Շանթ Հարությունյան. «Աստվածների վերադարձը»

«Համագործակցություն հանուն ժողովրդավարության» հասարակական կազմակերպության նախագահ Ստեփան Դանիելյանը Ֆեյսբուքի իր էջում գրել է. «Իշխանության կողմից վերահսկվող լրատվամիջոցները և անձերը փորձում են տարածել այն տեսակետը, որ Շանթը ոչ ադեկվատ է, տարածեք Շանթի գրած այս հոդվածը և թող մարդիկ ինքնուրույն որոշեն, թե ադեկվա՞տ է, թե՞ ոչ: Կարծում եմ, որ այստեղ իր գործողությունների դրդապատճառները շատ հստակ շարադրված են»: Ներկայացնում ենք Շանթ Հարությունյանի վերոնշյալ՝ «Աստվածների վերադարձը»   հոդվածը, որը 2009թ. հրապարակվել է www.religions.am կայքում:

Աստվածների վերադարձը

ԺՈՂՈՎՈՒՐԴ ԵՎ ՔԱՂԱՔԱԿՐԹՈՒԹՅՈՒՆ

Մարդկության պատմությունն ուսումնասիրելիս նկատելի է, որ յուրաքանչյուր նոր քաղաքակրթություն պատճառ է հանդիսանում որոշ հին ժողովուրդների մահվան և ուրիշ նորերի ձևավորման: Ընդհանրապես, էթնիկական, սոցիալական կամ կրոնական ցանկացած խումբ, որպես ժողովուրդ, ձևավորվում է իր ժամանակաշրջանի քաղաքակրթական իդեալների ներքո` տվյալ քաղաքակրթության արժեքային համակարգում:

Քաղաքակրթական գործող իդեալների անկումը քայքայում է առկա արժեհամակարգերը` ի վերջո, հանգեցնելով տվյալ քաղաքակրթության վախճանին, որն էլ, իր հերթին, կազմալուծում է մեռնող արժեհամակարգերի շուրջ ձևավորված ժողովուրդներին: Այն կազմալուծված ժողովուրդները, որոնք իրենցում ուժ են գտնում համախմբվելու նորահաղթ քաղաքակրթական արժեհամակարգերի շուրջ, կարողանում են հանդես գալ նախկինից տարբեր, այլ որակներով` որպես բոլորովին նոր ժողովուրդ, սակայն հաճախ` պահպանելով պատմական հիշողությունը: Եվ նրանք, ովքեր չեն կարողանում յուրացնել նոր քաղաքակրթական արժեհամակարգերը, նախ` դառնում են հին ժողովուրդներ, այնուհետև վերածվում հնացած ժողովուրդների` ենթարկվելով դանդաղ ու անփառունակ մահվան:

Այսօր, աշխարհում տեղի ունեցող քաղաքակրթական փոփոխությունները, ինչպես շատ այլ ժողովուրդների դեպքում, հայությանը ևս կանգնեցրել են լինել-չլինելու խնդրի առջև: Եվ որպեսզի հայությունը կարողանա դրական լուծել իր առջև ծառացած գոյության խնդիրը, նախևառաջ, անհրաժեշտ է, որ ըմբռնի այն արժեքային համակարգը, որի վրա կայացել է այսօրվա իշխող արևմտյան քաղաքակրթությունը: Ու քանի որ, արևմտյան քաղաքակրթությունը մասն է քրիստոնեական մեծ քաղաքակրթական պատմափուլի, որ սկիզբ է առել մեր թվարկության առաջին դարից, ուստի այդ արժեքային համակարգը հասկանալու համար, անհրաժեշտ է վերլուծել ողջ քրիստոնեական քաղաքակրթությունն` իր ձևավորումից մինչև մեր օրերը:

ՔՐԻՍՏՈՆԵԱԿԱՆ ՔԱՈՍԻ ԺԱՄԱՆԱԿԱՇՐՋԱՆ.  ԱՌԱՋԻՆ ԴԱՐԻՑ ՄԻՆՉԵՎ 451 Թ. ՔԱՂԿԵԴՈՆԻ ՏԻԵԶԵՐԱԺՈՂՈՎ

Համաշխարհային որևէ հեղափոխություն չի կարող հաղթանակել մեկ իշխող կարգախոսի ներքո և կամ իշխող կարգախոսը պետք է լինի ունիվերսալ` մարդկանց տալով այն տարբեր կերպ մեկնաբանելու հնարավորություն: Հայտնի է, որ քրիստոնեության հեղափոխական փուլում, իշխող քաղաքակրթական արժեքների դեմ ընդհանուր ճակատ կազմած` հանդես են եկել իրարից տարբեր, տասնյակ քրիստոնեական աղանդներ: Հեղափոխական տարբեր հոսանքների միջև միմյանց աշխարհայացքների փոխադարձ հանդուրժումը, հեղափոխության հաղթանակի գլխավոր գրավականն է: Ճիշտ է, գաղափարական տարբեր հոսանքների առկայությունն ապահովում է հեղափոխության հաղթանակը` հին արժեքների նկատմամբ, բայց ընդունակ չէ ձևավորել բոլորի համար ընդունելի նոր արժեքային համակարգ:

Քրիստոնեական միլիոնավոր զանգվածները դուրս էին եկել հեղափոխության. մի մասը` ազատության և արդարության, մյուս մասը` հավասարության և եղբայրության, իսկ շատերն էլ` խաղաղության, երջանկության և այլ իդեալներով խանդավառված: Ստեղծված աշխարհայացքային քաոսը պահպանվեց մինչև հեղափոխության վերջնական հաղթանակը, երբ Թեոդոս Մեծ կայսրը, 381թ.-ին, քրիստոնեությունը միակ պետական կրոն հռչակեց: Հաղթանակած քրիստոնեությունը, որպեսզի կարողանար հաղթահարել իր իսկ ստեղծած հեղափոխական քաոսը, ստիպված էր կանոնակարգել հռչակված կարգախոսները, դրանք դոգմաների վերածելու համար` հաճախ դիմելով նաև բռնության:

Դեռևս, 325թ.-ին, Նիկիայի առաջին տիեզերաժողովն ընդունել էր քրիստոնեության հավատամքը` Սուրբ Երրորդությունը: Ըստ այդ հավատամքի` գոյություն ունի Հայր Աստված, Սուրբ Հոգի և Որդի Աստված: Ուսումնասիրելով քրիստոնեության հավատամքը, նկատելի է, որ Հայր Աստված խորհրդանշում է Ազատությունը, Սուրբ Հոգին` Հավասարությունը, իսկ Որդի Աստված` Եղբայրությունը: Նիկիայի տիեզերաժողովում նաև դատապարտվեց Արիոսական աղանդը, որը քարոզում էր` թե Քրիստոսը աստված չէ: Սա նշանակում էր, որ արիոսականները Եղբայրությունը աստվածային արժեք չէին համարում: Սակայն, դատապարտելով արիոսականներին, պայքարը նրանց դեմ չավարտվեց` շարունակվելով շուրջ հարյուր տարի: Արիոսականներին զուգահեռ, առաջացան նաև այլ աղանդներ, որոնցից էր «Մակեդոնական» կոչվող աղանդը: Մակեդոնական աղանդի ներկայացուցիչները մերժում էին Սուրբ Հոգու աստվածություն լինելը:

Այսինքն` Հավասարությունը աստվածային արժեք չէին համարում: 381թ.-ին, Կոստանդնուպոլսում հրավիրված քրիստոնեական երկրորդ տիեզերաժողովը կրկին դատապարտեց արիոսականներին, ինչպես նաև մակեդոնական աղանդի հետևորդներին:

ՈՒՂՂԱՓԱՌ ՔԱՂԱՔԱԿՐԹՈՒԹՅԱՆ ԾՆՈՒՆԴԸ

1. Եղբայրություն

2. Հավասարություն

3. Ազատություն

451թ.-ին, Քաղկեդոն քաղաքում, տեղի ունեցավ քրիստոնեական եկեղեցիների 4-րդ տիեզերաժողովը, որտեղ վերջնական տեսքի բերվեց և կանոնակարգվեց քրիստոնեության հիմնական արժեքային համակարգը: Փաստորեն, Քաղկեդոնի ժողովը վերջ դրեց բյուզանդական կայսրության տարածքում տիրող քրիստոնեական արժեքների քաոսին, և այն կանոնակարգելով` հիմք հանդիսացավ հազարամյակ տևող քրիստոնեական ուղղափառ քաղաքակրթության:

Ուսումնասիրելով քրիստոնեական ուղղափառ մշակույթը, տեսնում ենք, որ այդ քաղաքակրթությունը ձևավորվել է Եղբայրության, Հավասարության և Ազատության կարգախոսների ներքո` վերոհիշյալ հերթականությամբ:

Հելլենական քաղաքակրթության անկումն ու հին աստվածների կործանումը, հռոմեական կայսրության և նրա քաղաքական ազդեցության տակ գտնվող ժողովուրդների մեջ, առաջացրել էին հասարակական փոխհարաբերությունների քայքայում: Հելլենական արժեքների շուրջ համախմբված ժողովուրդները` որպես կազմակերպված հանրույթներ, այլևս դադարել էին գոյություն ունենալ, և ամենուր իշխում էր հասարակական անտագոնիզմը: Հելլենական մարդն այլևս չէր ոգեշնչվում նախկին բարձրագույն իդեալներով: Նա չէր հավատում վաղվա օրվան:

Չէր հավատում իր նմանին, այսինքն` Ինքն իրեն: Ըստ էության, հելլենական մարդը կորցրել էր ապրելու, արարելու ձգտումը` կյանքի իմաստը, ուստի` «մեռնում էր»: Այսպես մեռան հելլենական արժեքներ դավանող շատ ժողովուրդներ: Այ նուամենայնիվ, մարդը` որպես կենսունակ էակ, չէր կարող հաշտվել իր բացարձակ մահվան հետ: Եվ այդ պայմաններում, մարդկային առաջավոր միտքը տենդորեն գործում էր, ինքնապահպանման ուղիներ որոնում: Ընդհանրապես, երբ մարդն անզոր է լուծել իր առջև ծառացած բարդ խնդիրները` միշտ դիմում է աստվածների օգնությանը: Ահա, այս անգամ էլ, աստվածների օգնությամբ, մարդկությունը հանգեց քրիստոնեական արժեքների գիտակցմանը:

Քրիստոնեական վարդապետության միջոցով, մարդկությունը ձևակերպեց այն արժեհամակարգը, որը վերադարձնում էր մարդուն` սերն իր նմանի նկատմամբ, հավատը` հռչակված իդեալների և հույսը` լուսավոր ապագայի հանդեպ: Այսպիսի արժեհամակարգն էր, որ կարող էր իր շուրջը համախմբել կազմալուծված Հռոմեական կայսրության ժողովուրդներին և վերականգնել երբեմնի հզոր կայսրությունը: Սա հասկացան ու գործադրեցին հռոմեական և բյուզանդական կայսրերը` Կոստանդին Մեծից մինչև Մարկիանոս: Այնուհանդերձ, ուղղափառ քաղաքակրթության հիմքը հանդիսացած քրիստոնեական արժեհամակարգը կանոնակարգվեց 451թ.-ին, Մարկիանոս կայսեր կողմից հրավիրված Քաղկեդոնի տիեզերաժողովում:

Բյուզանդական կայսրության ծավալապաշտական շահերը պահանջում էին, որպեսզի քրիստոնյա բոլոր ժողովուրդները համախմբվեն կայսրության հովանու ներքո` եղբայրության սկզբունքով, ուստի Եղբայրությունը առաջնային կարգախոս դարձավ: Իր կարևորությամբ, երկրորդ կարգախոսը դարձավ Հավասարությունը, որը պետք է արդարության զգացում ապահովեր կայսրության բոլոր հպատակների հոգիներում: Սա ևս համապատասխանում էր կայսրության շահերին:

Բոլորը հավասար էին Աստծո և Կայսեր առաջ: Ազատության կարգախոսը, որի գործնական կիրառումը հակասում էր կայսրության շահերին, իր նշանակությամբ երրորդն էր, և սիմվոլիկ բնույթ էր կրում: Բյուզանդական հասարակությունը ոգեշնչված էր այս արժեքներով, և առաջնորդվում էր այնպիսի գործիչների կողմից, ովքեր պաշտպանում էին եղբայրության և հավասարության սկզբունքները: Պատմությունից հայտնի են Հովհաննես Ոսկեբերանի, Սիմեոն Սյունակեացի և այլոց քարոզներն ու կոչերը` եղբայրության ու հավասարության վերաբերյալ, որ ուղղված էին հասարակությանը:

Բյուզանդական հասարակության համար եղբայրության սկզբունքն այնքան անկեղծ ու իրական էր, որ պետության կայսրեր էին հռչակվում ամենատարբեր ազգությունների ներկայացուցիչներ, և դա բնական էր դիտվում: Հավասարության սկզբունքին նույնպես անկեղծորեն հավատում էին ոչ միայն շարքային մարդիկ, այլև կայսրերը: Հավասարության սկզբունքի պահպանման շնորհիվ էր, որ հաճախ պետության կայսրեր էին հռչակվում նաև ծագումով ոչ ազնվական, աղքատ գյուղացիների զավակներ: Բյուզանդական կայսրերն` իրենց հրովարտակներով, երբեմն նույնիսկ սահմանափակել են իշխող արիստոկրատիայի արտոնությունները, երբ զգացել են, որ խախտվում է հավասարության սկզբունքը` կայսրության հպատակների միջև: Բյուզանդական աշխարհիկ և հոգևոր իշխանությունները, քանի դեռ բավարար չափով, ներդաշնակորեն պահպանում էին այս սկզբունքները, և ժողովուրդը հավատում էր դրանց` կայսրությունն ապրում ու զարգանում էր. կերտվում էր ուղղափառ քաղաքակրթությունը:

Բյուզանդական կայսրության կործանմանը և ընդհանրապես, ուղղափառ քաղաքակրթության անկմանը նախորդած շրջանում, տեսնում ենք, որ բյուզանդական հասարակության մեջ թուլացել է հավատը բարձրագույն իդեալների նկատմամբ: Պետության կողմից, հասարակության մեջ այլևս չէին պահպանվում եղբայրության, հավասարության և ազատության սկզբունքները, ինչն էլ անիմաստ էր դարձնում պետության գոյությունը հասարակության համար: Բյուզանդիայում, Եղբայրության մասին ուղղափառ մեկնաբանությունները կամ այլևս չէին կիրառվում, կամ դադարել էին ոգեշնչել հպատակ քրիստոնյաներին, որի ապացույցն էին քրիստոնյա ժողովուրդների միջև սկսված ու գնալով սաստկացող պատերազմները: 11-12-րդ դարերի հեղինակները, մասնավորապես` Քրիստափոր Միտիլենացին, Միքայել Հոնիատեսն իրենց աշխատություններում, քննադատում էին երկրում առկա անհավասարությունը, ազատության սահմանափակումը և այլ երևույթներ, որոնք ցույց էին տալիս, որ խախտված էին նաև հավասարության և ազատության սկզբունքները:

Փաստորեն, այլևս խախտված էր ուղղափառ քաղաքակրթության հիմքը կազմող` Եղբայրության, Հավասարության և Ազատության ողջ արժեհամակարգը: Այս ամենի հետևանքով, ինչպես նկատեցինք, մարդկանց մոտ մեռավ հավատը հռչակված իդեալների նկատմամբ: Մարդը դադարեց արարել, ստեղծագործել: Դադարեց առաջընթացը: Մեռավ քաղկեդոնական արժեքներով ապրող մարդն` իր հետ կործանելով նաև ուղղափառ քաղաքակրթությունը:

ԿԱԹՈԼԻԿ  ԿԱՄ ԵՎՐՈՊԱԿԱՆ ՔԱՂԱՔԱԿՐԹՈՒԹՅՈՒՆ

1. Եղբայրություն

2. Ազատություն

3. Հավասարություն

Մինչ ուղղափառ քաղաքակրթության լիակատար վախճանը, 1054թ.-ին, ուղղափառ եկեղեցին պառակտվեց` ծնունդ տալով կաթոլիկ ուղղությանը: Կաթոլիկ եկեղեցին որոշակի փոփոխության և ռեֆորմացիայի ենթարկեց քրիստոնեական դոգմաները, որոնց արդյունքում տեղափոխվեցին քրիստոնեության հիմնական սկզբունքները:

Ծանոթանալով կաթոլիկ եկեղեցու գլխավոր փիլիսոփա և աստվածաբան Թովմա Աքվինացու մտքերին, նկատում ենք, որ նա շեշտում է մարդու կամքի ազատությունը: Մարդկային կամքի ազատության մասին Աքվինացու այս տեսությունը հիմնված էր մեկ այլ` 4-5-րդ դարերի մեծագույն փիլիսոփա Օգոստինոս Ավրելիանոսի աշխատությունների վրա: Թովմա Աքվինացին, կարևորելով կամքի ազատությունը, միաժամանակ երկրորդական է համարում հավասարության սկզբունքը: Կամքի ազատության մասին իր աշխատություններն է գրում նաև վանահայր և փիլիսոփա Բեռնարդոսը: Ի տարբերություն ուղղափառության, կաթոլիկ եկեղեցում մեծ տարածում է ստանում միաբան եղբայրությունների ձևավորումը: Սակայն, եթե նախկինում ձևավորված միաբան եղբայրություններն առաջնորդվում էին հավասարության սկզբունքով, ապա այժմ առաջնային էր դառնում ազատության դրսևորումը: Կաթոլիկ աշխարհում հայտնի, առաջին` Բենեդիկտյան միաբանությունը, վանահայր Բեռնարդոսի կողմից ենթարկվում է ռեֆորմացիայի` վերածվելով կամքի ազատության քարոզչության կենտրոնի:

Հին` Բենեդիկտյան, Օգոստինյան և այլ միաբանությունների կողքին, ստեղծվում են նորերը` Սիստերսյան, Դոմինիկյան, Ֆրանցիսկյան և այլ վանական միաբանությունները, որոնց համար կարևորվում է մարդու ազատ կամքի դրսևորումը: Ի տարբերություն ուղղափառ և միաբնակ եկեղեցիների, կաթոլիկ եկեղեցին փոխում է նաև վերաբերմունքը Մարիամ Աստվածածնի նկատմամբ` գրեթե աստվածացնելով նրան, ու հռչակում որպես Տիրամայր, Աստվածամայր: Վերաբերմունքի այսպիսի փոփոխությունը, կաթոլիկ եվրոպայում մեծացնում է կնոջ դերը, որն այսօր եվրոպական քաղաքակրթության հիմքերից մեկն է: Տիրամոր բացարձակ պաշտամունքը խթանեց նոր կին սրբերի գոյությանը, որոնցից ամենանշանավորներից է Ֆրանսիայի ազատության համար պայքարի հերոս Ժաննա դը Արկը:

Քրիստոնեական այս երեք հիմնական սկզբունքների` Եղբայրության, Ազատության և Հավասարության, առաջին հայացքից` ոչ էական տեղափոխությունը, հիմք հանդիսացավ կաթոլիկ կամ եվրոպական քաղաքակրթության: Միաբան եղբայրությունների խաչակրաց արշավանքներն ու ծավալած միսիոներական ակտիվ գործունեությունը հետևանք էին, իր կարևորությամբ երկրորդը դարձած` Ազատության սկզբունքի: Ազատության սկզբունքի գործնական դրսևորման արդյունք էր նաև նոր աշխարհի` Ամերիկայի հայտնագործումը: Ի վերջո, կաթոլիկ եկեղեցին` կարևորելով մարդու ազատ կամքը, ակամա նպաստեց գիտության, արվեստի ու փիլիսոփայության սրընթաց զարգացմանը, որոնք էլ հենց ձևավորեցին եվրոպական կաթոլիկ քաղաքակրթությունը: Այս ժամանակաշրջանը հայտնի է որպես Վերածննդի դարաշրջան:

Կամքի ազատության դրսևորումն իր հետ բերեց նաև մարդկային մտքի ազատության ձգտումներ, որոնք հաճախ հակադրվում էին կաթոլիկ եկեղեցու պաշտոնական տեսակետներին: Կաթոլիկ եկեղեցին, փորձելով ճնշել Վերածննդի մշակույթը, ողջ Եվրոպան ներքաշեց ճգնաժամի մեջ, ուր հռչակված իդեալները դարձյալ դադարեցին ոգեշնչել միլիոնավոր զանգվածներին: Առկա ճգնաժամը հաղթահարելու համար, հերետիկոսության դեմ պայքարի անվան տակ, Վատիկանը խստացրեց հալածանքներն ազատ մտքի ցանկացած դրսևորման դեմ:

Ճիզվիտական միաբանությունը` Հռոմի Պապի անունից և թույլտվությամբ, ինկվիզիցիայի էր ենթարկում ազատ միտքը: Իրենց համոզմունքների համար խարույկ էին բարձրացվում առաջադեմ մտավորականները` Սավոնարոլան, Կամպանելլան, ‎‎‎‎‎‎‎‎Ջորդանո Բրունոն և այլոք: Իրենց ոչ քրիստոնեական հավատքի համար, ողջ Եվրոպայում դաժան հալածանքների էին ենթարկվում տասնյակ-հազարավոր հրեաներ: Ազատության հետ մեկտեղ, խախտված էին նաև Եղբայրության և Հավասարության սկզբունքները: Փողով ինդուլգենցիա էին ստանում միայն հարուստները: Մարդու մեջ դարձյալ մեռնում էր հավատը հռչակված բարձրագույն արժեքների նկատմամբ:

Ե՛վ ուղղափառ, և՛ կաթոլիկ քաղաքակրթությունները տևեցին հազար տարի. առաջինը` մոտավորապես 5-րդ դարից մինչև 15-րդ դարը, իսկ երկրորդը` 11-րդ դարից մինչև 21-րդ դարը: Ինչպես ուղղափառ քաղաքակրթությունն իր ձևավորումից հինգ դար անց, ենթարկվեց մեծ ճգնաժամի` ծնունդ տալով կաթոլիկ քաղաքակրթությանը, այնպես էլ կաթոլիկ քաղաքակրթությունն իր ձևավորումից հինգ դար հետո, ենթարկվեց մեծ ճգնաժամի` ծնունդ տալով բողոքական կամ այսօրվա արևմտյան քաղաքակրթությանը:

ԲՈՂՈՔԱԿԱՆ ՇԱՐԺՄԱՆ ԾՆՈՒՆԴԸ

1517 թվականն ընդունված է համարել որպես Բողոքական շարժման սկիզբ` երբ գերմանացի աստվածաբան, Օգոստինյան միաբանության անդամ Մարտին Լյութերը հռչակեց իր 94 թեզերն` ընդդեմ կաթոլիկ եկեղեցու: 1518թ.-ի հունվարին, հրատարակվեց և աննախադեպ` միլիոնավոր օրինակներով, տարածվեց նրա «Քրիստոնյայի ազատությունը» գիրքը: Լյութերի կողմից սկսված չափավոր բողոքական շարժումը, որ հայտնի է Լյութերականություն անվամբ, ծնունդ տվեց տասնյակ կրոնական հոսանքների, որոնց կարելի է դասել միմյանց հակադիր, երկու հիմնական ուղղությունների մեջ: Ուղղություններից մեկը, որ քարոզեց Լյութերի նախկին կողմնակից Թոմաս Մյունցերը, կոչվեց Մյունցերականություն: Մյուս ուղղությունը, հիմնադրվելով Ժան Կալվինի կողմից, կոչվեց Կալվինականություն:

Մյունցերականությունը որպես ուղղափառ քաղաքակրթության վերածնունդ

 1. Հավասարություն

 2. Եղբայրություն

 3. Ազատություն

Եվրոպայում առաջինը Թոմաս Մյունցերն էր, որ փորձեց իրականացնել գյուղացիական հեղափոխություն: Նա, 1524-25 թթ.-ին, գլխավորեց Գերմանիայում սկիզբ առած գյուղացիական ապստամբությունները: Ծանոթանալով Մյունցերի բողոքական քարոզներին, նկատում ենք, որ մարդու համար, նա առաջնային է հռչակում Հավասարության սկզբունքը, իր կարևորությամբ երկրորդը` Եղբայրության, իսկ Ազատության սկզբունքն` ինչպես ուղղափառների մոտ, սպասարկում էր վերոհիշյալ արժեքներին: Ի վերջո, Մյունցերի գլխավորած ապստամբությունները ճնշվում են, և նա` իր կողմնակիցների հետ, ենթարկվում է մահապատժի:

Վերլուծելով Մյունցերական շարժումը, տեսնում ենք, որ կաթոլիկ Եվրոպայում, այն ի սկզբանե դատապարտված էր տապալման` իր իսկ առաջ քաշած սկզբունքների պատճառով: Ազատության այն կարգավիճակը, որին կաթոլիկ Եվրոպան հասել էր ուղղափառ քաղաքակրթությանը հակադրվելով, այլևս չէր ցանկանա փոխել որևէ այլ արժեքի հետ: Մինչդեռ, Թոմաս Մյունցերն իր պայքարով փորձում էր հետ մղել Ազատությունը` այն ստորադասելով ոչ միայն Եղբայրության, այլև Հավասարության սկզբունքներին:

Պարտություն կրելով կաթոլիկ Եվրոպայում, մյունցերականությունն, այնուամենայնիվ, կարողացավ արմատավորվել արևելյան Եվրոպայի ուղղափառ երկրներում: Այս երևույթը բացատրվում է հետևյալով` ուղղափառ քաղաքակրթության հիմքը կազմող Սուրբ Երրորդության մեջ, ինչպեսև մյունցերականության մեջ, Ազատությունն` իր կարևորությամբ, գտնվում էր երրորդ տեղում: Ընդհանրապես, քրիստոնեական արժեքներով ձևավորված բոլոր երեք` ուղղափառ, կաթոլիկ և բողոքական քաղաքակրթություններն Էլ կայացել են ազատության արժեվորման արդյունքում: Եղբայրության և Հավասարության վերարժեվորումներն ընդունակ չեն ծնունդ տալ նոր քաղաքակրթության, այլ միայն կարող են բարեփոխել գոյություն ունեցող համապատասխան քաղաքակրթությունը:

Բյուզանդական կայսրության կործանումից հետո, ուղղափառ քաղաքակրթության միջնաբերդը դարձավ Ռուսաստանը: 16-17-րդ դարերում, Ռուսաստանում սկիզբ առած կրոնական-հասարակական շարժումները, որ տեղի էին ունենում սոցիալական արդարության, օրինականության պահպանման համար, իրենց էությամբ պայքար էին` հանուն հավասարության: Ե‘վ ավանդական ուղղափառության կողմնակիցները` Նիլ Սորսկին, Մաքսիմ Գրեկը, պրոտոպոպ Ավակումը և՛ ուղղափառության ռեֆորմատորները` Նիկոն պատրիարքի գլխավորությամբ, հանդես էին գալիս հանուն սոցիալական արդարության, օրինականության և հավասարության: Նույնիսկ Ստեփան Ռազինի գլխավորած կազակական ապստամբությունն` ընդդեմ սոցիալական անարդարության և իշխող անօրինականութայան, հետագայում վերաճեց ազատությունների համար պայքարի: Ուղղափառ Ռուսաստանում ծավալված այս շարժումները պարարտ հող հանդիսացան մյունցերական գաղափարների տարածման համար:

19-րդ դարում, եվրոպական լուսավորության գաղափարների ազդեցությամբ, նախ` Ռադիշչևը, այնուհետև` դեկաբրիստներ Ռիլեևը, Պեստելը և այլոք, ռուսական հասարակության մեջ առաջ քաշեցին Ազատության կարգախոսը: Ազատության համար մղված պայքարում, թե՛ դեկաբրիստները և թե՛ ավելի ուշ հանդես եկած լուսավորիչները, մատնվում էին անհաջողության: Ի վերջո, ռուս լուսավորիչ-հեղափոխականների կողմից, ազատության համար տասնամյակներ տևած պայքարը` 1917թ.-ի փետրվարին, ավարտվեց հաղթանակով: Ռուսական հասարակությունը, որ հարյուրամյակներով ձևավորվել էր ուղղափառ քաղաքակրթության արժեհամակարգում, անընդունակ եղավ պաշտպանելու նվաճված ազատությունները, և պատրաստ էր դրանք փոխել իրեն ավելի հոգեհարազատ արժեքներով: Ընդամենն ութ ամիս անց, 1917թ.-ի հոկտեմբերին, բոլշևիկների կողմից իրագործված հեղաշրջումը կասեցրեց ազատության ձեռքբերումները ռուս հասարակության մեջ, փոխարենը` հավասարությունը հռչակելով որպես գլխավոր արժեք:

Հեղաշրջումը հաջողվեց եվրոպական լուսավորության և մյունցերական գաղափարների համադրման շնորհիվ, որը ներդաշնակ էր ուղղափառ քաղաքակրթության արժեհամակարգին: Բոլշևիկյան կայսրությունը, մյունցերական գաղափարները կարողացավ հաստատել արևելյան Եվրոպայի երկրներում, որոնց արժեհամակարգերը, նույնպես, հիմնականում ձևավորվել էին ուղղափառ քաղաքակրթության ներքո: Եվ պատահական չէր, որ մյունցերական գաղափարներով ձևավորված սոցիալիստական ճամբարում, պարբերաբար ապստամբում էին ուղղափառ մշակույթին խորթ` կաթոլիկ չեխերը, լեհերը և հունգարները, որոնց համար Ազատությունն ավելի բարձր արժեք էր, քան` Հավասարությունը: Ի վերջո, մյունցերական գաղափարներով բարեփոխված ուղղափառ քաղաքակրթությունը ևս կորցրեց իր գրավչությունը` միլիոնավոր զանգվածների համար, որը հանգեցրեց սոցիալիստական ճամբարի փլուզմանը:

Սոցիալիստական ճամբարի քայքայումը սոսկ պետությունների դաշինքի կործանում չէր, այլ` մեռնող մի ամբողջ քաղաքակրթության, այնպիսին, ինչպիսին հունահռոմեական և բյուզանդական (ուղղափառ﴿ քաղաքակրթությունները: Ծանոթանալով սոցիալիստական ճամբարի կործանմանը նախորդած տարիների գրականությանն ու մշակույթին, ակնառու է, որ դարձյալ խախտված է քաղաքակրթական հիմնական արժեհամակարգը: Հասարակության առաջադեմ մտավորականությունը նշում էր, որ չեն գործում Հավասարության, Եղբայրության և Ազատության սկզբունքները:

Կալվինականությունը որպես կաթոլիկ քաղաքակրթության ռեֆորմ

1. Հավասարություն

2. Ազատություն ‎ ‎

3. Եղբայրություն

Կաթոլիկ քաղաքակրթության արժեհամակարգի քայքայումն ու անկումը փորձեցին կանխել Ջիրոլամո Սավոնարոլան, Տորկվեմադան և շատ այլ կաթոլիկ գործիչներ, սակայն, անհաջողության մատնվեցին: Արևմտյան Եվրոպայի հասարակության բարեփոխումը` սկսվելով կաթոլիկ միաբանների կողմից, դուրս եկավ կաթոլիկության շրջանակից` ուղղակիորեն հակադրվելով նրան և ծնունդ տալով բողոքական շարժմանը: Գերմանացի աստվածաբան Մարտին Լյութերի նախաձեռնած շարժումը տարածվեց ողջ արևմտյան Եվրոպայում: Ինչպես նշվեց, բողոքական շարժման մեջ առանձնացան երկու արմատական-հակադիր հոսանքներ` Կալվինականությունն ու Մյունցերականությունը:

Ի տարբերություն ջախջախված մյունցերական շարժման, կալվինիզմը խոր արմատներ գցեց կաթոլիկ Եվրոպայում` երկարատև և արյունահեղ պատերազմ մղելով կաթոլիկության դեմ: Կալվինականության արժեհամակարգում Ազատությունն առաջնային էր հռչակվում` երկրորդ և երրորդ դիրքեր մղելով Հավասարության և Եղբայրության սկզբունքները: Այս բողոքական հոսանքը, որը նոր քաղաքակրթական հայտ էր ներկայացնում, կաթոլիկների դեմ երկարատև պատերազմներից հետո, ի վերջո, իր դիրքերից որոշակի նահանջ ապրեց: 1555թ.-ի Աուգսբուրգյան կրոնական հաշտությունը` Գերմանիայում, 1598թ.-ի հուգենոտյան պատերազմների արդյունքում ընդունված Նանտի էդիկտը` Ֆրանսիայում, բողոքականներին ու կաթոլիկներին հաշտեցրին միմյանց հետ: Կաթոլիկների ու բողոքականների միջև կնքված հաշտությունը դարձյալ առաջնային դարձրեց Հավասարության սկզբունքը` Ազատության սկզբունքը մղելով երկրորդ դիրք:

Մեծ Բրիտանիայում բողոքականությունը հանդես եկավ պուրիտանության տեսքով: Պուրիտանությունն, իր հերթին, բաժանված էր երկու հոսանքների` ինդեպենդենտների և պրեսբիտերների: 1640-60թթ.-ին, անգլիական բուրժուական հեղափոխության ժամանակ, ինդեպենդենտները (անկախներ)` Օլիվեր Կրոմվելի գլխավորությամբ, կարողացան նվաճել իշխանությունը` Ազատությունը հռչակելով գլխավոր արժեք: Սակայն, հետագայում, ինդեպենդենտներից անջատված լևելերները (հավասարարներ) և դիգերները (ճշմարիտ հավասարարներ)` բազմաթիվ հեղափոխական ելույթներով, խարխլեցին Կրոմվելի հիմնած հանրապետության հիմքերը` ձգտելով Ազատությունը ստորադասել Հավասարությանը:

Չնայած, ինդեպենդենտները կարողացան ճնշել դիգերների և լևելերների ապստամբությունները, այնուամենայնիվ, գաղափարական հակասություններից թուլացած հեղափոխականներն, ի վերջո, ստիպված էին հաշտվել միապետության հետ` ակամա Հավասարությունն առաջնային ճանաչելով:

18-րդ դարում, կաթոլիկ Եվրոպայի դեմ, սկսվեց բարեփոխական երկրորդ հզոր շարժումը, որը կոչվեց Լուսավորականություն: Լուսավորության շարժման հիմնադիրներից էին` Վոլտերը, Դիդրոն, Ռուսսոն: Նրանք ոչ միայն առաջնային հռչակեցին Ազատությունը, ինչպես արմատական բողոքականները, այլև կաթոլիկ եկեղեցու ենթակայությունից դուրս բերեցին անհատի հոգևոր զարգացումը, կրթությունը, գիտությունը և այլն: 18-րդ դարի լուսավորիչների ասպարեզ գալուց հետո, հեղափոխական շարժումներն այլևս չէին իրագործվում միայն կրոնական դրոշի ներքո:

Հոգևոր և մտավոր ձգտումները, կրոնական պայքարի հետ մեկտեղ, ունենում էին նաև աշխարհիկ դրսևորումներ: 1789թ.-ին տեղի ունեցած Ֆրանսիական Մեծ հեղափոխությունն իրականացվեց ազատության դրոշի ներքո` Հավասարությունը հռչակելով երկրորդ, իսկ Եղբայրությունը` երրորդ կարգախոս: Մի քանի տարի անց, Նապոլեոն Բոնապարտը` տիրելով իշխանությանը, դարձյալ ոչնչացրեց հեղափոխության նվաճումները` երկրորդական դիրք մղելով նաև Ազատության սկզբունքը: Փաստորեն, կաթոլիկ Եվրոպայում, նոր քաղաքակրթության ձևավորման ցանկացած փորձ, որի առաջին կարգախոսը կհանդիսանար Ազատությունը, դատապարտվում էր անհաջողության` ընդամենը, ռեֆորմացիայի ենթարկելով գործող կաթոլիկ քաղաքակրթությունը:

20-րդ դարում, կաթոլիկության հոգևոր ինկվիզիցիային փոխարինեց կաթոլիկական աշխարհիկ ինկվիզիցիան` ծնելով իտալական ֆաշիզմը, գերմանական հիտլերիզմը և այլն, որոնք, ինչպես նախկինում` և՛ հալածում էին այլահավատ հրեաներին, և՛ խաչակրաց արշավանքներ ձեռնարկում դեպի արևելք` ընդդեմ ուղղափառ ժողովուրդների: Հիտլերի, Մուսոլինիի նման քաղաքական գործիչների հանդես գալն արդյունք էր մեռնող կաթոլիկ քաղաքակրթության ռեակցիայի: Բողոքականության միջոցով ռեֆորմացիայի ենթարկված կաթոլիկ քաղաքակրթությունն այսօր, այլևս նախկինի պես չի ոգեշնչում միլիոնավոր արևմտաեվրոպացիներին ու չի մղում ստեղծագործական նվաճումների: Ըստ էության, բարեփոխված կաթոլիկ քաղաքակրթությունը դատապարտված է դանդաղ մահվան: Սա է վկայում եվրոպական մշակույթի սրընթաց անկումը:

 ԲՈՂՈՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ՈՐՊԵՍ ԱՐԵՎՄՏՅԱՆ ՔԱՂԱՔԱԿՐԹՈՒԹՅԱՆ ՀԻՄՔ

1. Ազատություն

2. Հավասարություն

3. Եղբայրություն

Կաթոլիկ Եվրոպայում հանդես եկած, բողոքականության առավել անզիջող և արմատական հատվածը, օրինակ` պուրիտանությունը, չցանկանալով նահանջել իր կողմից առաջնային հռչակված Ազատության սկզբունքից, չհաշտվեց կաթոլիկության հետ, դաժան հալածանքների ենթարկվելով` լքեց Եվրոպան ու հաստատվեց Հյուսիսային Ամերիկայում: Ամերիկայում հայտնվելով, արմատական բողոքականներն այնտեղ հռչակեցին իրենց հավատամքը` Սուրբ Երրորդությունը, որն առաջնային էր համարում Ազատությունը, ապա` Հավասարությունը, իսկ երրորդը` Եղբայրությունը: Վերոհիշյալ հերթականությամբ էլ, այս երեք սկզբունքների վրա ձևավորվեց այսօրվա բողոքական կամ արևմտյան քաղաքակրթությունը:

Ընդունված է կարծել, թե Ազատության ամերիկյան պատկերացումները ձևավորվել են Եվրոպան լքած հանցագործների միջավայրում: Ընդհանրապես, ազատության առավել իդեալականացված ձգտումներն ու լիարժեք ընկալումները դրսևորվում են հենց հալածյալների, դատապարտյալների մտքերում և հոգիներում:Խնդիրն այն է, որ Եվրոպան լքած փախստականներն, իրենց իշխանությունների կողմից հանցագործ էին համարվում և դատապարտվում, ոչ թե քրեական շարժառիթներով, այլ գաղափարական–քաղաքական համոզմունքների, այն է` ազատության ձգտման համար: Քանի դեռ, հյուսիսամերիկյան հասարակությունը հավատում է Ազատության, Հավասարության, Եղբայրության ամերիկյան (բողոքական) մեկնաբանություններին, և խանդավառված է դրանցով, արևմտյան քաղաքակրթությունը կզարգանա և կշարունակի առաջնորդել աշխարհի բոլոր քրիստոնյա ժողովուրդներին:

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմում, թեև ԱՄՆ-ն կռվում էր հանուն իր համաշխարհային հեգեմոնիայի, միևնույն է, նրա հաղթանակը` Գերմանիայի նկատմամբ ապահովվեց այն քաղաքակրթական առաքելության շնորհիվ, որով Միացյալ Նահանգներն ազատություն էր բերում կաթոլիկ և ուղղափառ Եվրոպայի ժողովուրդներին: Հետպատերազմյան տարիներին, եթե ռուսական կայսրությունն իր կայազորերն էր տեղակայում Արևելյան Եվրոպայի երկրներում, որպեսզի ճնշեր այդ ժողովուրդների ազատության ձգտումը և հնարավորության դեպքում, նվաճեր ազատ (կաթոլիկ) Եվրոպան, ապա Միացյալ Նահանգներն` Արևմտյան Եվրոպայում տեղակայված իր զորքերով պաշտպանում էր կաթոլիկ ժողովուրդների ազատությունները:

Պատահական չէր, նաև ԱՄՆ-ի կողմից բազմաթիվ պրոեկտների իրագործումն Արևմտյան Եվրոպայում (օրինակ` Մարշալի պլանը և Տրումենի դոկտրինան), որոնք ապահովում էին եվրոպական ժողովուրդների ազատությունները և նրանց մղում զարգացման ու առաջընթացի: Մարդկային ազատությունները երաշխավորող նմանատիպ որևէ նախագիծ չկա, որը Ռուսական պետությունն իրականացրած լիներ իր վերահսկողության տակ գտնվող Արևելյան Եվրոպայի երկրներում: Ի վերջո, ԱՄՆ-ն կարողացավ «սառը պատերազմում» հաղթել Ռուսաստանին, որովհետև նրա քարոզած քաղաքակրթական ազատությունները մարդկանց համար ավելի շահավետ և առաջադիմական էին, քան այն «ազատությունները», որ խոստանում էր ռուսական (ուղղափառ) քաղաքակրթությունը:

Եվ այսօր արտառոց ոչինչ չկա այն բանում, որ Միացյալ Նահանգները պատերազմ է մղում շատ երկրների դեմ` հանուն այդ երկրների ժողովուրդների ազատության, եթե, իհարկե, այդ ժողովուրդների պատկերացումները չեն համապատասխանում ազատության մասին ԱՄՆ-ի քաղաքակրթական պատկերացումներին:

Այս երևույթը ժողովուրդների կողմից որքան էլ անարդար համարվի, միևնույն է, Ազատության և այլ արժեքների համար պատերազմների պատճառը քաղաքակրթությունների բախման տրամաբանության մեջ է: Եվ եթե որևէ հանրություն (ռուսական, եվրոպական կամ այլ) կկարողանա Ազատության և նշված այլ արժեքներին հաղորդել ոչ միայն նոր, այլև առավել առաջադիմական քաղաքակրթական բովանդակություն, միայն այդ ժամանակ արևմտյան քաղաքակրթությունը` ԱՄՆ-ի գլխավորությամբ կզիջի իր դիրքերը և տանուլ կտա քաղաքակրթությունների պատերազմում:

Վերլուծելով քաղաքակրթությունների զարգացման օրինաչափությունները, կարելի է պնդել, որ առաջիկա տասնամյակներում, տեղի կունենա արևմտյան քաղաքակրթության բեկում: Առաջատարի դերն աշխարհում պահպանելու համար, արևմտյան քաղաքակրթությունը ստիպված կլինի ներքին ռեֆորմացիայի ենթարկվել, որը նրան հնարավորություն կտա գոյատևել ևս 500 տարի: Այսօր, դժվար է խորությամբ վերլուծել արևմտյան ողջ քաղաքակրթության ընթացքը, քանի դեռ այն իրեն չի սպառել և չի վերածվել պատմության:

ԱԱՏՎԱԾՆԵՐԻ ՎԵՐԱԴԱՐՁԸ
Հելլենական Հայաստանից դեպի արեւմտյան քաղաքակրթություն

1. Ազատություն

2. Հավասարություն

3. Եղբայրություն

Մեր թվարկությունից դեռ հինգ դար առաջ, Պլատոնն ասել է, թե մարդու կյանքի իմաստը երջանիկ լինելու մեջ է: Ժողովուրդներն ու մարդիկ, երջանկություն գտնելու համար, փնտրել են ոչ միայն աստվածներ, այլև` աստվածային արժեքներ: Այն ժողովուրդները, որոնք երջանկությունը փնտրել են քրիստոնեական հավատի միջոցով, ինչպես նկատեցինք, դրան հասել են Ազատության, Հավասարության և Եղբայրության արժեքների շնորհիվ: Կան ժողովուրդներ, որոնք իրենց երջանկությունը որոնել են իսլամի և այլ կրոնների միջոցով, սակայն մեզ հետաքրքրում է քրիստոնեական քաղաքակրթությունների արժեհամակարգը, որի շուրջ, թեկուզև ձևականորեն, համախմբված է հայ ժողովուրդը: Քաղաքակրթությունների զարգացմանը զուգահեռ, դիտելով հայ ժողովրդի վերջին երկհազարամյա պատմությունը, համոզվում ենք, որ հայությունը անտարբեր է եղել քաղաքակրթական այս երեք արժեքներին:

Միջազգային վիճակագրական շատ տվյալներ փաստում են, որ հայերն աշխարհի ամենադժբախտ ժողովուրդների շարքում են: Սակայն, հայերը դժբախտ ժողովուրդների ցանկում տեղ են գտել ոչ թե այս կամ այն օտար վիճակագրի գնահատականով, այլ սեփական կարծիքի` ինքնագնահատական տրված հարցումների արդյունքում: Ընդունված է կարծել, թե հայ ժողովրդի դժբախտ լինելու պատճառը նրա հազարամյա դառը ճակատագիրն է եղել, ողբերգական անցյալը, ինչպես նաև` անորոշ ներկան ու ապագան: Մինչ դեռ, հայն իսկապես դժբախտ է ոչ այն պատճառով, որ վերջին հազարամյակում անընդհատ հալածվել է, կոտորվել կամ արտագաղթել, այլ կա բոլորովին ուրիշ, առավել լուրջ պատճառ:

Դժբախտության սահմանները եթե զոհերով ու ավերներով չափելու լինենք, ապա հայերի հետ մեկտեղ այդ ցանկում պետք է հայտնվեն նաև գերմանացիները: Չէ՞ որ միայն երկրորդ համաշխարհային պատերազմում նրանք կորցրեցին 13 միլիոն մարդ, որոնց թվում` 4.5 միլիոն ծերեր, կանայք և երեխաներ, ինչը մոտ տասն անգամ գերազանցում էր 1915 թ -ին, թուրքերի կողմից Ցեղասպանության ենթարկված հայության 1.5 միլիոն զոհերի թիվը: Եվ եթե գերմանական զոհերին ավելացնենք նաև գերմանական քաղաքների ու բնակավայրերի հիմնահատակ ավերումը, պետության տարածքների կիսով չափ մասնատումը, նույնիսկ գերմանական ժողովրդի բռնի բաժանումը` երկու թշնամական հատվածների, ապա կպարզվի, որ այդպիսի աղետ չի ապրել աշխարհի և ոչ մի ժողովուրդ: Եվ սա ընդամենը` մեկ պատերազմի ընթացքում:

Իսկ գերմանական ժողովրդի պատմությունը ոչ միայն մշակույթների` այլև պատերազմների պատմություն է: Այսպիսի պատմություն ունեն ոչ միայն գերմանացիները: Այսպես են իրենց պատմությունը կերտել ռուսն ու հրեան, ճապոնացին ու կորեացին: Ճապոնացիներն աշխարհի այն բացառիկ ժողովուրդն են, որ ապրել են մարդկությանը հայտնի ամենաահավոր զենքի` միջուկային ռումբի աղետալի հետևանքները: Եվ, համենայնդեպս, այս բոլոր ժողովուրդներն էլ, բնավ, իրենց դժբախտ չեն համարում, ինչպես հայերը:

Ցանկացած ժողովրդի կյանքում էլ լինում են վիշտ, կորուստներ և ողբերգություն, բայց իրենց դժբախտ են համարում միայն կյանքի իմաստը կորցրած ժողովուրդները: Ցավոք, չգտնելով երջանկություն պարգևող ճշմարիտ արժեքները, հայը կառչում է թվացյալ և կեղծ արժեքներից:

Կրկին փաստենք, որ քրիստոնյա ժողովուրդներն իրենց մարդկային ու ազգային երջանկությունը կերտել են Ազատության, Հավասարության և Եղբայրության արժեքների ներքո: Հայերը, աշխարհի հնագույն քրիստոնյա ժողովուրդներից մեկը լինելով, ցավալիորեն, անհաղորդ են այս երեք աստվածային արժեքներին` Սուրբ Երրորդությանը, ըստ էության` երջանկություն պարգևող արժեքներին: Որպեսզի հասկանանք այն պարադոքսը, թե ինչպե՞ս կարող է քրիստոնյա ժողովուրդն անհաղորդ լինել քրիստոնեության հիմնական արժեհամակարգին, անհրաժեշտ է վերլուծել հայության որպես ժողովուրդ ձևավորման սոցիալ-հոգեբանական նկարագիրը: Այսինքն` թե սոցիալ-հոգեբանորեն հայությունն ի՞նչ արժեքների շուրջ է համախմբվել և ձևավորվել:

Այսօրվա հայությունը, սոցիալ-հոգեբանորեն, որպես ժողովուրդ ձևավորվել է մոտավորապես 22 դար առաջ, հելլենական քաղաքակրթության արժեհամակարգում` դավանելով իր ժամանակի բարձրագույն իդեալները: Ինչպես ավելի վաղ, այնպես էլ 22 դար առաջ, մարդկությունը գիտակցում էր, որ երջանկություն գտնելու համար, անհրաժեշտ է ապրել արդար հասարակարգում: Եվ յուրաքանչյուր ժողովուրդ, արդարության մասին ունեցած իր պատկերացումներին համապատասխան, կերտում էր սեփական պետությունն ու ներքին հասարակարգը: Հայությունը նույնպես, սեփական հայրենիքում երջանկություն գտնելու համար, ձգտում էր արդար հասարակարգի` ստեղծելով իր ժամանակի լավագույն ու հզորագույն պետություններից մեկն Առաջավոր Ասիայում` Մեծ Հայքը:

Ուսումնասիրելով հելլենիզմի պատմությունը, նկատում ենք, որ արդար հասարակարգ ստեղծում էին այն ժողովուրդները, որոնց պետության մեջ այլ բարձրագույն արժեքների հետ մեկտեղ, լավագույնս պաշտպանվում էին երկու հիմնական` Ազատության և Համաձայնության արժեքները: Օրինակ` Քրիստոսից առաջ, Հռոմի պաշտոնական դիցարանի աստվածությունների շարքում էին Ազատության և Համաձայնության աստվածները: Պատմությունից հայտնի է նաև, որ հին հռոմեական ժողովուրդը բաղկացած էր 300 տոհմից, որոնց տոհմավագները կազմում էին պետական խորհուրդը` Սենատը: Տոհմի անդամները կոչվում էին պատրիկներ, որոնք մասնակցում էին Հռոմի կառավարմանը: Տոհմական կազմակերպությունից դուրս մնացածներն իրավազուրկ էին, և կոչվում էին պլեբեյներ:

Մ.թ.ա. 4-3-րդ դդ.-ում, պատրիկների դեմ մղված պայքարում, պլեբեյները ձեռք են բերում քաղաքական իրավունքներ և հասնում իրավահավասարության: Ձեռք բերված իրավական հավասարություններն` անշրջելի, իսկ հասարակական համակեցությունն ամուր և առաջադիմական դարձնելու համար, անհրաժեշտ էր Համաձայնության արժեքի աստվածացումն ու պաշտամունքը, ինչն էլ տեղի ունեցավ նույն` մ.թ.ա. 4-3-րդ դարերում:

Ինչպես նշեցինք, այսօրվա հայությունը որպես ժողովուրդ ձևավորվել է հելլենական քաղաքակրթության արժեհամակարգում` համախմբվելով, հատկապես, ազգային ազատության և ազգային համաձայնության արժեքների շուրջ: Հելլենիզմի մահն ու Քրիստոնեական քաղաքակրթության ծնունդը ոչ միայն կործանեց հին աստվածներին, այլև բովանդակային մեծ փոփոխության ենթարկեց Ազատության և Համաձայնության արժեքները: Քրիստոնեության մեջ Ազատությունը նոր իմաստ ու բովանդակություն, ինչպես նաև քրիստոնեական նոր մեկնաբանություն ստացավ` պահպանելով, իհարկե, իր աստվածային արժեքը Սուրբ Երրորդության մեջ:

Համաձայնությունը, նույնպես, նոր իմաստ ու բովանդակություն ստանալով, որոշակի նոր մեկնաբանության արդյունքում, վերափոխվեց Հավասարության` դարձյալ տեղ գտնելով քրիստոնեական Սուրբ Երրորդության արժեհամակարգում: Համաձայնությունը խորհրդանշող որոշ հին իմաստներ, որոնք չէին մեկնաբանվել հավասարության արժեքի ներքո, փոխանցվեցին քրիստոնեության բերած միակ աստվածային արժեքին` Եղբայրությանը, որն էլ հենց ամբողջացրեց Սուրբ Երրորդության քրիստոնեական արժեհամակարգը:

Հավասարություն
Սխալված կլինենք, եթե պնդենք, թե հայությունն այսօր չունի հավասարության ընկալում: Սակայն այդ դեպքում, ինչու՞ այն չի ոգևորում ու ոգեշնչում հայությանը` իր երջանկությունը կերտելու ճանապարհին: Ինչու՞ հայության գիտակցության մեջ Հավասարությունը չի կարևորվում որպես բարձրագույն արժեք: Եվ, եթե այսօր յուրաքանչյուր հայի, նույնիսկ` ամենալուսավորյալին, հարցնենք, թե ինչպե՞ս է ընկալում Հավասարությունը` ճնշող մեծամասնությունն այն կմեկնաբանի կոմունիստական տեսանկյունից, իսկ առավել տեղեկացվածներն էլ, սրան կավելացնեն նաև այսօրվա դեմոկրատական ընկալման որոշ տարրեր: Իսկ, եթե հարցնենք, թե հայի համար Հավասարությունն ինչպե՞ս է ընկալվել սրանից 500 կամ 1500 տարի առաջ, կարծում ենք, դժվար թե որևէ մեկը կարողանա պարզաբանել: Ահա, սա այն դեպքում, երբ Հավասարությունը, որպես բարձրագույն կամ աստվածային արժեք, գոյություն ունի արդեն 20 դար:

Ինչպես ուղղափառ և կաթոլիկ երկրներում, միջնադարյան Հայաստանում ևս, փորձեր եղել են Հավասարությունը մեկնաբանել այնպես, որը ոչ միայն կբավարարեր միլիոնավոր լայն զանգվածներին, այլև կոգևորեր նրանց` հայ ժողովրդին մղելով արդար հասարակարգի կառուցման: Հավասարությունը նորովի մեկնաբանող և արժեվորող, վերջին հզոր հեղափոխական շարժումն իրականացրել են թոնդրակեցիները` մոտավորապես 1000 տարի առաջ:

Ծանոթանալով Թոնդրակյան շարժմանը, նկատում ենք, որ այն ձևավորվել էր ոչ թե աստվածային սիրո և եղբայրության հիմքի վրա, այլ` ատելության և աստվածային արժեքները մերժելու: Թոնդրակեցիների համար, Եղբայրությունն աստվածային արժեք չէր, ուստի հեղափոխական շարժումն իր մեջ չընդգրկեց հաղթանակն ապահովելու համար պահանջվող, անհրաժեշտ թվով կողմնակիցներ: Դարերի ընթացքում թոնդրակեցիների կողմից ձևակերպված Հավասարության ընկալումը դարձավ ժամանակավրեպ, իսկ նոր մեկնաբանություններ և արժեվորումներ չլինելու պատճառով, հայությունը երբեք չդիմեց նոր հեղափոխական շարժումների:

Հայ ժողովրդի հասարակական կյանքում, Հավասարությունը, որպես շատ թե քիչ ընդունելի և կիրառելի արժեք, ներդրվեց դրսից. նախ` 19-րդ դարի ռուսական հեղափոխական շարժումների ազդեցությամբ, ապա նաև գործնականում կիրառվեց Հայաստանը կոմունիստական Ռուսաստանի կողմից նվաճվելուց հետո: Այսօր, երբ ջախջախված է կոմունիստական արժեհամակարգը, և հայությունը մնացել է ինքն իր հետ` իր հազարամյա ինքնագիտակցությամբ, դարձյալ նախկինի նման չի կարողանում ձևակերպել ազգի և հասարակության զարգացման համար այդքան անհրաժեշտ` Հավասարության սկզբունքը: Այս է պատճառը, որ բոլոր նրանք, ովքեր ձգտում են հավասարության, դեպի անցյալը` մեռած կոմունիստական հասարակարգն են երազում: Սակայն, նրանք, ովքեր գիտակցում են կոմունիստական անցյալի անդառնալիությունը և փորձում ապրել առանց Հավասարության արժեքի, նրանց կյանքը, բնավ, առավել երջանիկ չի դառնում:

Ի տարբերություն Հավասարության արժեքի, այսօրվա հայությունն, ինչպես նշեցինք, որպես ժողովուրդ ձևավորված լինելով հելլենական արժեհամակարգում, բարձրագույն արժեք է համարում Համաձայնությունը` համառորեն ձգտելով հասնել ազգային համաձայնության: Որքան էլ հայ գրականությունն ու մշակույթը ողողված լինեն ազգային համաձայնությանն ուղղված կոչերով և քարոզներով, միևնույն է, հայությունը չի կարող այն ձեռք բերել և դրա միջոցով կերտել իր արդար հասարակարգը: Հայ ժողովուրդն ու նրա մտավոր էլիտան անկարող են ըմբռնել, որ Համաձայնությունը, հելլենիզմի ժամանակ լինելով ազգը համախմբող և առաջ մղող բարձրագույն արժեք, դարերի ընթացքում կորցրել է իր առաջադիմական նշանակությունը` հենց դրանով էլ բացառել այն վերագտնելու հնարավորությունը:

Հելլենական ժամանակաշրջանում, Համաձայնությունը բարձրագույն արժեք էր, քանի որ ժողովրդի ինքնակազմակերպման և պետության սոցիալական կառուցվածքի ձևն ու բովանդակությունը` այսօրվա համեմատությամբ, հիմնված էր այլ արժեհամակարգի վրա, որի անհրաժեշտ բաղկացուցիչը ազգային համաձայնությունն էր: Այսինքն` երբ հայոց ազգն ու պետությունն իր ժամանակի շատ ժողովուրդների նման, կազմված էր, իրենց առանձնահատկությունները դեռևս չկորցրած, բազմաթիվ տոհմացեղային համայնքներից, որոնք էլ ունեին իրենց առաջնորդող նախարարական ընտանիքները, անխուսափելի անհրաժեշտություն էր` ազգային համաձայնությունը բարձրագույն արժեք հռչակելը: Սա օգնում էր տարբեր համայնքներին, հանուն ընդհանուր համաձայնության, հրաժարվել որոշ առանձնահատկություններից, դրանով իսկ` ձևավորելով ու կայացնելով զարգացող ազգ ու պետություն:

Եվ եթե Արտաշես արքայի կողմից, համեմատաբար փոքրաքանակ հայությանն առաջարկվեց ազգային համաձայնության` իր ժամանակի լավագույն մոդելներից մեկը, որի շնորիվ Հայաստանը դարձավ Մերձավոր Արևելքի հզորագույն երկիրը` վերաճելով կայսրության, ապա կայսրության փուլում, բնական և արհեստական (ներգաղթ) միջոցներով, բազմամիլիոն աճ արձանագրած հայության սոցիալական կառուցվածքը սկսեց քայքայվել` կործանելով և՛ Տիգրան Մեծի կայսրությունը, և՛ հայկական պետությունը: Փաստորեն, ազգային համաձայնությունը` որպես արժեք, զարգացում և առաջադիմություն կարող է ապահովել, համեմատաբար, փոքրաքանակ հանրությունների համար, իսկ բազմամիլիոն ժողովուրդների դեպքում ոչ միայն զարգացում չի ապահովում, այլև խոչընդոտում է ժողովուրդների քանակական ու որակական աճին:

Մեր թվարկության 3-րդ դարում, Հայկական կայսրության ճակատագրին արժանացավ նաև Հռոմեական կայսրությունը:Կայսրության ծավալմանը զուգահեռ, ազգային համաձայնության հռոմեական մոդելը, նույնպես, խոչընդոտ դարձավ մի քանի տասնյակ միլիոնանոց հանրության առաջադիմության համար, որն էլ կործանման եզրին հասցրեց հսկայածավալ կայսրությանը:

Սակայն, ի տարբերություն հայոց արքաների, Կոստանդին կայսրը կարողացավ քրիստոնեական արժեհամակարգի միջոցով կայսրության ժողովուրդներին առաջարկել Հավասարության և Եղբայրության արժեքներն` ի հակակշիռ արժեզրկված և մերժված Ազգային համաձայնության, հենց դրանով էլ փրկել Հռոմեական կայսրությունը կործանումից: Տրդատ արքայի կողմից քրիստոնեությունը Հայաստանում որպես պետական կրոն հռչակելուց հետո էլ, երկրի հոգևոր առաջնորդներն ընդունակ չեղան, արժեզրկված ազգային համաձայնության փոխարեն, հանրությանն առաջարկել Հավասարության և Եղբայրության արժեքները, որոնց շուրջ կհամախմբվեր և որպես ժողովուրդ, նորովի կձևավորվեր հայությունն` ապահովելով իր քաղաքակրթական առաջընթացը:

Մինչ օրս, հայությունը քանի դեռ Հավասարության փոխարեն աստվածային կամ բարձրագույն արժեք է համարում ազգային համաձայնությունը, Հայաստանում չի ստեղծվի արդար հասարակարգ:

Եղբայրություն
Այժմ պարզաբանենք, թե հայերն ինչպե՞ս են ընկալում Եղբայրություն արժեքը: Ի տարբերություն Հավասարության, հայերն, անշուշտ, ունեն դեռևս հազարամյակներից եկող, եղբայրության իրենց արժեքային ըմբռնումը: Սակայն, ցավոք, այն սահմանափակվում է այդ արժեքի ամենապարզունակ ու նախնական իմաստով: Հայության մեջ, Եղբայրությունը` որպես արժեք, հասկացվում, ընկալվում և սահմանափակվում է միայն արյունակցական շրջանակում: Հայերը եղբայրներ են համարում ոչ միայն նույն ծնողների զավակներին, այլև իրենց բոլոր զարմիկներին: Փաստորեն, հայերի մեջ եղբայրության մասին պատկերացումները ձևավորվել են մինչ քրիստոնեական ժամանակաշրջանում, և պահպանվում են ցայսօր:

Հելլենական արժեքների շուրջ ձևավորված ժողովուրդների մեջ, Եղբայրությունն աստվածային արժեք չի համարվել, համազգային նշանակություն չի ստացել և հասարակության սոցիալական կառուցվածքում լուրջ դերակատարություն չի ունեցել: Եղբայրությունը որոշակի ֆունկցիա է իրականացրել նախարարական ընտանիքներում` օգնելով կազմակերպել և կառավարել տոհմացեղային համայնքները:

Ինչպես նշեցինք, հելլենական ժողովուրդների սոցիալական կառուցվածքի հիմքը կազմող և բարձրագույն արժեք համարվող Ազգային համաձայնությունը, արժեզրկվելուց հետո, քրիստոնեական քաղաքակրթության միջոցով վերափոխվեց Հավասարության` հռչակվելով աստվածային արժեք, իսկ հասարակության հանդեպ ունեցած ֆունկցիաների որոշ մասն էլ փոխանցվեց քրիստոնեության կողմից աստվածային մեկ այլ արժեք հռչակված` Եղբայրության սկզբունքին: Երբ քրիստոնեական վարդապետությունն իր հետ բերեց եղբայրության ու սիրո քարոզը, քրիստոնյա աշխարհը Եղբայրությունը համարեց ոչ այնքան արյունակցական, որքան աստվածային, այսինքն` համամարդկային արժեք:

Քրիստոնյա մարդն իր եղբայրներն էր համարում բոլոր նրանց, ովքեր կրում էին այն նույն արժեքները, որոնք որ ինքն էր կրում: Քրիստոնյա հասարակություններին սա օգնում էր առավել հաջող դիմագրավել իրենց ուղղված արտաքին և ներքին մարտահրավերները:

Ինչպես սկզբում նշեցինք, թոնդրակեցիների բարեփոխական շարժումը հաջողություն չունեցավ, որովհետև Եղբայրությունը չդարձավ նրանց համախմբող արժեք: Ինչ վերաբերում է Պավլիկյան շարժմանը, որն իր բնույթով ավելի առաջադիմական էր և պաշտպանում էր հավասարության ու եղբայրության սկզբունքները, ապա այն պարտվեց ոչ թե Հայաստանի իշխանությունների, այլ բարձր արժեհամակարգ կրող, ուղղափառ Բյուզանդական կայսրության կողմից, ամեն դեպքում` ազդելով և բարեփոխելով ուղղափառ քաղաքակրթության արժեքները:

Ընդհանրապես, երբ փորձում ենք վերլուծել, թե ինչո՞ւ սեփական պետությունը վերականգնելու համար դաժան զոհողությունների գնով, դարերով պայքարի ելած հայությունն` այն ձեռք բերելով, որքան հեշտությամբ է կորցնում, համոզվում ենք, որ պատճառը, դարձյալ, ոչ միայն Հավասարության արժեքի բացակայության մեջ է, այլև` Եղբայրության հնացած ընկալման: Այսինքն` անկախ Հայաստանի իշխանությունների կողմից կյանքի կոչվող, Եղբայրության մասին ունեցած պատկերացումները համապատասխանում են մինչքրիստոնեական, արյունակցական եղբայրության չափանիշներին, որը չի կարող բավարարել բազմամիլիոն հանրությանը:

Այդ պատճառով, հայության մեծամասնությունը ոչ միայն անտարբեր է սեփական պետությունը թշնամիներից պաշտպանելու հանդեպ, այլև, շատ հաճախ, նրա մի հատվածն ինքն է ձգտում, սեփական պետությունը կործանելու գնով` ինտեգրվել, թեկուզ, թշնամական, բայց առավել առաջադեմ հասարակություններին, որտեղ առավել հաջող է ձևակերպված ու պաշտպանված ոչ միայն Եղբայրության, այլև` Հավասարության սկզբունքը: Փաստորեն, հայությունը, եղբայրության մասին ունեցած` իր աղավաղված ու անլիարժեք ընկալման պատճառով, հայտնվում է հակասական վիճակում:

Մի կողմից` օտար տիրապետությունների տակ գտնվող, հայության յուրաքանչյուր անդամ իր ազգակցի հետ հայտնվում է լիարժեք հավասարության պայմաններում (թեկուզև` հավասարապես ճնշվածության), քանի որ բոլորն էլ` հարու՞ստ, թե՞ աղքատ, գիտակցում են, որ իրենց կյանքն ու հարստությունը կախված է օտարից, իսկ իրենք` տվյալ պետության հիմնական ազգի անդամը չլինելով, ներկայացնում են ազգային փոքրամասնություն:

Այս պատճառների հետևանքով, օտար տիրապետության մեջ գտնվող հայ մարդն` ակամա ձեռք բերելով իր ազգակցի նկատմամբ որոշակի հավասարության զգացում, նրա մեջ ուժգնանում է նաև եղբայրության ու փոխադարձ սիրո զգացումը: Եվ, ակամա ձեռք բերելով Հավասարության և Եղբայրության աստվածային արժեքները, հայությունն սկսում է ձգտել երրորդ հիմնական արժեքին` Ազատությանը:

Համախմբված պայքարելով ազգային ազատության համար և այն ձեռք բերելով, հայությունն, ըստ էության, կորցնում է Հավասարության և Եղբայրության այն զգացողությունն ու ընկալումը, ինչն ունեցել էր օտարների տիրապետության օրոք: Այստեղ տեղին է հիշել Գարեգին Նժդեհին,ով վերլուծելով հայ ժողովրդի պատմության հակասական վիճակը, գրում էր. «Մի ժողովուրդ, որը չէր ուզում մեռնել, բայց և չէր կարողանում ապրել»:

Ազատություն

Այժմ, փորձենք մեկնաբանել, թե հայությունն ինչպե՞ս է ընկալում գլխավոր արժեքը` Ազատությունը: Հայի համար Ազատությունը զուտ անհատական խնդիր է և ոչ մի կապ չունի հասարակության ընդհանուր ձգտումների հետ:Հայ մարդու մեջ չկա Ազատությունը նվաճելու ընկալում. նրա համար կա Ազատություն ձեռք բերելու երկու ճանապարհ` գնել փողով կամ վաստակել` պետությանը կամ իշխանությանը հնազանդ ծառայելով:

Եվ նա, ով որոշել է ազատությունը փողով գնել, բնականաբար, առաջնորդվում է «որքան հարստությունը շատ` այնքան ազատությունը մեծ» սկզբունքով: Իսկ նա, ով մտադրվել է ազատություն ձեռք բերել` իշխանությանը ծառայելով, առաջնորդվում է «որքան ծառայությունը հնազանդ` այնքան ազատությամբ պարգևատրվելու հավանականությունը մեծ» տրամաբանությամբ: Թագավորին կամ իշխանությանը ստրկամտորեն ծառայելով, հնարավոր կլիներ հասնել պաշտոնական դիրքի առաջխաղացման, որն էլ կապահովեր ազատության համապատասխան ընդլայնում: Ազատության այսպիսի ընկալումը, նույնպես, բնորոշ է ուշ ստրկատիրական և վաղ ֆեոդալական հասարակարգերին:

Ինչպես նշվեց, հայության այսօրվա սոցիալ-հոգեբանական նկարագիրը ձևավորվել է հելլենական քաղաքակրթության արժեհամակարգում, ուր Ազատությունը` որպես բարձրագույն արժեք, այլ բովանդակություն ուներ, իսկ Հավասարությունն ու Եղբայրությունը հասարակության պատկերացումներում, որպես արժեք, գոյություն չունեին: Մինչքրիստոնեական, հելլենական Հայաստանի սոցիալական կառուցվածքում, Ազատությունը որպես բարձրագույն արժեք, համարվում էր ազնվականության մենաշնորհը: Հայ ազնվականությունը, լայն իմաստով, հենց այդպես էլ կոչվում էր` ազատանի կամ ազատներ: Ավելի նեղ իմաստով, ազատները կազմում էին առանձին դաս` կախման մեջ լինելով ավագ նախարարներից:

Արշակունիների ժամանակաշրջանում, հայ նախարարական տները հաշվվել են 400-ի սահմաններում: Փաստորեն, Հայաստանում, Ազատությունն օրենսդրորեն երաշխավորված էր 400 նախարարական ընտանիքների և որոշ այլ արտոնյալների համար: Եվ, եթե Արտաշես արքայի օրոք, երկրի սոցիալական կառուցվածքում, Ազատության նման մեկնաբանությունն ապահովում էր հասարակության բնականոն զարգացումը, ապա Արշակունիների ժամանակ, երբ հայ ժողովուրդն աճել էր քանակապես, իսկ քրիստոնեական աշխարհայացքի տարածման հետևանքով, Ազատության մասին ունեցած պատկերացումները` փոխվել, այն այլևս խոչընդոտում էր Հայաստանի քաղաքացիական ինստիտուտների և հանրության առաջադիմությանը:

4-րդ դարի սկզբին, Հռոմի Կոնստանդին կայսրը, մի շարք ռեֆորմների միջոցով, հավատի ազատություն պարգևեց կայսրության հպատակ հալածյալ քրիստոնյաներին և նրանց աջակցությունը ստանալով, կարողացավ կործանումից փրկել Հռոմեական կայսրությունը: 4-5-րդ դարերում, Հայաստանում նույնպես, անհրաժեշտություն էր առաջացել ռեֆորմների միջոցով խթանել հասարակության զարգացումը` ազատություն տալով սոցիալական ավելի լայն շերտերին:

Արշակ Բ թագավորը, ըստ երևույթին, հասկանալով բարեփոխումների անհրաժեշտությունը, հասարակության ներսում առկա լարվածությունը լիցքաթափելու համար, անհաջող մի փորձ կատարեց: Նրա հրամանով, հիմնվեց Արշակավան քաղաքը, որտեղ ապրելու համար ազատություն էր շնորհվում բոլոր բնակիչներին: Եթե Կոնստանդին կայսեր ռեֆորմներն ազատություն էին շնորհել կրոնական համոզմունքների համար դատապարտված կամ հալածյալ քրիստոնյաներին, ապա Արշակ Բ-ի հրամանն ազատություն էր շնորհում բոլոր քրեական հանցագործներին` մարդասպաններին, գողերին ու ավազակներին:Սա, փաստորեն, ոչ թե ազատությունների ընդլայնում էր` սոցիալական լայն շերտերի համար, այլ քրեական հանցագործներին ընձեռնված հնարավորություն` արդարադատությունից խուսափելու համար, որը ոչ մի կապ չուներ «ռեֆորմ» կոչվածի հետ: Եվ բնական է, որ երկրի կարգուկանոնը վտանգող նախաձեռնությունը թշնամաբար պիտի ընդունվեր ոչ միայն նախարարների, այլև հասարակ ժողովրդի կողմից: Ի վերջո, նախարարները միացյալ ուժերով կործանեցին Արշակավանը, իսկ երկրում ռեֆորմներ այդպես էլ տեղի չունեցան: Հայաստանում, սոցիալական կառուցվածքի առկա ճգնաժամը` ներքին հանգուցալուծում չգտնելով, հանրության որոշ շերտերի մղեց այն հաղթահարել արտաքին ուժերի միջոցով` կազմալուծելով հասարակության զարգացման խոչընդոտի վերածված սեփական պետությունը:

Քրիստոնյա որոշ ժողովուրդներ, նույնպես ձևավորվել են հելլենական քաղաքակրթության փուլում, բայց ոտք դնելով քրիստոնեական քաղաքակրթություն, կարողացել են իրենց մեջ ուժ գտնել վերակազմակերպվելու նոր արժեհամակարգի շուրջ` հանդես բերելով այլ որակներ ևս, ներկայանալով որպես բոլորովին նոր ժողովուրդ: Իհարկե, ոմանց սա չի խանգարել, որպեսզի պահպանեն իրենց պատմական հիշողությունը: Եվրոպայի այսօրվա քրիստոնյա որոշ ժողովուրդներ, ժամանակին, ինչպես հայերն, ունենալով ազատության անհատական ընկալում, կարողացան իրենք իրենց ենթարկել հոգևոր էվոլյուցիայի` հասնելով ազատության այն կարգավիճակին ու ընկալումներին, ինչն այսօր ունեն: 18-րդ դարում, Ֆրանսիայում, հազարավոր մարդկանց գլուխներ մնում էին գիլիոտինի տակ, միայն մի բառի համար` Քաղաքացի: Ֆրանսիական հասարակությունը դուրս էր եկել փողոց, որպեսզի հեղափոխության միջոցով, թագավորության հպատակից վերափոխվեր հանրապետության քաղաքացու: Քրիստոնյա եվրոպացիները գիտակցում էին, որ իրենց պատկերացրած մարդու և քաղաքացու անհատական ազատությունը հնարավոր է նվաճել միայն հասարակության բոլոր անդամների միասնական պայքարի միջոցով:

Կաթոլիկ եվրոպացիների այսպիսի բարձր գիտակցությունը ձևավորվել էր Օգոստինոս Ավրելիանոսի, Թովմա Աքվինացու և այլ փիլիսոփաների աստվածաբանական աշխատությունների շնորհիվ, որոնցում քարոզվում էր, որ Ազատությունն ի վերուստ է տրված մարդուն, այն համարվում է աստվածային պարգև, և ոչ ոք իրավունք չունի այն հետ խլել:

18-րդ դարում հայ իրականության մեջ, եվրոպական լուսավորության գաղափարները փորձել է տարածել Հովսեփ Էմինը, ով Ազատությունը համարում էր մարդկության բարիքների միակ աղբյուր: Ցավոք, Էմինն ու իր զինակիցները չկարողացան հայ ժողովրդին ոտքի հանել` հանուն Ազատության պայքարի: 19-րդ դարի կեսերին, ռուսական մշակույթի միջոցով, եվրոպական լուսավորության գաղափարները ներթափանցեցին նաև հայկական միջավայր, ուր հանդես եկան հայ լուսավորիչ-դեմոկրատները: Դեմոկրատ-լուսավորիչ Միքայել Նալբանդյանը գրեց իր նշանավոր «Ազատություն» բանաստեղծությունը: Չնայած հայության մեջ սկսվեց հզոր լուսավորչական շարժում, բայց այս անգամ, նույնպես, հայկական հեղափոխությունը պարտություն կրեց:

Ինչպես քրիստոնյա եվրոպացիների նվիրվածությունն ազատության գաղափարին, կաթոլիկ աստվածաբանների աստվածաշնչյան քարոզների ու մեկնաբանությունների արդյունք էր, այնպես էլ հայ ժողովրդի անտարբերությունն ազատության արժեքի նկատմամբ, հետևանք էր հայ վարդապետների քարոզչական գործունեության:

Եվ երբ 5-րդ դարի սկզբին, կաթոլիկ աստվածաբան Օգոստինոսը գրում էր, թե մարդն ազատ է ընտրելու բարին կամ չարը, նույն 5-րդ դարի կեսերին, հայ պատմիչ և աստվածաբան Եղիշեն իր «Վարդանի և հայոց պատերազմի մասին» ստեղծագործության մեջ հանցավորությունը վերագրում էր մարդու ազատությանը: Ցավոք, հայ աստվածաբանները միշտ կաղապարված մնացին Ազատության, Հավասարության և Եղբայրության հին ու ժամանակավրեպ մեկնաբանություններին` չկարողանալով նոր իմաստ ու բովանդակություն հաղորդել, որը կօգներ հայ ժողովրդի քաղաքական առաջընթացին:

Հունահռոմեական եկեղեցու պատմությունն ուսումնասիրելիս նկատում ենք, որ վարդապետ այսինքն` աստվածաբան, գաղափարախոս կարող էր ճանաչվել եկեղեցու ցանկացած սպասավոր` անկախ իր զբաղեցրած եկեղեցական պաշտոնից, եթե իր աստվածաբանական գիտելիքները ձեռք էր բերել համապատասխան կրթությամբ: Սրան հակառակ` հայ եկեղեցին վարդապետի կոչումը վերածել էր հոգևոր պաշտոնի, այնպես, ինչպես` աբեղան կամ եպիսկոպոսը:

Այս պայմաններում, Հայաստանում, ցանկացած իշխանավոր կարող էր իր ազգականին նշանակել ինչպես եպիսկոպոսի, այնպես էլ վարդապետի պաշտոնում` անկախ այն բանից, թե արդյո՞ք վարդապետ նշանակվող անձը ստացել էր բավարար չափով վարդապետական գիտելիքներ: Հայոց պատմության մեջ հիշվող առաջին մեծագույն վարդապետը, որ չի ունեցել ազնվական ծագում, Գրիգոր Տաթևացին է:

Հենց նա էլ փորձել է վարդապետի պաշտոնն աստիճանակարգել` ներդնելով մասնավոր և ծայրագույն վարդապետներ անվանումները: Գրիգոր Տաթևացին սրանով փորձում էր աստվածաբանական բավարար գիտելիքներ ունեցող վարդապետներին առանձնացնել այն տգետ վարդապետներից, որոնք որպես պաշտոնյա նշանակվել էին իրենց իշխանավոր ազգականների օգնությամբ:

Հայ և եվրոպացի աստվածաբաններին միմյանց համեմատելով, փորձեցինք ընթերցողին ներկայացնել, թե ինչու՞ հայությունը քրիստոնյա լինելով` հիմնականում, անհաղորդ եղավ քրիստոնեական արժեհամակարգին: Քրիստոնեական վարդապետությունը, որ կյանքի էր կոչվել մարդկանց և ժողովուրդներին դեպի ազատության նոր սահմաններ առաջնորդելու, հայության համար ընդունվեց որպես արտաքին հագուստ` առանց որևէ ներքին բովանդակության: Հայ հոգևոր առաջնորդները մակերեսային խնդիրներ լուծելու համար, օտար տիրապետողների հետ բանակցություններում, միշտ աճուրդի հանեցին քրիստոնեական արժեհամակարգը:

Նույնիսկ, Հովհան Օձնեցին` հայ եկեղեցու ուսյալ և լավագույն կաթողիկոսներից, 8-րդ դարում, արաբ խալիֆի հետ բանակցություններում, հայ ժողովրդի անունից խոստանում էր հնազանդություն, եթե վերջինս չստիպի հրաժարվել քրիստոնեությունից: 5-րդ դարում, հայ եկեղեցին այսպիսի գործարք է առաջարկել նաև պարսից Հազկերտ արքային: Հայ կաթողիկոսները, օտար տիրապետողներից կրոնական հանդուրժողականություն ձեռք բերելու համար, դեգրադացիայի էին ենթարկում քրիստոնեական վարդապետության հիմնական բովանդակությունը` մարդու ազատությունը և փոխանակում իսլամական գլխավոր արժեքի` հնազանդության հետ: Փաստորեն, սրանք էին այն պատճառները, որ հայ ժողովուրդը ձևով քրիստոնյա լինելով, իսկ բովանդակությամբ` հնազանդ «Իսլամ» թարգմանվում է «հնազանդություն», մինչ օրս անհաղորդ մնաց քրիստոնեական արժեքներին:

Իր հոգևոր ճգնաժամը հաղթահարելու և աշխարհի կենսունակ ժողովուրդների շարքում տեղ գրավելու համար, հայությանն անհրաժեշտ է վերագտնել դեպի երջանկություն տանող իրական ուղին, այսինքն` նորովի վերարժեվորել Ազատության, Հավասարության և Եղբայրության հայտնի սկզբունքները: Հայ ժողովրդի մեջ պետք է ձևավորվի և առաջ մղվի այնպիսի մտավորական էլիտա, որն անկեղծորեն կհավատա և կոգեշնչվի այս երեք աստվածային արժեքներով: Հայ ազգային էլիտան, որպես Հայաստանի Հանրապետության գլխավոր նպատակ, պետք է հռչակի այս երեք արժեքների արդար ու հիմնավոր կիրառումը` պետության ողջ տարածքում: Քանի դեռ հայկական պետությունն այս երեք արժեքների պահպանումն ու իրագործումը չի հռչակել որպես նպատակ, հայությունն անտարբեր կլինի սեփական պետության, այսինքն` սեփական հավաքական ճակատագրի նկատմամբ և կձգտի ապրել այն ժողովուրդների տիրապետության ներքո, ովքեր կկարողանան իր համար առավելագույնս ապահովել նշված արժեքների արդարացի կիրառումը:

Այս երեք բարձրագույն արժեքներից բացի, մարդկանց և ժողովուրդներին անհրաժեշտ է նաև արդարության, ազնվության, խաղաղության և այլ արժեքների կիրառումը, որը նրանց կպարգևի երջանկության լիակատար զգացում:

Քրիստոնեական քաղաքակրթության հիմնական արժեհամակարգում, Ազատության, Հավասարության և Եղբայրության բանաձևն այն ունիվերսալ միջոցն է, որոնց կիրառումը մարդկանց ապահովում է ոչ միայն արդարության զգացում, այլև` նրանց դարձնում երջանիկ: Հենց այս գիտակցությամբ, յուրաքանչյուր հանրություն, այս երեք արժեքները պետք է միասնական ու ներդաշնակ պահպանի, այլապես դրանց խախտումը մարդկանց կհանգեցնի անարդարության զգացողության ուժգնացման, երջանկության զգացման կորստի: Օրինակ` եթե Ազատությունը որպես բարձրագույն, բայց միակ արժեք` կիրառվի, ապա տվյալ հասարակությունը կգլորվի անարխիայի գիրկը, որտեղ ժամանակավորապես երջանիկ կլինեն շատ քիչ մարդիկ, որն ի վերջո կհանգեցնի ողջ հասարակության քայքայմանն ու կործանմանը:

Եվ որպեսզի Ազատությունն ապահովի հասարակության համաչափ առաջընթացը և չվերածվի ամենաթողության, անհրաժեշտ է, որ այն լրացվի, կանոնակարգվի Հավասարության սկզբունքով. Ազատությունը պետք է հավասարաչափ կիրառվի և պաշտպանվի հասարակության յուրաքանչյուր անդամի համար` անկախ հասարակական դիրքից, սոցիալական ծագումից կամ զբաղեցրած պաշտոնից: Սակայն, որպեսզի Ազատությունից հավասարաչափ օգտվող հասարակության անդամները չհայտնվեն միմյանց նկատմամբ հակադրության մեջ, այսինքն` չիշխի հասարակական անտագոնիզմը, անհրաժեշտ է գործադրել նաև Եղբայրության և Սիրո սկզբունքը: Ինչպես Ազատության, այնպես էլ Հավասարության կամ Եղբայրության սկզբունքների միայնակ կիրառումը կկործանի տվյալ հասարակությունը:

Արժեքային քաոսից խուսափելու և կայուն զարգացում ապրելու համար, հասարակությանն անհրաժեշտ է, որ Ազատությունը գերիշխող լինի մարդու աշխատանքային, ստեղծագործական ոլորտում, օգնի անհատի ունակությունների զարգացմանն ու բացահայտմանը: Մարդ-պետություն փոխհարաբերության մեջ, պետք է գերիշխող լինի Հավասարության սկզբունքը` պաշտպանելով մարդու իրավունքներն ընդդեմ իշխանության, քանի որ իշխանության էությունը բռնությունն է: Իսկ մարդ-մարդ փոխհարաբերության մեջ պետք է գերիշխի Եղբայրության սկզբունքը, որովհետև մարդը չի կարող իրեն երջանիկ զգալ` առանց իր նմանի հետ փոխադարձ սիրո և ջերմության:

Հայ հասարակության այսօրվա սոցիալ-հոգեբանական վիճակը պայմանավորված է այս երեք աստվածային արժեքների նկատմամբ ունեցած անտարբեր վերաբերմունքով: Հայությունն ու նրա ձևավորած իշխանությունները, քանի դեռ չեն դավանում Ազատության, Հավասարության և Եղբայրության արժեքները, հայ մարդը սեփական հայրենիքում, ուր գոյություն չունի արդար հասարակարգ, դատապարտված է դժբախտ զգալ իրեն: Հայության ներկա էլիտան կարծում է, թե հզոր և բարեկեցիկ պետություն կառուցելու նախապայմանը տնտեսության հզորությունն է, և պետությունը համարում է բաժնետիրական ընկերություն. պարզապես իշխանություններն այդ մասին բարձրաձայն չեն խոսում, ու դա նրանց համար փակ բաժնետիրական ընկերություն է, որից քչերն են օգտվում: Որոշներն էլ կողմ են, որ այն ոչ թե «փակ», այլ «բաց» ԲԸ լինի:

Եվ քանի որ բաժնետիրական ընկերությունները ստեղծվում են շահույթ հետապնդելու նպատակով, ուր գործում է միայն բիզնեսի բարոյականությունը, ապա նրանք էլ առաջարկում են Պետությունը, այսինքն Հայրենիքը վաճառելիս շահույթը բաժանել ոչ թե սահմանափակ թվով իշխանավորների, այլ ՀՀ բոլոր քաղաքացիների միջև: Այսպիսի նյութապաշտ էլիտան չի գիտակցում, որ պետությունը ոչ բաժնետիրական ընկերություն է, ոչ բիզնես-կենտրոն: Դեռևս նախորդ դարերում համաշխարհային քաղաքականության ճարտարապետներն են նշել, թե պետությունը տնտեսական կառույց չէ, և այն ստեղծվում է ո՛չ տնտեսական ու ֆինանսական, ո՛չ էլ առևտրային գործարքների միջոցով, այլ հասարակության մեջ իշխող բարձր ու վեհ իդեալների շնորհիվ: Պետությունը մշակույթի բարձրագույն դրսևորումն է:

Այսօր, աշխարհում իշխող արևմտյան բողոքական քաղաքակրթությունը ձևավորվել է Ազատության, Հավասարության և Եղբայրության արժեքների ներքո` նշված հերթականությամբ: Որպեսզի հայությունը կարողանա կերտել իր հավաքական երջանկությունը, նախ` պետք է հեղափոխի այս արժեքների մասին ունեցած սեփական պատկերացումները` դրանք համապատասխանեցնելով իշխող քաղաքակրթական ընկալումներին: Որդեգրելով իշխող արևմտյան քաղաքակրթության արժեհամակարգը, հայ ժողովուրդը տարածաշրջանում պետք է դառնա այդ քաղաքակրթության մունետիկը:

Քաղաքակրթությունների զարգացման տրամաբանությունը վերլուծելիս, նկատելի է, որ այսօր իշխող արևմտյան քաղաքակրթությունը մոտ ապագայում, հնարավոր է, որ ճգնաժամ ապրի և ենթարկվի որոշակի բարեփոխման: Բարեփոխված քաղաքակրթությունը, Ազատության սկզբունքն առաջնային թողնելով, Հավասարության փոխարեն իր կարևորությամբ` երկրորդը կճանաչի Եղբայրության սկզբունքը: Արևմտյան քաղաքակրթության այսպիսի ռեֆորմացիան կարող է իրագործվել և՛ նրա դրոշակակիր Միացիալ Նահանգների, և՛ տվյալ քաղաքակրթությանը լավագույնս ինտեգրված որևէ այլ ժողովրդի կողմից:

ՀԱՅԱՍՏԱՆԸ ԲԱՐԵՓՈԽՎԱԾ ԱՐԵՎՄՏՅԱՆ ՔԱՂԱՔԱԿՐԹՈՒԹՅԱՆ ՆՈՐ ԴՐՈՇԱԿԱԿԻՐ

1. Ազատություն

2. Եղբայրություն

3. Հավասարություն

Հայաստանն ու հայ ժողովուրդը, եթե, իրապես, կարողանան վերափոխվել` իրենց հոգում անկեղծորեն կրելով Ազատության, Եղբայրության և Հավասարության իդեալները, գործնականում հնարավոր է, որ Հայաստանը վերածվի հզոր քաղաքակրթական միջնաբերդի` հայությանը դարձնելով բարեփոխված արևմտյան քաղաքականության նոր դրոշակակիր: Հայ ժողովրդի համար արդար հասարակարգ և հավաքական երջանկություն կերտելու լավագույն պատմափուլը կարող է դառնալ հենց բարեփոխված արևմտյան քաղաքակրթությունը: Այս խնդիրը լուծելու համար, Հայաստանում, նախ, պետք է ձևավորվի մոտիվացված հասարակություն: Ընդհանրապես, այն հասարակություններն են մեծ նվաճումների հասնում, որոնք ուժգնորեն մոտիվացված են բարձր ու վեհ իդեալներով: Ցավոք, Հայաստանի հասարակությունն այսօր զուրկ է որևէ կոլեկտիվ մոտիվացիայից: Հայ հասարակության զարգացման համար, լավագույն մոտիվացիա կարող են հանդիսանալ Ազատության, Եղբայրության և Հավասարության իդեալները, որոնք պետք է հռչակվեն որպես Հայաստանի Հանրապետության հիմնարար արժեքներ: Հայաստանի ստեղծագործ էլիտան պետք է նորովի մեկնաբանի և նոր բովանդակություն հաղորդի նշված և բազմաթիվ այլ արժեքների: Հայ հասարակությունն իր աղքատ, անօգնական կամ թափառաշրջիկ, անօթևան (բոմժ) անդամների նկատմամբ ունեցած վերաբերմունքը պետք է արտահայտի ոչ թե արհամարհանքի կամ խղճահարության տեսքով, այլ մարդկային արժանապատվությունը խորհրդանշող առաքինություններով:

Պատմությանն իր չափերով հայտնի ամենամեծ կայսրությունը, որ կրկնակի գերազանցում էր Հռոմեական, իսկ քառակի` Մակեդոնացու հելլենական կայսրությունների սահմանները, Մոնղոլական կայսրությունն էր: Նրա հիմնադիրը` Չինգիզ խանը, այն կարողացավ ստեղծել իր ժողովրդի մեջ հավասարության, եղբայրության և մարդկային արժանապատվությունը շոյող այլ արժեքների գործադրման միջոցով: Եվ պատահական չէր, որ նրա կողմից հրամանագրված օրենսգրքի երկրորդ հոդվածը պահանջում էր` հավասարության ապահովումը հասարակության յուրաքանչյուր անդամի համար, իսկ հինգերորդ հոդվածը պահանջում էր, առնվազն, հարգել այդ հասարակության թույլ, աղքատ կամ ծեր անդամին: Մոնղոլական կայսրությունը կործանվեց այն ժամանակ, երբ հետագա տիրակալները ոչ միայն չկարողացան բարեփոխել Չինգիզ խանի օրենսգիրքը, այլև` պահպանել այն:

Ֆրանսիական հասարակությունն արժանապատվորեն է վերաբերվում իր անտուն, անօթևան անդամներին` համարելով, որ գուցե նրանց մեջ է նորօրյա Գավրոշը, որ անհրաժեշտության դեպքում, վաղը կարող է պաշտպանել իր ազատությունն ու հեղափոխության նվաճումները: Անօթևան մարդկանց նկատմամբ այսպիսի արժանապատիվ վերաբերմունքը հատուկ է միայն արժանապատվություն ունեցող հասարակությանը: Եվ եթե ֆրանսիացիների մեջ Գավրոշ անունը հիշեցնում է ազատության համար մարտնչողին, ապա հայերի մեջ Գավրոշը խորհրդանշում է մարդկային թշվառությունը: Ֆրանսիացիների համար այսպիսի ընկալում ձևավորել են նրանց մտավորականները, տվյալ դեպքում, Վիկտոր Հյուգոն` Գավրոշի մասին գրած իր հայտնի ստեղծագործությամբ:

Հյուսիսամերիկացիները (ԱՄՆ) Ազատությունը խորհրդանշող իրենց բազմաթիվ հերոսների կողքին, ունեցան նաև Հավասարության և Եղբայրության նորօրյա խորհրդանիշ Մարտին Լյութեր Քինգին: Այսօր Հայաստանի Հանրապետության գրեթե բոլոր ազգային հերոսները բարձրաստիճան պաշտոնյաներ են. կարծես, այս պետությունը բոլորինը չէ, այլ միայն պաշտոն ու փող ունեցողներինն է: Հասարակության մեջ չկա՞ն, արդյոք, Գավրոշներ կամ Լյութեր Քինգեր, իսկ միգուցե կան, այլ չկան նրանց մասին գրող մտավորականներ:

Ձևավորելով բարձր արժեքներով մոտիվացված արժանապատիվ հասարակություն` հայ մտավորականները, հանուն ազգային անվտանգության, հանուն հումանիզմի և եղբայրական սիրո` այս բարձրագույն արժեքները պետք է ներդնեն տարածաշրջանի հարևան ժողովուրդների մեջ: Հայությունն այս տարածաշրջանում իրեն լիարժեք անվտանգ ու ապահով կզգա միայն այն ժամանակ, երբ կա՛մ նա կդավանի իր հարևան ժողովուրդների արժեհամակարգը, կա՛մ հարևաններն` իր: Հարևան ժողովուրդների հետ տարբեր արժեհամակարգերի բախումից խուսափելու համար, ցանկալի է ընտրել մի երրորդ` առավել առաջադիմական արժեհամակարգ, որն էլ հենց ընդունելի կլինի բոլորի կողմից: Ահա, այս երրորդ` ընդունելի արժեհամակարգի կրողն ու դրոշակակիրն էլ տարածաշրջանում պետք է լինի Հայաստանը, դրա իրականացման համար դաշնակիցներ գտնելով արևմտյան բողոքական քաղաքակրթության երկրներում` մերժելով դաշինքն այլ քաղաքակրթական արժեհամակարգ կրող երկրների հետ: Հավատալով Ազատության, Եղբայրության և Հավասարության իդեալներին, բարեփոխված հայ – արևմտյան քաղաքակրթությունը կկարողանա ծնել մերօրյա Չե Գեվարային, որն այս աստվածային արժեքները կարտահանի տարածաշրջանի եղբայրական ժողովուրդների մեջ` երջանկություն կերտելով նաև նրանց համար:

Բոլոր այն ժողովուրդները, որոնք կորցրել են իրենց հավատը վերոհիշյալ աստվածային արժեքների նկատմամբ, կորցրել են զարգացման քաղաքակրթական ճանապարհը` դատապարտելով անխուսափելի մահվան: Լիակատար կործանումից խուսափելու համար, Հայաստանի հասարակությունը, նախևառաջ, պետք է կարողանա համախմբվել իր իդեալիստ փոքրամասնության շուրջը` անհաշտ պայքար մղելով դարեր շարունակ հայ ժողովրդին թշվառության և դժբախտության մատնած հավատազուրկ ազգային հոգևոր էլիտայի դեմ: Եվ երբ Հայաստանի հասարակությունն անկեղծորեն կհավատա Ազատության, Եղբայրության և Հավասարության իդեալներին, միայն այդ ժամանակ Աստվածները բարեհաճ կգտնվեն հայ ժողովրդի նկատմամբ և միայն այդ ժամանակ քրիստոնեական քաղաքակրթության Աստվածները 1700 տարի անց, կվերադառնան Հայաստան, որպեսզի կերտեն արդար հասարակարգ:

Շանթ Հարությունյան
20.10.2009