմ ուսումնասիրում եք Արևի բռնկումից կյանքի առաջացումը. ի՞նչ են ցույց տվել ձեր հետազոտությունները:
– Մենք փորձ ենք արել Ճապոնիայում՝ Յոկոհամայի համալսարանում, և ցույց ենք տվել, որ եթե վերցնենք գազը, մասնիկները գցենք մեծ էներգիայով, ասենք մի երեք շաբաթ, որից հետո վերցնում, նայում ենք, և ստացվում է, որ ստանում ենք ամինաթթուներ: Դա արդեն շատ մեծ բան է: Գազերը, պատկերացրեք, մթնոլորտի փոքր մոդել ու մասնիկներ են, որոնք գալիս են Արեգակի բռնկումից: Որովհետև միշտ, երբ բռնկումը տեղի է ունենում Արեգակի վրա, մի հատ ամպ է առաջանում, որը մեծ արագությամբ կարող է շարժվել դեպի մեր մոլորակ: Ընթացքում ալիք է առաջանում, որ կարող է մասնիկների շարժն արագացնել մեծ էներգիայով: Ամեն անգամ, երբ լինում է նման ուժեղ բռնկում, այսօր նույնպես, մենք տեսնում ենք այդ մասնիկները: Հարցն այն է, որ բռնկումների հաճախականությունը եղել է 1000 անգամ ավելի շատ, քան հիմա: Կյանքը չի կարող առաջանալ, եթե էներգիա չլինի: Մի քանի միլիոն տարում կարող են մոլեկուլներ առաջանալ, մոտենալ իրար. 2 ատոմ, 4 ատոմ, 10 ատոմ և սկսում են զարգանալ դարվինյան էվոլյուցիայով:
Ի դեպ, միայն տեսական բացատրությամբ չէ, դիտումներն էլ են դա ցույց տալիս: Հիմա ուսումնասիրում ենք, թե բռնկումներն ինչքան հաճախ են առաջանում երիտասարդ աստղերի դեպքում:
Պետք է հասկանանք, թե կյանքի լեգոյի մասնիկները որտեղից են գալիս, և հիմա կարող եմ ասել, որ հաջողվել է կյանքի լեգոն բացատրել, ոչ կյանքը:
– Այո: Բակտերիան, հետո կապիկը, հետո մարդը:
– Այո, ճիշտ եք: Կապիկն ու մարդը դա արդեն վերջին պրոցեսն է:
– Գիտնականներն ինչպե՞ս են վերաբերվում աստղաբաններին, ովքեր խոսում են մարդու առողջության, բնավորության վրա մոլորակների ազդեցության մասին: Որքանո՞վ են դրանք համապատասխանում իրականությանը:
– Ֆիզիկայի և աստղագիտության տեսակետից ոչ մի ուղիղ փաստ չկա: Աստղերը հեռու են, ոչ մի լուրջ ձևով չեն կարող ազդել: Սակայն, իհարկե, մարդիկ եղել են պրիմիտիվ, ասենք, 2000 տարի առաջ բոլոր հարցերի պատասխանները փորձել են փնտրել վերևում:
Աստղաբանությունը 5000 տարի առաջ ի հայտ եկավ Բյուզանդիայում, ու քարտեզները մինչև հիմա կան: Ասում եք ծնվելու օրը, տարին, միանգամից կարող են քարտեզների վրա նայել ու ձեր մասին բաներ ասել: Մոլորակի վրա 7.5 միլիարդ մարդ կա, ու եթե այն բաժանես 12 ամսի, կլինի 368 օր:
Պատկերացրեք, ինչքան մարդ է ծնվում նույն օրը՝ սկսած Վիետնամից, Արգենտինայից, ԱՄՆ-ից, Մոնղոլիայից, Հայաստանից, Ռուսաստանից: Նույնը չեն կարող լինել, չէ, տարբեր են՝ ոչ միայն գենետիկ կոդով: Եղանակը տարբեր է, կլիման՝ ևս: Գիտեք, ամենահեշտ բանը մնում է, և մարդիկ հավատում են դրան ու ասում են՝ գնամ աստղաբանի մոտ, էմոցիայի համար լավ կլինի: Լավ կզգամ, որովհետև լավ բան կասեն: Մի հատ կասեն՝ Կարիճ համաստեղությունում ծնված մարդն ավելի հանգիստ, խելոք է, մյուսում՝ ոչ: Բայց դե դա շատ պրիմիտիվ ճանապարհ է՝ բացահայտել մարդուն: Մարդը շատ կոմպլեքս երևույթ է, չես կարող մեկ բառով բացատրել:
– Իսկ հավատալու պատճառը ո՞րն է. քիչ են կարդում, կրթվում:
– Ամեն մարդ ուզում է ունենալ կարևոր հարցերի համար պատասխան՝ իր կյանքի մասին. ո՞նց առաջացավ, մահանալուց հետո ո՞ւր պետք է գնա, ծնողների, երեխաների հետ կլինի՞, թե՞ ոչ: Կարող է լինել գիրք՝ կարևոր չէ՝ Բուդդայից է գալիս, թե քրիստոնյաներից, ինչ-որ պատմություններ է պարունակում, մի անգամ կարդում ես՝ մի գրքում ամեն ինչ կա, բոլոր «բացատրությունները»: Սակայն դրանք միայն պատմական երևույթներ են՝ հեքիաթների նման: Մարդիկ կարդում, սկսում են հավատալ, բայց կա երկրորդ մասը՝ ֆիզիկա, քիմիա, կենսաբանությունը՝ գիտական ձևով մոտենալը: Հասկանալու համար շատ ժամանակ է պետք. քիմիա, կենսաբանություն է պետք ուսումնասիրել, աստղաֆիզիկա: Սա նման է նրան, որ շատ արագ մի շենք են սարքել, իսկ գիտական շենք սարքելն ավելի դժվար է: Այնտեղ մեկ դզող-փչող է պետք, մեկ այլ տեղ՝ շատ մասնագետ: Տարիներով պետք է ուսումնասիրեն, որ մեկ գիտական շենք սարքեն:
– Խոսեցիք ֆիզիկայից, քիմիայից: Մեզ մոտ տարեցտարի պակասում է բնագիտական առարկաներով հետաքրքվող երիտասարդների թիվը: Ըստ Ձեզ, պատճառը որն է. կապ ունի այն, որ հետո մասնագիտությամբ աշխատանք չե՞ն գտնում, թե՞ քիչ վճարվելու խնդիրն է:
– Հայաստանում եմ՝ նաև քննարկելու այդ հարցերը, այն, թե ինչպես կարող ենք շարժել մարդկանց հետաքրքրությունը: Հայաստանը շատ տաղանդավոր երիտասարդներ ունի: Իհարկե, մտածում են աշխատանքի մասին, թե վաղը կարո՞ղ են աշխատանք գտնել, թե՞ ոչ: Կամ սովորում ու գնում են ուրիշ երկիր: Դրա համար, այստեղ եթե մենք բացենք «ՀայԹեք», այդ ժամանակ մարդիկ կհասկանան, որ սովորում են և գիտելիքը կարող են կիրառել: Կա «Ինժեներական քաղաք», երջանիկ եմ եղել ծանոթանալ, կարծում եմ՝ կարևոր քայլ է այս խնդրի լուծման համար:
– Շատ հետազոտողներ, գիտնականներ են գալիս արտերկրից, հանդես գալիս դասախոսություններով և գնում: Ձեր կարծիքով՝ ինչպե՞ս պետք է կապը պահեն երիտասարդների հետ:
– Սփյուռքի դերը, բացի ֆինանսավորումը, մենթալիտետի փոփոխությունը բերելն է: Դժբախտաբար, շատ ինստիտուտներ աշխատում են նախկին սովետական հիմքի վրա: Բայց մենք փոքր ազգ ենք, 3 միլիոն, կարելի է փոխել դա: Եվ եթե համալսարանները, ուսանողները սովորեն և աշխատեն արևմտյան մոդելով, հնարավորություն կա, որ հարցերը կլուծվեն, հաջորդ սերունդը կտեսնի մեծ տարբերություն: Տեսնում ենք, որ Լատվիան, Լիտվան, Լեհաստանը տարբերությունն արդեն զգում են, որովհետև վերցրել են իրենց համար նոր մտածելակերպ: Ֆիզիկայի ինստիտուտի տնօրեն Անի Աբրահամյանը շատ ճիշտ բան է անում, բայց դժվարությամբ, սակայն առաջ գնում է: Կեսն ընդունում է, կեսը՝ ոչ: Հեշտ չէ, բայց պետք է աշխատենք փոխել, դա միակ ճանապարհն է՝ գնալ առաջ և ունենալ պայծառ ապագա:
– Շատերն անգամ գուցե երազեն ՆԱՍԱ-ում հայտնվելու մասին: Ինչպե՞ս հայտնվել ՆԱՍԱ-ում:
– ՆԱՍԱ-ում հայտնվելու համար մարդը պետք է գնա երկու ուղղությամբ. առաջինը՝ դառնա տիեզերական ինժեներ, ով ուզում է հրթիռների հետ աշխատել, կամ դիմի որպես ուսանող՝ ամառվա պրակտիկայի համար: Ընդունում ենք՝ նայելով, որ գնահատականները լավն են: Չենք նայում՝ Հայաստանից է, Հնդկաստանից, թե այլ տեղից: ՆԱՍԱ-ն այդ տեսակետից շատ լավ ընկերություն է, ոչ մի բանի չի նայում: Ու, եթե ամռանն աշխատում ես, մարդիկ քեզ գիտեն, ցանկանում են նաև հաջորդ տարի հրավիրել: Հետո երաշխավորագիր են գրում քեզ համար և, եթե հոգով ես աշխատում, սիրում ես, ընդունում են: ՆԱՍԱ-ի համար ամենակարևորը սիրելն է: Չես նայում, թե ինչքան են գումար տալիս: Կամ սիրում ես գիտությունը, ուզում ես նվիրվել կամ՝ ոչ: Այդ կերպ էլ ես ընդունվեցի, որովհետև մրցակցությունը շատ մեծ էր: ՆԱՍԱ-ն սիրում է, որ չվախենաս նոր գաղափար առաջարկել, չվախենաս սխալվել: Որովհետև, եթե ուզում ես նոր գաղափար առաջարկել՝ կարող ես սխալվել: Բոլորը մարդ են: Էյնշտեյնը որքան սխալվեց. բոլորը ֆիզիկոսները սխալվել են: Բայց, եթե աշխատում ես, բացատրում, որ ուզում ես և պետք է դա փորձես, դա ՆԱՍԱ-ի համար շատ կարևոր է:
