Պոետը, ում հուղարկավորեցին «Առագաստ» սրճարանից. Սլավիկ Չիլոյան

1970-ականներին «Առագաստ» սրճարանը համարվում էր քաղաքում թափառող պոետների ու մտավորականների հավաքատեղին։ Այդ սրճարանում էին արվեստագետներն իրար քննադատում, քարկոծում և գնահատում։ Սրճարանում էին հանդիպում նաև բեմից հեռացված դերասանները, Լենինին հայհոյած մտավորականներն ու համալսարանի ճնշող պատերից փախած դասախոսները։

Այդ պատերից ներս արվեստային կյանքն էր քննարկվում, միմյանց ստեղծագործությունները, գինովցած իրար հայհոյում էին, իսկ ոմանք էլ՝ մահանում։ Թերևս, 1970-ականների Երևան քաղաքի ամենակոլորիտային դեմքը՝ բանաստեղծ Սլավիկ Չիլոյանը, սրճարանի խորհրդանիշն էր։ Բավական էր ինչ-որ սեղանի շուրջ գտնել գինու կամ օղու մեկ գավաթ, և այնտեղ կհայտնվեր Չիլոն։ Նրա ուսանողական տարիների ընկերները պատմում են, որ շատ ժամանակ նա ալկոհոլ ձեռք բերելու համար դիմում էր դասախոսներին, ամբիոնի վարիչներին ու վաստակավոր գրականագետներին։ Դե, իսկ այստեղ էլ ճիշտ պահն է հիշել նրա կատարած հայտնի թարգմանությունը՝ «Ռոլանդի երգը», որը 1 շիշ օղու դիմաց Չիլոն գրավ է դնում, և թարգմանությունը հաջորդ օրն անհետանում է։ Չիլոյի մասին կարելի է երկար խոսել։ Նա մինչ օրս համարվում է չուսումնասիրված հեղինակ։

Հատկանշական է, որ նրա մահից հետո Չիլո կերպարը դարձավ թափառող պատմությունների գլխավոր հերոս։ Նրա շուրջ սկսեցին հյուսվել զանազան պատմություններ, որոնց մի մասը համապատասխանում են իրականությանը, մի մասը՝ ոչ։ Նրա բանաստեղծությունն իր կյանքի մասին էր։ Ֆրանսուա Վիյոնի հոգեզավակն իր կյանքը պիտի ավարտեր ողբերգական մահով։ Այլ տարբերակ նա չուներ, քանի որ անիծյալ պոետների փրկության միակ ճանապարհը ողբերգական մահն է։ Արդեն իսկ 1974 թվականից երևում էին բանաստեղծի քայքայվող կյանքի առաջին ծիլերը։ 1974 թվականին «Կոշ» քրեակատարողական հիմնարկում իր պատիժը կրող Չիլոն նամակներ էր ուղարկում իր հարազատ ընկերներին։ Իր մտերիմ ընկերոջը՝ բանաստեղծ Դավիթ Հովհաննեսին ուղարկված նամակում երևում է, որ պոետը կամաց-կամաց մոտենում էր իր «խաչին»։

(Այս նամակը հրապարակվում է առաջին անգամ)

«Իբն Հրաչյա Դավիթ Հովհաննեսին

Շնորհավոր Ամանոր

Վատ եմ Դավիթ ջան․

չորացած տառեխ է դարձել ուղեղս ու հոգիս։

Ազատման ոչ մի հույս․

Ապագայի ոչ մի նշանակ․

Պետք է ևս տարի վեց ամիս և ինձնից ոչինչ չի մնա, բացի լսելուց։ Այսինքն մի համր բիձա։

Համբուրում եմ՝ Սլավիկ․

Հ․Գ․ Դավիթ ջան, շուտ գրի, ասում են ամնիստիա (ներում) կա դատապարտյալներին, իմացիր պապայից ու շուտ գրիր։

1974 թվական, հունվար»։

Ու միգուցե չորացած հոգով բանաստեղծը չէր էլ գուշակել, որ իր ողբերգական մահկանացուն պիտի կնքի «ազատության» մեջ։ 1975 թվականի նոյեմբերին, երբ Չիլոն արդեն իսկ ազատության մեջ էր, ավանդույթը չխախտելով՝ «Առագաստ» սրճարանում էր։ Միգուցե այս հայտնի պատմությունը շատերիս բախտ չվիճակվեր լսելու, եթե ամիսներ առաջ Գրողների միության դահլիճում պատահաբար չհանդիպեի Չիլոյի ամենամտերիմ ընկերոջը՝ գրող, թարգմանիչ Ալեքսանդր Թոփչյանին, ով ևս մեկ անգամ վերհիշեց այդ զարհուրելի օրը։

Թոփչյանը, վերհիշելով ողբերգական դեպքի օրը, նշեց, որ այդ օրն առավոտյան, երբ ինքը քայլում էր սրճարանի կողքով, ճանապարհին հանդիպել է Չիլոյին, ով հարբած էր ու կոստյումի ձախ գրպանում դրել էր Դավիթ Հովհաննեսի լուսանկարը և ասում էր․ «Հանգուցյալը մահացել է»։ Ալեքսանդր Թոփչյանը նշեց նաև, որ ժամեր անց լսեցին, որ Չիլոն վայր է ընկել, գլուխը հարվածել գետնին։ Նա՝ ինչպես արվեստի մյուս մարգարեները, արդեն իսկ կանխագուշակել էր իր մահը․

Ես, որպես մի տերև,

որ կանաչ էի՝

այժմ դեղնել եմ

ու գիտեմ, կընկնեմ…

 Ու պոետը ցած ընկավ․․․ Սլավիկը տեղափոխվում է հիվանդանոց, որտեղ մի քանի օր անգիտակից մնալուց հետո՝ մահանում։ Եվ ո՞ւր պիտի կայանար նրա հոգեհանգիստը։ Որտե՞ղ պիտի հենեին Չիլոյի դագաղի կափարիչը, եթե այս մարդն ապրում էր փողոցում, ապրում էր պատերի տակ, քնում էր ձյան հաստ շերտի տակ, զրուցում շների հետ, ինքն իր հետ։

Այնպես խաղաղ էր դրսում,
այնքան ցուրտ,
որ ոռնում էր մի շուն:
Մոտեցա նրան ու հարցրի.
շուն,
ի՞նչ կա աշխարհում.
ոչինչ, ասաց նա,

տաք տեղ եմ փնտրում:

Չիլոյի հուղարկավորությանը ներկա էին նրա ընկերները՝ Դավիթ Հովհաննեսը, Ալեքսանդր Թոփչյանն ու դերասան Ազատ Գասպարյանը։ Ներկա էր Չիլոյի հավիտենական սերը՝ Ժասմենը։ Ներկա էին նրան սիրող ուսանողները։ Ալեքսանդր Թոփչյանն իր բանավոր խոսքում մի անգամ պատմեց, որ թաղման ժամանակ ներկա էր մի տարեց կին, ով դագաղի դիմաց կանգնած լաց էր լինում։ Նա հավանաբար Չիլոյի խորթ մայրն էր։

Չիլոյի հուղարկավորության ամենախոսուն վկաներն այն սակավ լուսանկարներն են, որոնք պահպանվում են Հայաստանի Ազգային արխիվում։ Այդ լուսանկարներն ամիսներ առաջ արխիվին է հանձնել բանաստեղծ Դավիթ Հովհաննեսի կինը։ Սակայն լուսանկարներից զատ՝ մինչ օրս մնում են այն քիչ մարդկանց հուշերը, որոնց բախտ է վիճակվել ներկա գտնվել տաղանդավոր բանաստեղծի հուղարկավորությանը։ 1992 թվականին «Գարուն» ամսագրի 3-րդ համարում տպագրվում է Մարգո Ղուկասյանի հուշը, որում կինը վերապատմում է Չիլոյի հուղարկավորությունը․

«Ժամը 2-ին գնացին անատոմիկ։ Ընկերները դուրս բերեցին հանգուցյալի դին։ «Ո՞ւր ենք տանելու»․ մեկն ասաց՝ «Լճի վրայի սրճարանը»։ Սարսափեցի․ ինչպե՞ս թե։ Տարան բացօթյա սրճարան․ Իսահակյան փողոցի վրա, «Գարունի» խմբագրության դիմաց։ Այդ սրճարանն էլ դարձավ նրա ողբերգական մահվան պատճառը։

Դագաղը դուրս բերեցին մեքենայից․ կափարիչն էլ հետը։ Եթե չեմ սխալվում՝ նկարիչ Արտաշես Հունանյանն էր, կափարիչը ձեռքին մոլորված կանգնած։ Պատ չկա, որ հենի։ Նկատեցի, որ մոտենում է տերևաթափ ծառին․ և ինչ տխուր, ինչ տարօրինակ, և ինչ անսովոր պատկեր՝ սև կափարիչը հենեց ծառին։ Հակառակ կողմից երևում էր անմշակ տախտակը։ Այս է, ուրեմն, անցողիկությունը, այս է ունայնությունը։ Շատերը հեկեկալով լալիս էին, անհայր, անմայր, ոչ եղբայր, ոչ քույր, մի հենարան չկա, նույնիսկ մի պատ, որին հենեն․․․

«Բանաստեղծները մի-մի մեխակ դրեցին դագաղին։ Այնուհետև, ինչպես ծիսակատարությունն է պահանջում, երեք անգամ պտտեցրին սրճարանի դիմաց։

Թափորը անցավ Իսահակյան փողոցով, «Գարուն» ամսագրի խմբագրությունից մինչև համալսարան․ սրանք են նրա «տեղերը», այստեղ է անցել նրա կյանքը։ Համալսարանի մոտ բանաստեղծին իրենց ուսերի վրա տանող ընկերները անջատվեցին ջրավազանի շուրջը։ Դարձյալ անսովոր, տխուր, տարօրինակ մի պատկեր։ Ջրավազանում ջուր չկա, ուռիները կիսով չափ տերևաթափ են և խոնարհած բարակ շիվերը քսվում են հանգուցյալի դեմքին։

Այդ ամբողջ ժամանակ նվագախումբը նվագում է, և տխուր արարողությունն ավարտվում է վերջին, երրորդ պտույտով։ Համալսարանի 6-րդ հարկում, ընթերցասրահի պատուհանների մոտ խռնվել են ուսանողները։ Խորքից մեկը գոռում է․ «Տարեք դրան այստեղից»։ Չգիտեմ, գուցե թվաց ինձ։

Ու տանում են․․․»։

ԱՐԱ ԶԱՐԳԱՐՅԱՆ