Սմբատ Նասիբյան. «Այս ճգնաժամը կարող է շատ ավելի խորը լինել»
Հարցազրույց ԿԲ խորհրդի նախկին անդամ, «Կոնվերս բանկի» հիմնադիրներից Սմբատ Նասիբյանի հետ
– Պարոն Նասիբյան, ՀՀ-ում գործող առևտրային բանկերի ընդհանուր կապիտալի նվազագույն չափը փոխելու վերաբերյալ ԿԲ որոշումն ի՞նչ գործընթացներ կառաջացնի, ի՞նչ խնդիրներ կարող են ծագել:
– Դա այնքան բարդ հարց է: Մարդիկ առկա խնդիրների լուծման նոր տարբերակ են առաջարկում, որը միանշանակ չէ և շատ խնդիրների տեղիք կարող է տալ: Բայց իրենք այդպես են պատկերացնում, որ կառողջացնեն համակարգը: Երկու տարբերակ կար` կամ այս ընտրված մոդելը, որ, իմ կարծիքով, ավելի անհասկանալի է, երբ ո՛չ հիվանդներն են առողջանալու, ո՛չ էլ առողջներն են ավելի առողջանալու, այսինքն` միայն բանկերն իրար մեջ տարրալուծելու խնդիր է լուծում, և մյուսը՝ հստակ որոշում կայացնել, որ իսկապես դժվար բանկեր կան, որոնք պետք է փակել և մրցակցային դաշտն այդքանով հստակեցնել: Իրենք ընտրել են առաջին տարբերակը, որն ընդամենը ժամանակ շահելու տարբերակ է:
– Դրա արդյունքում բանկային համակարգի պատկերը կփոխվի՞:
– Ընդհակառակը, կմնա նույնը: Այսինքն` սա ընդհանուրը պահելու համար է: Մի երկու բանկ կմիանան, բայց դա ոչինչ չի փոխի, եթե համակարգում կան վատ ակտիվներ, որոնք, ասենք, 10-20% են կազմում, դրանք կմնան: Սա այն տարբերակն է, որ վատ ակտիվները կտարրալուծվեն ընդհանուր համակարգի մեջ: ԿԲ-ն այդ տարբերակն է ընտրել: Մյուս լուծումն այն էր, որ հիվանդ բանկերին փակեին, վատ ակտիվներն առանձնացնեին, դուրս գրեին ու միանգամից առողջ համակարգ կունենային:
– ԿԲ-ն նշում էր, որ բանկերի խոշորացումը կնպաստի համակարգի կողմից ավելի որակյալ ու մատչելի բանկային ծառայությունների մատուցմանը և առողջ մրցակցային միջավայրի ձևավորմանը: Սակայն, հաշվի առնելով, որ խոշորացման արդյունքում շուկայում խաղացողների թիվը նվազելու է, ըստ Ձեզ, հնարավո՞ր է առողջ մրցակցության մակարդակի բարձրացում:
– Այսօր խնդիրներ ունեցող բանկերը որոշակի դեմպինգների են գնում, խոշորացման արդյունքում այդ դեմպինգները կվերանան, այսինքն` դուրս կգան այն տոկոսները կամ պայմանները, որոնք, կարծես թե, ի վնաս բանկերի են աշխատում: Դա կփոխվի, բայց ընդհանուր բանկային ծառայությունները կթանկանան: Իսկ մրցակցության առումով, եթե 10 բանկ էլ մնա այս փոքր տարածքի վրա, իհարկե, նաև դա է մեծ թիվ:
– Այսինքն` 10 բա՞նկն էլ շատ է Հայաստանի համար:
– Այո, եթե 50%-ով կրճատեն բանկերի թիվը, մնա 10 բանկ, դա մրցակցելու համար բավականին մեծ թիվ է: Այսօր բանկերը, ըստ էության, իրար հետ առանձնապես չեն էլ մրցակցում: Ըստ ոլորտների բաժանել են գործունեության ուղղությունները, յուրաքանչյուրն իր նիշան, իր ոլորտն ունի, իր տեղը գտել է ու այդտեղ աշխատում է: Մեկը շատ փոքր է, մեկը՝ հիմնականում սպառողական վարկեր է տալիս, մյուսը՝ կորպորատիվ հաճախորդներին է սպասարկում, ամեն մեկն իր տեղը գտել է ու մի ոլորտում ավելի լավ է զգում, քան մյուսները: Եվ խոշորանալու դեպքում էլ կարող են ոլորտները պահպանել: Ունիվերսալ բանկերը քիչ են, մի երկուսը՝ հիմնականում իրենց կողքի բիզնեսներն են սպասարկում:
– Նշեցիք, որ բանկային ծառայությունները կթանկանան, այդ մասին նաև այլ մասնագետներ են ասում: Ըստ Ձեզ` դա ինչի՞ կհանգեցնի: Առանց այդ էլ միշտ նշվում էր, որ վարկերի տոկոսները բարձր են ու բիզնեսին շատ քիչ հասանելի են:
– Վարկերի տոկոսադրույքները Հայաստանի վարկանիշով են պայմանավորված, կախված է ընդհանուր մոնոպոլիզացման դաշտից: Եթե բանկերը չեն կարողանում առողջ վարկառուներ գտնել, և ընդհանուր քիչ են այդ վարկառուները, պետք է իրենց ռիսկերը համապատասխանաբար տարածեն ընդհանուր վարկառուների վրա և, հետևաբար, պետք է տոկոսներն էլ թանկանան: Գիտեք, քննադատել կամ հեշտ որոշումներն ասել այնքան հեշտ է, բայց կոնկրետ ինչ-որ մի քայլ անելը դժվար է:
Բավականին բարդ իրավիճակ է Հայաստանում ընդհանուր տնտեսության առումով, ու դա պետք է անդրադառնա նաև բանկային համակարգի վրա: Իհարկե, չի կարող չանդրադառնալ: Բանկիրներն էլ մարդիկ են և, իրենց ռիսկերը հաշվի առնելով, փորձում են այնքան բարձր տոկոսներով տրամադրել վարկերը, որ փոխհատուցվի որոշակի վարկերի ոչ վերադարձելիությունը: Սա իրար հետ շատ փոխկապակցված, բարդ բիզնես է, և միանշանակ որոշումներ չկան: Իհարկե, եթե քիչ բանկեր են մնում, իրենք ավելի խիստ պայմաններով են տրամադրում վարկերը: Բայց, կրկնեմ, եթե նույնիսկ 50%-ը կրճատվի, 10 բանկն այս տարածքի համար մրցակցություն ապահովող ցուցանիշ է: Տոկոսադրույքները կարող են բարձրանալ, կարող են, ընդհակառակը, իջնել, որևէ մեկը չի կարող կանխատեսել: Եթե առողջ բանկեր եղան, եթե ընդհանուր դաշտը լավը եղավ, կարող է մարժան կրճատեն: Եթե ընդհանուր դասակարգված վարկերը լինեն 0.1% կամ 1%, հնարավոր է՝ վարկերի տոկոսների իջեցում: Բայց դա տնտեսության առողջությունից է կախված և ոչ թե` բանկերի մեծությունից կամ փոքրությունից:
– Պարոն Նասիբյան, ինչ-որ փակ շղթայի առաջացում չե՞ք տեսնում: Եթե վարկային տոկսադրույքներն այնուամենայնիվ բարձրանան, հաճախորդները չե՞ն պակասի և, որպես հետևանք, բանկերի շահույթն էլ կպակասի, իսկ շահույթ ապահովելու համար պետք է նորից իրենց ծառայությունը թանկացնեն: Կարծես փակ շղթա է ստացվում:
– Ճիշտ եք, բայց այլ տարբերակ կա՞: Մենք այլ ռեսուրս չունենք, երկիրը վարկանիշ չունի, որպեսզի կարողանա դրսից էժան ռեսուրսներ բերել: Գրեթե սպեկուլյատիվ վարկանիշի շրջանակներում ենք, որը շատ ցածր է: Ներդրումային փողեր չեն գալիս Հայաստան, եթե գալիս են, ապա շատ բարձր տոկոսներով են, ընդհանրապես արտաքին ներդրումները 2014-ին գրեթե հավասարվել են 0-ի: Այս պատճառով բանկերը պետք է դրսից թանկ ռեսուրսներ վերցնեն ու փորձեն թանկ բաշխել: Իսկ մեզ մոտ էլ շատ մեծ կախվածություն կա փոխարժեքից:
Եթե մեր Կենտրոնական բանկի քաղաքականությունը պայմանավորված լիներ միայն դրամային շրջանառությամբ, այլ իրավիճակ կլիներ: Բայց դոլարիզացիայի մակարդակը բարձր է, դրամով մուտքեր չկան, բացի բնակչության դեպոզիտներից, և այս պայմաններում, իհարկե, մենք, ուզենք-չուզենք, պետք է տոկոսադրույքները բարձրանան, որովհետև այլ ռեսուրսներ չկան, իսկ ԿԲ-ի ազդեցությունը տոկոսային քաղաքականության վրա շատ սահմանափակ է, որովհետև մեր ներքին արժույթի շրջանառության ոլորտները քիչ են, այսինքն` դոլարիզացիայի մակարդակը բարձր է, և դա անդրադառնում է նաև ԿԲ-ի կողմից վարվող քաղաքականության ու տոկոսադրույքային քաղաքականության վրա: Այսինքն, այո, փակ շղթա է, լրիվ փակ շղթա է, որից դուրս գալու համար պետք է գնալ կարդինալ փոփոխության: Բայց մենք այնքան փոքր երկիր ենք, որ այդ կարդինալ փոփոխությունը չենք կարող անել:
– ԿԲ-ն տարիներ առաջ դոլարիզացիայի դեմ պայքարի նպատակով սահմանափակում մտցրեց բանկերում դոլարային ու դրամային պահուստների ծավալների հարցում, բայց դա, կարծես, չգործեց:
– Իհա՛րկե չէր կարող գործել, որովհետև մեզ մոտ հիմնական սպառվող ապրանքները ներկրվում են, և որևէ մեծ ազդեցություն ԿԲ-ն չի կարող ունենալ: Միայն վարչական լծակներով կարող է սահմանափակել, և վերջ: Եթե մենք անցել ենք ազատ շուկայական քաղաքականության, իսկ դրամավարկային քաղաքականության մեջ նշված է, որ մեզ մոտ լողացող փոխարժեք է և բանկերի միջև արտարժույթի ազատ շրջանառություն կա, այսինքն` կապիտալի շրջանառության սահմանափակումներ օրենքով չկան, այս շրջանակում մեր ԿԲ-ի դերը շատ փոքր է: Եթե մենք հրաժարվենք այդ ամենից, այսինքն` ֆիքսենք փոխարժեքը, սահմանափակենք արտարժույթի ազատ մուտքն ու ելքը կամ կապիտալի շարժի հետ կապված շրջանառությունը, այդ ժամանակ լրիվ ուրիշ մոտեցում կլինի, կդառնանք փակ երկիր, ինչպես մի քանի երկրներ՝ Սիրիան, Իրանը:
Դա էլ է մոդել, բայց մենք այդքան մեծ երկիր չենք, որ Իրանի նման կարողանանք մեր արժույթով երկիրը պահել, ինքնաբավ լինել, այսինքն` չունենք ապրանքների այն ցանկը, որով կարողանանք ներքին պահանջարկը բավարարել ապրանքների սեփական արտադրությամբ կամ սեփական գյուղատնտեսությամբ:
– Այս պայմաններում բիզնեսն ի՞նչ պետք է անի, եթե առանց այդ էլ թանկ վարկերն ավելի թանկանան:
– Կփակվեն, իհարկե, շատ ձեռնարկություններ կփակվեն: Դա նույնպես կբերի փակ շղթայի, բանկերի ակտիվների վատացման: Հենց դա է, որ մենք փակ շղթայի մեջ ենք հայտնվել:
– Այդ փակ շղթայի ճեղքումն ինչպե՞ս եք պատկերացնում:
– Պետք է վերագնահատվի իրավիճակը, հավաքվեն մարդիկ, որոնք ոչ թե մտածում են, որ միակն են և միակ ճշմարտությունն իրենք են տարածում, ինչպես նախորդ վարչապետն էր, այլ հրաժարվեն այն քաղաքականությունից, որ մինչև հիմա վարել ենք` դրամի զսպման, փոխարժեքի պահպանման, և նստեն ու մտածեն, թե ինչ կարելի է անել:
Դա շատ բարդ է, այսինքն` միանշանակ լուծումներ չկան, մի քանի սցենարներ պետք է գծվեն, ու ամեն մի սցենարի քննարկման ժամանակ հաշվարկել, թե դա ինչպիսի հետևանքներ կունենա: Այժմ մենք նորից անում ենք այն նույն սխալները, որ արել ենք 2008-2009 թթ. ճգնաժամի ժամանակ, այսինքն` դրամի զսպում ենք իրականացրել, որը բերել է բյուջեի չկատարման, բերել է ընդհանուր տնտեսության վատացման: 14% անկում ոչ մի երկրում չի եղել: Ես չգիտեմ` այլ տարբերակն ի՞նչ արդյունք կտա, բայց պետք է քննարկել բոլոր հնարավոր սցենարները:
Ես վախենում եմ, որ այս ճգնաժամը կարող է շատ ավելի խորը լինել, քան 2009-ի ճգնաժամն էր: Գուցե սուբյեկտիվ է, բայց դա իմ կարծիքն է: Դրա դեմ մենք չենք էլ պատկերացնում, թե ինչ քայլեր պետք է ձեռնարկենք և ինչպես մեղմենք իրավիճակը: Ես վախենում եմ, որ նույնն ենք կրկնում, ինչ արեցինք 2009-ին, բայց մի քիչ ավելի վատ պայմաններով, որովհետև արտաքին ֆինանսավորում չի լինի արդեն:
– Ու եթե 2009-ին պնդում էին, որ բանկային համակարգը կայուն մնաց, շահույթ ապահովեց, չնայած տնտեսության խոր անկման, այս անգամ, կարծես, բանկերի՞ց է սկսվելու ճգնաժամը:
– Ես չեմ կարող միանշանակ ասել, թե որտեղից կսկսվի: Ճգնաժամն արդեն կա, ու եթե տնտեսությունը նորից անկում ապրի, բանկերն այդքան ռեսուրս չունեն, կուտակած պահուստներ չունեն, որ դիմակայեն դրան: Խոշորացումը դրա համար է, որ հանկարծ փոքր բանկերում, այն բանկերում, որտեղ ակտիվներն ավելի վատ վիճակում են, խնդիրներ չառաջանան: Միակ նպատակը դա էր:
Ռուսաստանը գնաց այլ ճանապարհով` բանկերի պայմանների մեղմացման, ի տարբերություն Հայաստանի: Եվ շատ ցուցանիշներ հաշվի չի առնում, կամ հաշվի է առնում ոչ ռեալ ռեյտինգներով, որոնք այսօր գոյություն ունեն ՌԴ-ի համար: Այսինքն` ՌԴ-ն լրիվ ուրիշ մոդել է կիրառել, ավելի մեղմացման տարբերակով է գնացել: Դա իրենց քաղաքականությունն է: Պուտինը հայտարարեց, որ 2 տարի կսպասեն, 2 տարի հետո նավթի գները կբարձրանան, ու իրենք կշարունակեն ապրել: Բայց, իմ կարծիքով, դա սխալ է, որովհետև Ռուսաստանը պետք է հիմնարար բարեփոխումներ իրականացներ: Փոխարենը` որոշեցին պարզապես սպասել նաթի գների բարձրացմանը և ինչ-որ կերպ դիմանալ:
Մենք, չգիտեմ, կդիմանա՞նք` մինչև նավթի գները բարձրանան և Ռուսաստանից Հայաստան տրանսֆերտների հոսքը շատանա: Չեմ կարող ասել: Բայց պետք չէ սպասել, պետք է մտածել, տարբերակներ քննարկել, տեսնել, թե որ քայլն ինչ հետևանք կունենա երկարատև ժամանակի համար: Եթե որևէ մեկը միանշանակ լուծումներ ասի, ես գտնում եմ, որ շատ միամիտ և ոչ պրոֆեսիոնալ կլինի:
