Ճանաչել ցեղասպանությունը

1915 թվականի ցեղասպանությունը մեր պատմության ամենասեւ էջն է։ Օսմանյան Թուրքիայում ծավալված դաժան իրադարձությունների հետեւանքով մենք կորցրեցինք մեկուկես միլիոն մեր ազգակիցներին եւ թուրքերի տիրապետության տակ գտնվող մեր բնաշխարհն ամբողջությամբ։ 1915-ի ողբերգությանը հաջորդած ինը տասնամյակը վստահաբար կարելի է կոչել ցեղասպանության ճանաչման ժամանակաշրջան։

Այս ժամանակահատվածում մենք ամեն ինչ արել ենք, որպեսզի ճանաչվի մեր ցեղասպանությունը, բայց ասել, թե մեծ արդյունքի ենք հասել, սխալ կլինի։ Մեր ջանքը չի պսակվել հաջողությամբ, որովհետեւ ինքներս չենք փորձել ճանաչել ցեղասպանությունը։ Ճանաչել ոչ թե ինչ-որ հռչակագրերով, այլ ըստ էության։

1990 թվականի օգոստոսին, երբ նորընտիր խորհրդարանը քննարկում էր Հայաստանի անկախության հռչակագրի դրույթները, որոշ պատգամավորներ պնդում էին, թե դրանում անպայման պետք է տեղ գտնի ցեղասպանության ճանաչումը։ Գերագույն խորհրդի՝ ժամանակի, ղեկավարությունը հռչակագրում չէր ուզում արձանագրել հայության այդ ձգտումը, բայց արձանագրեց. «Հայաստանի Հանրապետությունը սատար է կանգնում 1915 թվականին Օսմանյան Թուրքիայում եւ Արեւմտյան Հայաստանում հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչման գործին»:

Գերագույն խորհրդի ղեկավարության դիմադրությունը մեկնաբանվում էր որպես դավաճանություն ազգային շահերին, իսկ ընտրություններում հաղթած ՀՀՇ-ի դիրքորոշումը՝ ապազգային քաղաքականության նախերգանք։ Իրականում հաղթանակած ժողովրդավարները հասկանում էին, որ անկախության հռչակումն ինքնին նշանակում էր ցեղասպանության ճանաչում։

Չնայած սփյուռքի շատ հարգարժան կազմակերպությունների երկարատեւ ջանքերին, այստեղ ու այնտեղ հնչած պայթյուններին ու կրակոցներին, հայոց ցեղասպանության իրական ճանաչումը սկսվեց Հայաստանի անկախ Հանրապետության ստեղծումից հետո, երբ մեր երկիրն ինքնուրույն ներկայություն ունեցավ աշխարհում։ Ինչո՞ւ, որովհետեւ վերջապես հայտնվեց «հայկական հարցի» իրական տերը։

Ֆրանսիայի կողմից ցեղասպանությունը ճանաչելու հարցում անուրանալի դեր ունի ֆրանսահայ համայնքը, բայց անհավատալի է, որ Հայաստանի ինքնիշխանության բացակայության պայմաններում եվրոպական ազդեցիկ այդ պետությունը կգնար նման քայլի՝ հանուն իր քաղաքացիների զգացմունքների վտանգելով ֆրանս-թուրքական քաղաքական եւ հատկապես տնտեսական հարաբերությունները։ Չէր գնա հենց միայն այն պատճառով, որ այդ ճանաչումը կլիներ անհեռանկար, այսինքն՝ շարունակություն չունեցող քայլ։

Հայաստանի անկախացումից հետո տեղի ունեցած ճանաչումները գուցե մի քիչ նեղություն են պատճառում Թուրքիային, բայց Հայաստանին առանձնապես օգուտ չեն բերում։ Դրանք թափանցիկ ակնարկներ, կամ ինչպես ասում են, «massage»-ներ են ուղղված Հայաստանին, թե իրական ճանաչումը լինելու է Թուրքիայի ինքնախոստովանանքը, ոչ թե Կանադայի կամ ԱՄՆ նահանգների գերակշռող մեծամասնության ճանաչումները։

Ի դեպ, Ամերիկայի նահանգներից քսանինն արդեն ճանաչել է Հայոց ցեղասպանությունը։ 208 օրենսդիրներ արդեն ուղերձ են հղում նախագահ Ջորջ Բուշին, բայց Միացյալ Նահանգների ղեկավարը շարունակում է կատարվածը ողբերգական իրադարձություններ որակել եւ մատնանշել Հայաստան-Թուրքիա հարաբերությունների բարելավման անհրաժեշտությունը։

Իսկ մենք ի՞նչ ենք պատկերացնում։ Ի՞նչ է անելու Ջորջ Բուշն այդ «բաղձալի» բառն արտասանելուց հետո։ Ռմբահարելո՞ւ է Թուրքիան, տնտեսական պատժամիջոցնե՞ր է կիրառելու այդ երկրի նկատմամբ, թե՞ նրա ղեկավարության ականջից բռնած ստիպելու է ներում խնդրել կատարվածի համար։

Հայաստան-Թուրքիա հարաբերությունների բարելավման անհրաժեշտության մասին խոսելով՝ Ջորջ Բուշն ակնարկում է, թե ինքը կարող է արտասանել այդքան «բաղձալի» ցեղասպանություն բառը, բայց դրանից ոչինչ չի փոխվելու, եթե հարեւան երկու երկրները չկարողանան համատեղ գտնել ցեղասպանվածի եւ ցեղասպանի բարդույթներից ազատվելու ուղին։

Ես չգիտեմ, թուրքերին ի՞նչ է պետք ցեղասպանի բարդույթից ազատվելու համար, բայց մեզ ցեղասպանվածի բարդույթից ազատվելու համար անհրաժեշտ է պետություն եւ այդ պետության քաղաքացին լինելու համոզմունք։ Եթե մենք ժամանակին ճանաչած լինեինք ցեղասպանությունը, հասկացած կլինեինք, որ նման բան հնարավոր է օտարի տիրապետության տակ միայն։ Սեփական պետության սահմաններում ցեղասպանություն չի լինում։

Եթե մենք ժամանակին ճանաչած լինեինք ցեղասպանությունը, հաստատապես չպետք է առանձնացնեինք 1915-ին Թուրքիայում եւ դրանից 15-20 տարի անց Խորհրդային Միությունում կատարված բռնությունները։ Ինչո՞վ ցեղասպանություն չէր 37 թիվը։ Կամ մի՞թե Չարենցն ու Բակունցը Վարուժանից ու Զոհրապից պակաս նահատակ էին։ Եթե չենք ընդհանրացնում, ուրեմն առանձնացնում ենք դիպվածը երեւույթից։ Սումգայիթյան ողբերգությունն ընդհանրացնում ենք, բայց սիբիրյան տայգաներն ու մերձավորարեւելյան անապատները մեր հույզերի ու ապրումների մեջ, չգիտես ինչու, չեն համընկնում։ Ավելին, Հայոց ցեղասպանությունը ճանաչած պետությունների շարքում մենք հպարտությամբ տեղադրում ենք նաեւ Ռուսաստանին, որն ապաշխարելու սովորությունից նույնքան զուրկ է, որքան Թուրքիան։

Երբ Օսմանյան կայսրությունում տեղի ունեցած ցեղասպանությունից հիսուն տարի անց Հայաստանի կոմունիստ ղեկավարությունը վերջապես թույլտվություն ստացավ նշելու Ապրիլի 24-ը, ազգային մեծ զարթոնք սկսվեց Հայաստանում։ Երիտասարդությունը ոգեւորվեց եւ այդ ոգեւորությունից առաջ եկավ ազգային պայքարի երկու ուղղություն, որոնցից մեկը Թուրքիայի պատիժն էր երազում, մյուսը՝ Հայաստանի անկախությունը։ Այս երկու խմբերի մասնակիցներն էլ սկզբնական շրջանում ձերբակալվեցին ու բանտ նստեցին, բայց կարճ ժամանակ անց առաջինների գաղափարները դարձան պաշտոնական մտավորականության հայրենասիրության գործիքը, իսկ երկրորդները շարունակեցին ձերբակալվել ու բանտերում լինել` ընդհուպ մինչեւ պերեստրոյկա եւ ղարաբաղյան շարժում։

Երկրորդներն իսկապես ճանաչել էին ցեղասպանությունը, եւ դա էր պատճառը, որ Սովետական Միության նման ահռելի պետությունը վախենում էր նրանցից։ Սովետական չինովնիկները հասկանում էին, որ ցեղասպանության ճանաչումն անվերապահորեն հանգեցնելու էր անկախության, իսկ անկախությունն անխուսափելի էր դարձնելու ցեղասպանության ճանաչումը։