«Եթե Շուշին մնար հայկական հսկողության ներքո՝ թեկուզ փախստականների վերադարձով, այն մնալու էր մերը․ նրանք որտե՞ղ պետք է ապրեին»
Նիկոլ Փաշինյանը այսօր՝ հունվարի 30-ին, ֆեյսբուքյան ուղիղ եթերում անդրադարձավ Շուշիի հետ կապված իր հայտարարությանը, որը հնչեցրել էր ԱԺ բարձր ամբիոնից։
Նիկոլ Փաշինյանն ուղիղ եթերում մասնավորապես ասաց. «Ընդհանրապես, ոչ միայն հիմա, այլև բանակցային գործընթացի ողջ ընթացքում չի եղել քննարկման այնպիսի մի տարբերակ, որ ադրբեջանցի փախստականները Շուշի չվերադառնան, իսկ Շուշին հակամարտությունից և ազատագրումից առաջ ունեցել է 90 և ավելի տոկոս ադրբեջանական բնակչություն: Այսինքն` դուք ուզում եք ասել, որ 90 և ավելի տոկոս ադրբեջանցի բնակչություն ունեցող Շուշի քաղաքը հայկակա՞ն է՝ իր այդ կարգավիճակով։ Պատերազմի ընթացքում եղել է խոսակցություն պատերազմը կանգնեցնելու տարբերակների մասին, երբ ադրբեջանական կողմը, նաև այլոց շարքում, պայման է առաջադրել Շուշի քաղաք ադրբեջանցի փախստականների վերադարձի վերաբերյալ:
Ըստ էության՝ խոսքը վերաբերում էր 1992 թվականին ստատուս-քվոն վերականգնելու հնարավորությանը: Այսինքն, երբ մենք արդեն համաձայնել էինք, որ պետք է պատերազմը կանգնեցնել, առաջ եկավ նոր պայման:
Այդ նոր պայմանը հետևյալն է, որ Շուշի քաղաք պետք է վերադառնան Ադրբեջանի փախստականները՝ համաձայն 1992-ի, այսինքն՝ Շուշիի ազատագրումից առաջ գոյություն ունեցած ստատուս-քվոյի: Իսկ այդ ստատուս-քվոյով առաջարկվում էր, որ մենք արձանագրենք, որ Շուշիում պետք է լինի 90 և ավելի տոկոս ադրբեջանական բնակչություն, ավելի կոնկրետ՝ 96 տոկոս: Եվ երբ սա պարզ դարձավ, ինձ շատերը հրապարակային մեղադրում էին, որ տարբերակ է եղել, որ Շուշին կարգավիճակով մնա հայկական, բայց ես այդ հնարավորությունը չեմ օգտագործել: Ես էլ արձագանքել եմ ընդամենը այդ իրողությանն ու այդ արձագանքներին, թե այդ ովքե՞ր են և ինչպե՞ս են համարում, որ երբ Շուշիում լինի 96 տոկոս ադրբեջանական բնակչություն, իր այդ կարգավիճակով քաղաքը համարվի հայկական վերահսկողության ներքո՝ ինչպես պատգամավորն է հարցնում։ Այսինք՝ եթե առանց ԼՂ կարգավիճակի ճշգրտման՝ Շուշիում 96 տոկոս ադրբեջանական բնակչություն լիներ, չէր կարելի համարել, թե այն գտնվում է հայկական վերահսկողության ներքո: Այսինքն, ոչ թե ծագումնաբանությանն է վերաբերում, այլ պատերազմը կանգնեցնելու պայմաններում ինչ ժողովրդագրական ստատուս-քվո հաստատելու մասին է խոսքը»։
168.am-ի հետ զրույցում անդրադառնալով Նիկոլ Փաշինյանի այդ բացատրություններին, Շուշիի քաղաքապետ Արծվիկ Սարգսյանը նշեց, որ Ն․ Փաշինյանի բացատրություներից հասկացել է այն, որ վերջինս ասում է՝ արդյո՞ք հայերն ու ադրբեջանցիները կարող էին ապրել Շուշիում, եթե ադրբեջանցիները վերադառնային այնտեղ։
«Իհարկե, եթե Շուշին մնար հայկական հսկողության ներքո՝ թեկուզ փախստականների վերադարձով, այն մնալու էր մերը։ Լավ, կամ եթե վերադարձնեին ադրբեջանցիներին, նրանք որտե՞ղ պետք է ապրեին, եթե Շուշիում հայ բնակիչները մնային, երբ ազատ բնակարաններ չլիներ։ Գուցե առանձին տներ սարքեին՝ ապրեին, բայց դա էլ տարիներ կտևեր, իսկ այդ ժամանակ, հնարավոր է՝ հարցն այլ լուծում ստանար։ Նրանք իսկի հիմա չեն ուզում վերադառնան Շուշի՝ ապրեն, որքանով հետևում եմ՝ ադրբեջանցիներին ստիպելով ուզում են վերադարձնեն։ Այնտեղի իշխանությունները ստիպողաբար են ուզում բերեն ու բնակեցնեն՝ ինչպես Շուշիում, այնպես էլ՝ մյուս հայկական օկուպացված տարածքներում։ Դրանք վախկոտ ազգ են, չեն ասի՝ միանգամից գնանք, ապրենք․ հնարավոր է՝ Սիրիայից ու այլ վայրերից համոզեն բերեն ու պահեն»,- հակադարձեց նա։
Արծվիկ Սարգսյանի խոսքով՝ եթե Նիկոլ Փաշինյանը նշում է, որ 90-ականներին Շուշիի 90 տոկոս բնակչությունն ադրբեջանական էր, ապա պետք է շեշտեր, որ դրանից հետո 100 տոկոսով հայ բնակչություն ուներ։
«Չմոռանանք, որ 1988 թվականին 2100 բնակիչ էլ հանել էր թշնամին ու սարքել էր 100 տոկոսանոց ադրբեջանական բնակչություն ունեցող քաղաք, բայց սա չի նշանակում, որ Շուշին ադրբեջանական է։ Շուշիի ամեն մի քարը հայկական է, երբ 60-ական թվականներին սկսել են քանդել Շուշիի Խաչմերուկի չորս շենքերը, մենք այդ հատվածը Խաչմերուկ ենք անվանում, դրանց փոխարեն բարձրահարկ շենքեր են կառուցել։ Ադրբեջանցիների նպատակն այն էր, որ աստիճանաբար վերացնեին հայկական հետքերը։ Շուշին ունի 6 հայկական մեծ գերեզման, կա միայն մեկ ադրբեջանական փոքրիկ գերեզման։ Կամ՝ որ խոսում են մզկիթների մասին, այդ երեք մզկիթները ոչ թե ադրբեջանական են, այլ իրանական, դրանցից մեկը կառուցվել է հայկական եկեղեցու հիմքի վրա, քանի որ շինարարության ընթացքում այնտեղ հայկական դամբարան էին հայտնաբերել։ Նույնիսկ ժամանակ է եղել, որ ադրբեջանցիները տրակտորը բերել են ու ցանկացել են քանդել հայկական գերեզմանոցները, հետո հասկացել են, որ մեծ աղմուկ կբարձրանա, գերեզմանոցների վրա անտառներ են սարքել»,- հավելեց նա։
Նրա խոսքով՝ Ստեփանակերտից դեպի Շուշիի տանող ճանապարհի ձախ հատվածում ադրբեջանցիները ծառեր են տնկել, որպեսզի տարիների ընթացքում ամեն հայկականի հետքը վերացնեն, իսկ ճանապարհի վերևի հատվածում ակացիաներ՝ կրկին նույն նպատակով։
«Ադրբեջանն արհեստական ստեղծված պետություն է, Շուշին ավելի հին է, այն ինչպե՞ս կարող էր ադրբեջանական լինել։ Ունեցել ենք 11 եկեղեցի, դա փաստ է, որոնցից 2-ը կորցրել ենք, մեկը կիսավեր է։ Գուցե այնպես չենք արել, որ կայծակնորեն Շուշին ազատվի պատերազմի փլատակներից, որովհետև հնարավորություններ շատ չունեինք։ Ես միշտ ասել եմ, որ, եթե ուզում են հաճախ ապտակել Ալիևին, պետք է քարը քարին շուտ դնենք, եթե մեկ քար ավելացնում ենք, ապա ապտակում ենք Ալիևին։ Վերջին տարիներին Շուշին ծաղկում էր, գեղեցկանում էր, մշակութային օջախներ էին բացվում, ասֆալտապատվում էր, դպրոցներ էինք նորոգում»,- եզրափակեց Արծվիկ Սարգսյանը։
