Այսօր տարածաշրջանում ընթանում է էլեկտրաէներգետիկական պատերազմ, որում մենք ակնհայտորեն պարտվում ենք. էներգետիկ անվտանգության փորձագետ

Օրերս կառավարությունը հանրայնացրեց 2021-26 թվականների գործունեության ծրագիրը։ Թե ինչ տեսլական ունեն հայրենի կառավարությունում մեր էներգետիկ ոլորտի զարգացման վերաբերյալ, ծանոթանում ենք ծրագրի՝ Ենթակառուցվածքների զարգացման բաժնում:

«Կառավարության քաղաքականությունն էներգետիկայի ոլորտում ուղղված է լինելու էներգետիկ անկախության ու անվտանգության մակարդակի բարձրացմանը, սպառողներին էլեկտրաէներգիայի և գազի հուսալի և  որակյալ մատակարարման ապահովմանը»,- նշվում է ծրագրում:

168.am-ը «Էներգետիկ անվտանգության ինստիտուտ» գիտահետազոտական ՀԿ նախագահ, Քաղաքական գիտությունների դոկտոր, էներգետիկ անվտանգության փորձագետ Վահե Դավթյանից հետաքրքրվեց, թե ի՞նչ մեխանիզմներով է հնարավոր հասնել էներգետիկ անկախության: Ի պատասխան՝ նա  նշեց, որ էներգետիկ անկախությունը հրապարակախոսական սահմանում է, այն չունի գիտական չափում:

«Եթե անգամ պատկերացնենք մի իրավիճակ, որում այս կամ այն երկիրը հասել է էներգետիկ անկախության, ապա դա կնշանակի տվյալ երկրի բացարձակ իզոլյացում: Գրականության մեջ դա ընդունված է անվանել ավտարկիա, որն անգամ ամենափակ պետությունների, օրինակ, Հյուսիսային Կորեայի, Կուբայի դեպքում հարաբերական բնույթ է կրում: Որքան ավելի զարգացած էներգետիկ համակարգ ունի պետությունը, այնքան ցածր է այդ պետության էներգետիկ անկախության աստիճանը, քանզի այն ակամայից ինտեգրվում է արտաքին շուկաներին՝ թե որպես ներկրող, թե որպես արտահանող, թե որպես տարանցման երկիր, թե որպես տեխնոլոգիա արտահանող»:

Վահե Դավթյանը նկատեց, որ այսօր աշխարհի ռեգիոնալիզացիա է ընթանում, իրականացվում են մասշտաբային ինտեգրացիոն նախագծեր, որոնց մաս է կազմում նաև Հայաստանը. ԵԱՏՄ շրջանակներում ձևավորվում են ընդհանուր էներգետիկ շուկաներ, որոնք ենթադրում են փոխադարձ կախվածության մեջ գտնվող ազգային շուկաներ, ուստի նպատակահարմար է խոսել ոչ թե էներգետիկ անկախության, այլ էներգետիկ անվտանգության մասին, ինչը, ըստ նրա, շատ ավելի բարդ ու բազմաշերտ սահմանում է:

Էներգետիկ անվտանգության փորձագետն անդրադարձավ նաև հնգամյա միջոցառումների ցանկում տեղ գտած աստիճանական ազատականացվող էլեկտրաէներգետիկական շուկայի նոր մոդելի մասին հիշատակմանը՝ պարզաբանելով, թե ի՞նչ է ենթադրում այդ նոր մոդելը.

«Էլեկտրաէներգետիկական շուկայի ազատականացման ծրագիրը, որի մասին խոսում են այս իշխանությունները, մշակվել ու հաստատվել է նախքան 2018-ի իշխանափոխությունը: 2017 թ. հուլիսին կառավարությունն ընդունեց էլեկտրաէներգետիկական շուկայի ազատականացման ու միջպետական առևտրի զարգացման ծրագիրը, որով սահմանվում էր շուկայի լիովին նոր մոդելը: Վերջինիս իմպլեմենտացումն իրականում ԵԱՏՄ էներգետիկ ինտեգրացիայի իմպերատիվներից է՝ 2025 թ. ընդհանուր էլեկտրաէներգետիկական շուկային մեկնարկ տալու համար:

Եթե համառոտ, ապա խոսքը հետևյալի մասին է. Այսօր Հայաստանի շուկան գործում է դեռևս 2004 թ. ներդրված «մեկ գնորդ-վաճառող» սկզբունքի վրա: Այսինքն՝ արտադրողից էլեկտրաէներգիա գնելու ու այն սպառողներին վաճառելու իրավունք ունի միայն բաշխման լիցենզիա ունեցող սուբյեկտը: Նոր մոդելը ենթադրում է թրեյդերների ինստիտուտի ստեղծում, որոնք կարող են էլեկտրաէներգիա գնել արտադրողից ու վաճառել այն սպառողին՝ վճարելով էլեկտրական ցանցերին բաշխման ծառայության համար: Ընդ որում, բաշխման ոլորտում մենաշնորհային գործունեություն իրականացնելու է ՀԷՑ-ը:

Նախատեսվում է շուկայի օպերատորի ստեղծում, որը հանդես է գալու՝ որպես էլեկտրաէներգիայի վաճառքի հիմնական պատասխանատու ինստիտուտ: Նաև նախատեսվում է էլեկտրոնային բորսայի ստեղծում, որտեղ հնարավոր կլինի ազատ գնով էլեկտրաէներգիա գնել:

Ազատականացումը չի շրջանցելու նաև արտահանման-ներկրման ոլորտը: Այստեղ հիմնական խնդիրները ենթակառուցվածքային բնույթի են ու առավելապես առնչվում են Իրան-Հայաստան ու Հայաստան-Վրաստան բարձրավոլտ օդային գծերի կառուցմանը.  երկու դեպքում էլ ունենք լուրջ խնդիրներ՝ կապված նշված ենթակառուցվածքային նախագծերի իրականացման անթույլատրելի դանդաղ տեմպերի հետ»:

Նա հավելեց, որ ազատականացումը կարող է արդյունավետ լինել միայն կայացած ու կայուն աշխատող էներգահամակարգի պարագայում, մինչդեռ Հայաստանի պարագայում՝ հաշվի առնելով էներգետիկայում առկա խիստ բացասական միտումները՝ ազատականացումը կխորացնի էներգետիկ ճգնաժամը:

«Էներգետիկ անվտանգության ինստիտուտ» գիտահետազոտական ՀԿ նախագահն այս առումով կարևորում է ԵԱՏՄ այլ անդամ-պետությունների փորձը՝ հիշեցնելով, որ Ղազախստանում ու Ղրղըզստանում ազատականացումը ֆորմալ բնույթ է կրում, Բելառուսում վաղ են համարում դրա մասին խոսել, իսկ Ռուսաստանում տարիներ առաջ անցկացված բարեփոխումները հանգեցրել են սակագնային աճին ու բազմաթիվ վթարների՝ պայմանավորված համակարգի կառավարման ապակենտրոնացմամբ:

Հարցին, թե որքանո՞վ է իրատեսական հինգ տարիներին հասնել այս ոլորտում կառավարության մատնանշած այնպիսի նպատակներին, ինչպիսիք են, օրինակ,  մինչև 2030 թվականն արևային էներգիայի արտադրության բաժինն ընդհանուրի մեջ  հասցնել առնվազն 15 տոկոսի, Հայկական ԱԷԿ-ի երկրորդ էներգաբլոկի շահագործման նախագծային ժամկետի երկարաձգման նպատակով ավարտին հասցնել արդիականացման աշխատանքները, լրացուցիչ ներդրումներ ներգրավել ատոմային էլեկտրակայանի երկրորդ էներգաբլոկի շահագործման ժամկետը  ևս 10 տարով երկարաձգելու նպատակով, Հայաստան-Իրան և  Հայաստան-Վրաստան 400 կՎ լարման էլեկտրահաղորդման օդային գծերի գործարկում և այլն, մեր զրուցակիցը պատասխանեց.

«Այստեղ որևէ նոր բան գործադիրը չի ասում: Հիմնականում դրանք բոլոր այն դրույթներն են, որոնք տեղ են գտել դեռ 2019-ի կառավարության ծրագրում, ինչպես նաև 2020-2040 էներգետիկայի զարգացման ծրագրում:

Ինչ վերաբերում է արևային կայանների բաժինը 15%-ին հասցնելուն, ապա այստեղ առկա է հետևյալ խնդիրը՝ առ այսօր փաստաթղթային փուլից այն կողմ չի շարժվում Մասրիկ-1 կայանը, ինչը, կարծում եմ, պայմանավորված է հետպատերազմյան իրողություններով, մասնավորապես, օբյեկտը նախատեսվում է կառուցել Գեղարքունիքի Մեծ Մասրիք համայնքում՝ Քարվաճառի հարևանությամբ: Մեծ Մասրիքը օդային տարածքով մոտ 8 կմ հեռավորության վրա է գտնվում սահմանից ու ակտիվորեն ռմբակոծվել է պատերազմի ժամանակ:

Սա այլևս վտանգավոր գոտի է նման խոշոր ներդրումների համար: Ունենք մեկ այլ բացասական նախադեպ հողմային էներգետիկայի ոլորտից՝ «Զոդ Ուինդ» ընկերությունը, որը դատի է տվել ՀՀ կառավարությանը՝ մեղադրելով վերջինիս անվտանգ տնտեսական գործունեություն չապահովելու մեջ (hիշում եք` կապիտուլյացիոն ակտից մոտ 10 օր անց ադրբեջանական ԶՈՒ-ն ներխուժեց Սոթք, որտեղ ընկերությունը՝ իրեն կառավարության կողմից մինչև 2048 թ. տրամադրված հողատարածքում հողմային կայաններ էր կառուցում: Արդյունքում՝ ընկերության կորուստները գնահատվում են 5 մլն դոլար):

Անդրադառնալով ԱԷԿ-ին՝ նշեմ, որ, բարեբախտաբար, «խաղաղ ատոմի» զարգացման հարցերը Հայաստանում որոշվում են Հայաստանից դուրս: Բարեբախտաբար, քանի որ մեր տարածաշրջանում միջուկային էներգետիկայի զարգացման հիմնական դերակատարը շարունակում է մնալ Ռուսաստանը, որը այսօր առաջ է բերել ԱԷԿ-ի երկրորդ բլոկի շահագործման ժամկետի երկարացման հարցը՝ 2026-ից հետո ևս 10 տարով: Սա միանգամայն բխում է մեր շահերից, քանի որ եթե նոր բլոկի կառուցման համար մենք տեսանելի ապագայում չենք ունենալու անհրաժեշտ ռեսուրսներ, ապա գործող բլոկի շարունակական մոդեռնիզացիան բխում է նաև Ռուսաստանի արտաքին-անվտանգային շահերից՝ Թուրքիայում «խաղաղ ատոմի» դինամիկ զարգացման պայմաններում ռուսական միջուկային քաղաքականության դիվերսիֆիկացման նպատակով:

Հայաստան-Իրան և  Հայաստան-Վրաստան էլեկտրահաղորդման գծերի գործարկման հարցում,  ինչպես արդեն նշեցի, ունենք գրեթե ձախողված վիճակ.  Իրան-Հայաստանի գիծը պետք է շահագործման հանձնված լիներ դեռ 2019-2020 թթ. ձմռանը, այսօր արդեն խոսվում է 2022 թ. մասին, ինչին ինքս մեծ սնահավատությամբ եմ վերաբերվում,  Հայաստան-Վրաստան գծի մասին նախագիծն օրակարգից հանվել է 2018-ի իշխանափոխությունից անմիջապես հետո, ու առ այսօր որևէ իրական աշխատանք չի իրականացվել այդ ուղղությամբ՝ չհաշված տարատեսակ հայտարարությունները: Դրա մասին ակնարկում է նաև վրացական կողմը»:

«Խնդիրն այն է, որ այսօր տարածաշրջանում ընթանում է էլեկտրաէներգետիկական պատերազմ, որում մենք ակնհայտորեն պարտվում ենք: Դա հատկապես երևում է վրացական ուղղությամբ: Վրաստանից մենք այլևս էլեկտրաէներգիա ներկրողի կարգավիճակում ենք գտնվում: Բավական է նշել, որ 2021 թ. առաջին կիսամյակում Վրաստանից Հայաստան էլեկտրաէներգիայի ներկրման ծավալն ավելացել է 1,8 անգամ՝ գերազանցելով 150 մլն կՎտժ-ն:

Կառավարությունում ասում են՝ ամեն ինչ նորմալ է, անհանգստանալու կարիք չկա, այս բոլոր ահազանգերը քաղաքական շահարկումներ են: Շատ լավ, այդ դեպքում թող պատասխանեն մի պարզ հարցի՝ ինչո՞ւ շահագործումից հանվեց Հրազդանի ՋԷԿ-ի 5-րդ էներգաբլոկը: Պատասխանը պարզ է՝ արտահանման քաղաքականության ու վերոնշյալ ենթակառուցվածքային նախագծերի ձախողման պատճառով օբյեկտի շահագործումն այլևս նպատակահարմար չէ»,- ամփոփեց Վահե Դավթյանը:

Քանի որ փորձագետը վերջերս անդրադարձել էր «Հարավկովկասյան երկաթուղու» հետ՝ մինչև 2024 թ. երկաթուղային համակարգում 39 մլրդ դրամի ներդրում իրականացնելու վերաբերյալ Նիկոլ Փաշինյանի հայտարարությանը՝ նկատելով, որ այն իրականում արվում է 2008 թ. փետրվարին կնքված կոնցեսիոն պայմանագրի համաձայն, հետաքրքրվեցինք այդ պայմանագրի մանրամասներից:

«2008 թ. փետրվարին ՀՀ կառավարությունն ու «Ռուսական երկաթուղիներ» ընկերությունը կնքեցին պայմանագիր հայկական երկաթուղին «Հարավկովկասյան երկաթուղի» ՓԲԸ-ին կոնցեսիոն կառավարման հանձնելու մասին: Պայմանագրի համաձայն՝ ընկերության ներդրումների ընդհանուր ծավալը կազմում է շուրջ 572 մլն դոլար, որոնցից մոտ 265 մլն-ը փաստացիորեն արդեն իրականացվել է: Սա բաց տեղեկատվություն է, որը կարելի է գտնել ընկերության կայքում: Ու առավել քան տարօրինակ է, որ Փաշինյանը փորձում է նշված ներդրումային ծրագիրը ներկայացնել որպես սեփական ձեռքբերում՝ հայտարարելով, թե ներդրումների մասով պայմանավորվածություն է ձեռք բերել ընկերության հետ:

Այս առումով շատ հետաքրքիր կլինի հարցնել նրան՝ ի՞նչ եղավ այն 100 մլն դոլարի հասնող չարաշահումները, որոնք իբրև բացահայտվել էին երկաթուղում 2018-ի իշխանափոխությունից հետո ու որոնց մասին նա խոսում էր անգամ ռուսաստանյան լրատվամիջոցներում՝ արժանանալով 2020 թ. ապրիլին Սերգեյ Լավրովի բավականին կոշտ արձագանքին: Հարցը, իհարկե, հռետորական է»,- պատասխանեց նա: