Հայ-թուրքական սահմանը կարող են բացել մի քանի տասնյակ հազար հայ և քուրդ կանայք

Հարցազրույց ԱԺ ԲՀԿ խմբակցության անդամ, Արևմտահայերի ազգային խորհրդի Հայաստանի ներկայացուցիչ Արագած Ախոյանի հետ:

– Դեկտեմբերի 19-21-ը տեղի է ունենալու Արևմտահայերի ազգային խորհրդի հավաքը, որի ժամանակ քննարկվելու է Թուրքիային ներկայացվելիք պահանջների փաթեթը: Որպես այդ կազմակերպության հայաստանյան ներկայացուցիչ՝ ի՞նչ եք կարծում, Ցեղասպանության 100-ամյա տարելիցից առաջ որքանո՞վ է ճիշտ նման փաստաթղթի մշակումը:

– Ի՞նչ է նշանակում՝ Ցեղասպանության հարյուրամյակ. Դա մեր ձայնը բարձրացնելու հնարավորություն է, դա հնարավորություն է, որ մենք զոհի կարգավիճակից դառնանք պահանջատեր և պահանջագիր ներկայացնենք Թուրքիային: Ի վերջո, մենք պետք է հասկանանք, թե ինչ ենք մենք ուզում Թուրքիայից. ուզում ենք Թուրքիային բարոյական ապտակ տանք, խրատ տանք, հող ենք ուզում, փող ենք ուզում: Առայժմ մենք չունենք միասնական տեսակետ. 10 միլիոն հայ ենք, այդքան էլ՝ տեսակետ: Մենք չպետք է անիմաստ ռեսուրս ծախսենք՝ ապացուցելու, թե թուրքերը որքան դաժան են եղել կամ որքան շատ հայ են կոտորել, այլ այդ ռեսուրսը պետք է ուղղենք մեր պահանջները տեղ հասցնելու համար:

– Փոխհատուցում պահանջելուց առաջ պետք է, որ Թուրքիան ինքն ընդունի Ցեղասպանության փաստը: Եթե Թուրքիան ասում է, որ չի եղել Ցեղասպանություն, ինչպե՞ս կարող է համաձայնել փոխհատուցել «չեղած» հանցագործության համար:

– Ցեղասպանության կատարման փաստի ընդունումը մեկ հարց է, դրա հետևանքները վերացնելը՝ մեկ այլ հարց:

– Բայց Թուրքիան ժխտում է Ցեղասպանության իրողությունը:

– Չի ժխտում: Այդ երկիրը ասում է՝ եկեք նստենք-խոսենք: Մենք չպետք է ժամանակ կորցնենք, որովհետև մեծանում է մի սերունդ, որի համար պատմական հայրենիք, պապերի ծննդավայր հասկացությունները դառնում են աբստրակտ: Նոր սերնդին այլևս չի հետաքրքրում, թե ում ապուպապին ով է սպանել, որտեղից է սպանել կամ ինչի համար: Մենք մեր հարևանի հետ մեր հարաբերությունները հիմա պետք է կարգավորենք, հիմա, երբ կա այն սերունդը, որը պահանջատեր է: Իսկ ինչո՞վ ենք մենք զբաղված. մի բարձր պատ ենք շարել այդ հարևանի հետ, հայտարարել ենք, որ այնտեղ թշնամին է, ու պատսպարվել ենք այդ պատի տակ, ու մեզ չի հետաքրքրում, թե ինչ է կատարվում պատից այն կողմ: Իսկ գուցե այնտեղ մի հրեշ է մեծանում, մի վտանգ է հասունանում, որից մենք տեղյակ չենք: Դրա համար մեզ պետք է մտնել պրոցեսի մեջ, պետք է հանդիպել, քննարկել, խոսել: Անընդհատ պետք է հիշենք, որ սահմանից այն կողմ ունենք 5 միլիոն հայ, ովքեր մեր ազգակիցներն են, մեր հարազատներն են: Թուրքիայի հետ աշխատելով՝ մենք պետք է այդ մարդկանց վերադարձնենք մեր ազգային արմատներին, հայերեն գիր ու գրականություն սովորեցնենք, հայկական մշակույթով ու կենցաղով ապրելու հնարավորություն տանք:

– Ըստ Ձեզ՝ ի՞նչն է խանգարում Թուրքիայի իշխանությանը՝ ճանաչել Ցեղասպանությունը, հայտարարել, որ, այո՛, Օսմանյան կայսրությունում տեղի է ունեցել հայերի Ցեղասպանություն: Մի՞թե այդ փաստի չճանաչման հիմնական պատճառը հենց  Ցեղասպանության հետևանքները հատուցելու պատրաստակամության բացակայությունը չէ:

– Պատճառը Թուրքիայի հասարակության անպատրաստ լինելն է. հարյուր տարի քարոզվել է, որ իրենք ճիշտ են, հայերը դավաճան են, հայերը վատն են, ով ում ուզել է վիրավորել՝ հայ է անվանել: Ոնց որ մենք, երբ ուզում ենք մեկին վիրավորել, ասում ենք. «Դու հո թո՞ւրք չես», իրենց մոտ էլ ասում են՝ «Դու հո հա՞յ չես»: Եթե Թուրքիայի իշխանությունները փորձեն ճանաչել Ցեղասպանությունը, նրանք կարող են միանգամից կորցնել իշխանությունը: Երբ Էրդողանն այս տարվա ապրիլի 24-ին հանդես եկավ ուղերձով, նա դրա համար կրկնակի ավելի շատ քննադատության ենթարկվեց Թուրքիայում, քան Հայաստանում: Երբ Էրդողանը հայտարարեց, որ իրեն վիրավորելու համար ասում են, թե ինքը հայ է. այդպիսի հայտարարություն արեց, որովհետև Թուրքիայի էլեկտորատի մի զգալի հատվածը հայատյաց է, և նա այդ հայտարարությամբ ցանկանում էր շահել այդ էլեկտորատի համակրանքը: Թուրքիայի հասարակությունը, հասարակական կարծիքը դանդաղ, բայց փոխվում է, և մենք պետք է օգնենք, որ այդ պրոցեսն արագանա:

– Անձամբ Դուք ինչպե՞ս եք պատկերացնում հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորումը:

– Հայ-թուրքական հարաբերություններն ինձ համար մի փակ դուռ են. դուռը փակված է, բայց բանալին կողքին կախված է: Մենք փոխանակ դուռը բացելու՝ փորձում ենք պատուհանից մտնել: Ես ասում են, որ պետք է տղամարդկություն ունենալ և դուռը բացել և մեր հարցերը Թուրքիայի և թուրք հասարակության հետ լուծել այսօր: Ես չեմ ուզում, որ մենք այդ չլուծված խնդիրը թողնենք հաջորդ սերունդներին, մեր թոռներին: Իսկ ի՞նչ ենք անում մենք. մենք աշխարհին ներկայանում ենք զոհի կարգավիճակով, ուզում ենք ապացուցել, թե՝ տեսե՛ք, ինչ անմեղ զոհ ենք եղել մենք, իսկ թուրքերը՝ ինչ դաժան, ու որքան շատ ու անխնա են կոտորել մեզ: Մեզ թվում է, որ ինչքան շատ մենք խոսենք դրա մասին, աշխարհն այնքան շատ խղճահարությամբ է լցվում մեր նկատմամբ:

Մտածում ենք՝ կասեն՝ ա՛յ անխիղճ թուրքեր, բա չեք ամաչո՞ւմ, կարելի՞ էր այդպես վարվել հայ ժողովրդի հետ: 100 տարի է, գնում ենք գերտերությունների դուռն ենք ընկնում, խնդրում ենք, թե՝ մի հատ ջղայնացեք թուրքերի վրա, մի հատ մատ թափ տվեք, նրանք էլ, երբ իրենց պետք է լինում, կանչում՝ մատ են թափ տալիս ու ստանում իրենց ուզածը: Ե՞րբ է գալու այն ժամանակը, երբ տղամարդավարի գնալու ենք, նստելու ենք դեմները և ասելու ենք՝ արեք բաց աչքերով իրար երեսի նայելով խոսենք ու փակենք մեր պատմության այդ էջը: Թե՞ հաջորդ հարյուրամյակն էլ ենք շարունակելու ապրել այն հույսով, որ աշխարհի հերթական պետությունը կճանաչի մեր զոհ կամ բռնաբարված լինելու փաստը: Բոլորն ուրախանում են, որ հեսա-հեսա՝ թուրքական պետությունը մասնատվելու է, քայքայվելու է, քանդվելու է. դրանից ամենաշատ տխրողը ես կլինեմ, ու գիտե՞ք ինչի, որովհետև մենք պատրաստ չենք դրան: Եթե նույնիսկ Թուրքիան քանդվի էլ, բոլորն իրենցն ունենալու են, բացի մեզանից, որովհետև մենք դրան պատրաստ չենք:

– Ի՞նչ կարող է անել Հայաստանի իշխանությունը թուրք հասարակական կարծիքի վրա ներազդելու կամ հայ-թուրքական հարաբերությունները կարգավորելու ուղղությամբ, որը չի արվում:

– Ես չեմ կարծում, որ ամեն ինչ պետք է արվի պետության առաջին դեմքերի մակարդակով, կան բաներ, որ պետք է արվեն հանրային կառույցների կողմից: Ես, օրինակ, միշտ ասում եմ, թե ինչո՞ւ չկա որևէ հայկական հեռուստաընկերություն, որը թուրքերեն լեզվով արբանյակային կապի միջոցով հաղորդումներ կհեռարձակեր, որը դիտելու հնարավորություն կունենային Թուրքիայում: Այդ հաղորդումների մի մասը կարող էին ուղղված լինել նույն իսլամացած հայությանը. ցույց տալու համար նրանց, թե ինչ է Հայաստանը, ինչով է ապրում այսօր հայությունը, Թուրքիայի հասարակությանը բացատրվեր Ցեղասպանության նկատմամբ մեր ունեցած դիրքորոշումը, պարզաբանվեր Ղարաբաղյան հարցի էությունը, որ հայերը ոչ թե զավթիչներ են, որ գրավել են Ադրբեջանի տարածքի մի մասը, այլ ընդամենը հայության երկու հատվածները վերամիավորվել են:

Թուքերի ու անգամ քրդերի մոտ Ղարաբաղի հարցի հետ կապված տպավորություն կա, որ հայերը՝ «աբիժնիկ» լինելով թուրքերից, առաջին հնարավորության դեպքում հարձակվեցին Ադրբեջանի վրա և գրավեցին նրա տարածքի մի մասը: Դրա համար նրանց չպետք է մեղադրել, այդպես է ներկայացրել Ադրբեջանի քարոզչամեքենան, իսկ մենք ոչինչ չենք հակադրել դրան: Օրինակ, հիմա մեր Համալսարանում սովորում են երկու իսլամացած հայեր, ովքեր այստեղ սովորելով՝ վերադառնալու են Թուրքիա, Դիարբեքիր և այնտեղ տարածելու են հայ գիրն ու գրականությունը, հայկական մշակույթը: Բայց պատկերացրեք՝ երկու հայ երիտասարդ և 5 միլիոն հայություն՝ սահմանից այն կողմ, դա ուղղակի կաթիլ էլ չի օվկիանոսում: Կամ վերջերս Մուշում բացվել է հայրենասիրության կենտրոն, որն ունի նախագահ, խորհրդի անդամներ, հայկական համայնք է ձևավորվել:

Հիմա այդ կենտրոնին ուժ տալ է պետք, սնուցել է պետք, որ այն իր շուրջը համախմբի Մուշի 20 հազար հայությանը: Վերջերս մենք այնտեղ էին, զրուցում էինք այնտեղի հայության հետ. նրանք մեզ ասում են՝ այո՛, մենք հայ ենք, կարող ենք նույնիսկ քրիստոնեություն ընդունել, բայց երբ մենք մահանանք՝ որտե՞ղ պետք է թաղվենք: Իսլամական  գերեզմանատանը քրիստոնյային թաղելու իրավունք չկա: Դրա փոխարեն՝ կա հին հայկական գերեզմանատուն, որտեղ թաղված է նաև Գևորգ Չաուշը: Ընդամենը պետք է մի քիչ միջոցներ ներդնել, վերանորոգել այդ գերեզմանատունը, ցանկապատել, ինչո՞ւ չէ, վերանորոգել Չաուշի գերեզմանը և հանձնել համայնքին:

Հավատացեք, որ դրանից հետո Մուշում հայկական կյանքը կսկսի ծաղկել, որովհետև Մուշում ապրող հայը կասի՝ տեսե՛ք, աշխարհում բան է փոխվել, հայ լինելն այլևս վտանգավոր չի: Իսկ այս ամենն անելու համար պետք է երկխոսություն Թուրքիայի  հասարակության հետ: Պետք է ասել, որ՝ դուք մեր թշնամիները չեք, որ՝ մենք ձեր թշնամիները չենք, ձեր պապերը կոտորել են մեր պապերին, հնարավոր է, որ մեր պապերն էլ սպանել են ձեր պապերին, բայց դա եղել է անցյալում: Հիմա մեր երկուսի ընդհանուր թշնամին Թուրքիայի իշխանությունն է. դուք քուրդ լինելով՝ չեք կարող խոսել քրդերն, սովորել ձեր գիրն ու գրականությունը, մենք հայ լինելով՝ կտրված ենք մեր ազգային ինքնությունից: Մենք պետք է ակտիվ լինենք և ոչ թե՝ անտարբեր: Եթե ուզում ենք, որ մեր ցավը հասկանան, մենք էլ պետք է հասկանանք ուրիշի ցավը:

– Դուք խոսում եք ուրիշի ցավը հասկանալու մասին: Արդյո՞ք Հայաստանի վերաբերմունքն Իրաքում եզդիների կոտորածին համարժեք էր:

– Ճիշտ է, Հայաստանում եղան հայտարարություններ, որոշակի օգնություն հավաքվեց տուժածների համար, բայց մեր հասարակությունը և ընդհանրապես համաշխարհային հասարակության վերաբերմունքը պետք է բնորոշել մեկ բառով՝ անտարբերությամբ:

Մեր աչքի առաջ կոտորում են եզդի ժողովրդին, որը Ցեղասպանության տիպիկ օրինակ է: Ո՞ւր է նայում նույն քաղաքակիրթ աշխարհը, ո՞ւր է նայում նույն ԱՄՆ-ը, որը Սադամ Հուսեյնի դեմ երկու պատերազմ մղեց՝ նրան իշխանությունից հեռացնելու համար, անապատում փոթորիկ կազմակերպեց: Հիմա այդ փոթորիկի արդյունքում Իրաքի տարածքի մի մասը վերածվել է Իսլամական պետության, որտեղ երեխաներին են կոտորում ու մարդկանց առքուվաճառքի շուկաներ են գործում: Ի՞նչ է, եզդիների Ցեղասպանությունը դատապարտելու համա՞ր էլ պետք է 100 տարի անցնի: Մենք այսօր մեր անտարբերությամբ նույնքան հանցագործ ենք, որքան Ցեղասպանության հեղինակները, որովհետև մենք մտածում ենք, որ դա հեռավոր Իրաքում է, դա մեզ չի վերաբերում՝ չհասկանալով, որ դա կարող է մեզ հետ լինել:

– Ի՞նչ եք կարծում, ե՞րբ կբացվի հայ-թուրքական սահմանը:

– Կարծում եմ՝ հարյուրամյակի տարելիցից հետո, 2016թ.: Սահմանի փակ լինելը կապված է մի քանի տոկոս անվճար գազ ստանալու հետ. Ադրբեջանը սահմանը փակ պահելու դիմաց Թուրքիային մատակարարվող գազի մի քանի տոկոսի համար գումար չի պահանջում: Բայց եթե ինձանով լիներ, ես Մարոկկոների օրինակով հենց այսօր կբացեի հայ-թուրքական սահմանը: Հյուսիսային և Հարավային Մարոկկոների բնակիչ տասնյակ-հազարավոր կանայք հավաքվեցին սահմանի երկու կողմում և ընդառաջ գնալով իրար՝ բացեցին սահմանը: Այստեղ խոսել է ժողովրդական դիվանագիտության ուժը: Նման ձևով մեր երկրների միջև սահմանը բացելու հարցը ես քննարկել եմ քուրդ մի քանի քաղաքապետերի հետ, և նրանց կողմից եղել է համապատասխան դրական վերաբերմունք: Ի վերջո, իշխանությունը ժողովրդինն է, և եթե իշխանություններն իրենք չեն համարձակվում կամ կարողանում որոշ հարցեր լուծել, ժողովուրդը կարող է անձամբ իրացնել իր ունեցած իշխանությունը: