Ռոման Բալայան. «Հայաստանում մտավորականությունը քաշ չունի»

«Բարեբախտաբար, սովետական գրաքննության դարաշրջանն ավարտվել է, բայց ես ցենզուրայի (միայն թե՝ ոչ քաղաքական ցենզուրայի) կողմնակիցն եմ։ Ազատությունը նաև բարոյական հասկացություն է, որը չպիտի ձգտի մեկ այլ մարդու ազատությունը ճնշել։ Այն ռեժիմները, որտեղ ամեն ինչ կարելի է, ու միակ չափանիշը փողն ու հարստանալու տենչն է, պարտադիր պետք է ենթարկվեն բարոյական ցենզուրայի». այս խոսքերի հեղինակը Ուկրաինայում բնակվող և ստեղծագործող հայազգի ռեժիսոր Ռոման Բալայանն է: Ռոման Բալայանը վերջերս կրկին Հայաստան էր այցելել` մասնակցելու «Ոսկե ծիրան» կինոփառատոնին:

Ստորև ներկայացնում ենք «Արմենիա» հեռուստաընկերության «Ռ-Էվոլյուցիա» հաղորդմանը տված Ռոման Բալայանի հարցազրույցը:

 –  Ուկրաինական մի հեռուստաընկերության մասին խոսելիս՝ նշել էիք, որ հեռուստաընկերությունները մշակույթի, գիտության գործիչներին չեն հրավիրում հեռուստաեթեր՝ ասելով, որ հեռուստաընկերությունները վարկանիշի խնդիր ունեն:

–  Վարկանիշից պրծում չկա, միևնույն է, դուք էլ կգաք դրան:

– Ի՞նչ է բարոյական ցենզուրան, որի մասին խոսել էիք Ձեր հարցազրույցներից մեկում:

–  Դա ներքին կուլտուրան է, ոչ միայն պետական, այն մարդկանց, ովքեր ոչ միայն հաղորդաշար են վարում, այլև՝ ովքեր մասնակցում են այդ հաղորդաշարերին: Սահմաններ կան՝ ի՞նչ ասել և ի՞նչ չասել: Կիևի այն հաղորդաշարի մասին որ դուք նշեցիք, պատգամավորների են հրավիրում, մեկը մյուսի վրա գոռգոռում է, միմյանց վիրավորում են, անվանարկում են, և այլն: Ինչպես ինձ ասացին՝ Չեչնիայում դրա համար սպանում են առավոտյան, որովհետև այնտեղ չի կարելի այդպես վարվել: Եվ այդ պատգամավորները տարբեր ընտրազանգված ունեն, ու եթե ինչ-որ մեկին ավազակ ես անվանում, ապա իրեն միլիոնավոր մարդիկ են ընտրել, և այդ միլիոնավորները սկսում են ատել մեկ այլ պատգամավորի ընտրողներին: Ազատությունը սա է. մեկի ազատությամբ մյուսի ազատությունը չխախտել: Դա մշակույթի, դաստիարակության հարց է, որի մասին պետք է մտածել դպրոցից սկսած, ավելի շուտ՝ ընտանիքից: Ոչ բոլոր ընտանիքներում կարող են նորմալ մարդ դաստիարակել, բայց դպրոցում, հենց առաջին դասարանից երեխային պետք է սովորեցնել՝ ինչպես ճիշտ վարվել:

– Մի առիթով նշել էիք, որ եթե ծնված լինեիք Տուրգենևի, Չեխովի, Տոլստոյի, Դոստոևսկու ժամանակաշրջանում՝ ավելի հետաքրքիր ու լավ մարդ կլինեիք:

–  Այո, ես ավելի լավ, ավելի հետաքրքիր մարդ կլինեի (ծիծաղում է.- Ս.Ս.): Միգուցե ռեժիսուրայով չզբաղվեի…

–  Ինչո՞վ կզբաղվեիք:

– Աստված գիտի: Ես մայրական կողմից հարուստ պապիկ ունեի, ինձ չի թվում, թե առևտրով կզբաղվեի, բայց հումանիտար մի բանով կզբաղվեի: Կամ՝ ոչ մի բանով չէի զբաղվի, քանի որ հարուստ պապիկ ունեի, ինչպես արդեն ասացի, իսկ ես պարապությամբ կզբաղվեի, դա լավագույն բանն է:

– Այո, մի առիթով ասել էիք, որ «թամբալ» եք: Դրանո՞վ է պայմանավորված, որ վերջին տարիներին ֆիլմեր չեք նկարահանում:

– Թամբալ եմ… (ծիծաղում է.- Ս.Ս.): Ես, եթե նկատել եք, նկարահանում եմ ֆիլմեր՝ հինգ տարին մեկ: Երբ ինձ հարցնում են՝ հինգ տարին լրացե՞լ է, ասում եմ, որ դեռ 4 ամիս կա…

– Մի անգամ ասել էիք, որ Հայաստանի իշխանությունները կարծես թե  լավ չեն հասկանում «Ոսկե ծիրան» կինոփառատոնի նշանակությունն ու դերը։ Հիմա ինչպե՞ս է:

– Ոչ, ես, ընդհակառակը, մտածում եմ, որ Ձեր պետությունը լավ է հասկանում «Ոսկե ծիրանի» նշանակությունը: Միգուցե այն ժամանակ վա՞տ է եղել, որ այդպես եմ ասել, ես չեմ հիշում իմ բոլոր ասածները: Պարտավոր էլ չեմ ամեն ինչ հիշել: Օրինակ, այս օրերին ՀՀ  նախագահի հետ հանդիպման ժամանակ ես ասացի, որ այն լավ փառատոն է, և ես ցանկանում եմ, որ այն շարունակվի: Նախագահն ասաց, որ քանի դեռ ինքը կա՝ ամեն ինչ շատ լավ կլինի: Լավ կլիներ, որ իրենից հետո էլ շարունակվեր, բայց կինոփառատոնի տնօրեն Հարություն Խաչատրյանն առանց ղեկավարների միջամտության էլ կարողանում է այնքան լավ ամեն ինչ կազմակերպել՝ գումարներ հայթայթել, հյուրերին հաճույք պատճառել, որ ինքնուրույն կարող է ամեն ինչ անել:

– Կինոյում Ձեր ուրույն թեման ունեք: Ձեզ հատկապես հետաքրքիր են Մարդու և Համակարգի փոխահարաբերությունները, որոնք բոլոր ժամանակներում էլ ողբերգությունների սկիզբ են դրել, «կոտրել» են կամ էլ աղավաղել են մարդկային ճակատագրերը։ Բայցև մի առիթով նշել եք, որ ճնշումը բացակայում է` չեն կարող ծնվել շեդևրներ: Ժամանակին պետությունը ճնշում էր, կարդում էր սցենարները, կրճատում էր ֆիլմերը, բայց չնայած այդ ամենին՝ շատ լավ և մարդկային ֆիլմեր էին ստեղծվում: Այսօր կա ազատություն, թվում է` ֆիլմ նկարահանելն ավելի հեշտ է, բայց կարծես թե ավելի քիչ են լավ ֆիլմեր ստեղծվում, ինչի՞ց է:

– Կապ ունի, թե ո՞ր երկրի մասին է խոսքը: Օրինակ, Իրանում, չնայած տեղի դիկտատուրային, արգելքներին, հրաշալի ռեժիսորներ ի հայտ եկան: Այնտեղ արվեստագետը կաշկանդված է: Ամեն բան չի թույլատրվում, բազմաթիվ արգելքներ կան, և արվեստագետը Պարսկաստանում այդ կաշկանդվածության բերումով՝ իր ֆանտազիան միանգամայն այլ ուղղությամբ է կիրառում, և շատ հետաքրքիր բան է ստացվում: Եվ հետաքրքիր ռեժիսուրա է ստացվում: Նույնը Չինաստանում է: Ինչ վերաբերում է Խորհրդային Միությանը, այո, ես անձամբ Խորհրդային Միության ժամանակ քիչ թե շատ նորմալ ֆիլմերս ավարտել եմ 1987 թվականին: Վերջին նման ֆիլմը «Ֆիլյորն» էր:

Մինչ 1987թ. ես խաղում էի սյուժեներով, կինոհարթակներում, բայց  1987-ից հետո ես արդեն աշխատում էի, այսինքն՝ ֆիլմ նկարահանելն աշխատանք էր: Եվ քանի որ խորհրդային ժամանակաշրջանում գրաքննություն կար, և տարաձայնություններ ունեինք իրենց հետ, դա, բնականաբար, մտքի թռիչք էր առաջացնում, ֆանտազիա, և արագացնում էր կինոյի լեզուն: Եվ ես չեմ ափսոսում գրաքննության ժամանակների համար, ես ափսոսում եմ այս ներկա ժամանակաշրջանի «բեսպրեդելի»՝ անօրինականությունների համար:  Այն ամենը, ինչ նախկինում չէր կարելի, հիմա չափից դուրս կարելի է: Գոնե բարոյական գրաքննությունը՝ ցենզուրան, այսօր պետք է լինի:

– Ո՞վ պետք է դա անի:

– Ոչ մեկը, ամեն մարդ ինքը պետք է դա անի:

– Արվեստի մարդուն լիակատար ազատությունը վնասո՞ւմ է։

– Ինձ թվում է, որ 86-87 թվականներից հետո համաշխարհային այն տեղեկատվությունից, որ մեզ հեղեղեց, որից մենք բոլորս մինչ այդ զրկված էինք, մենք լավագույնը չվերցրեցինք: Մենք, սովորաբար, վարակիչ ու վատ, բացասական ինչ-որ բաներ ենք վերցնում: Վարակվում ենք, որովհետև բացասական հերոսը միշտ գրավիչ է, ավելի հմայիչ է, և բոլոր լավ դերասաններն ուզում են բացասական դերեր խաղալ, որովհետև այն ավելի հետաքրքիր է, իսկ դրական կերպարը… դե, էկրանին երևում է, ինչ-որ բաներ է արտաբերում… Ինձ թվում է՝ յուրաքանչյուրիցս է կախված: Կարող ենք նստել սեղանի շուրջ և ասել ամեն ինչ, ինչ ուզում ենք, և նույնիսկ հայհոյել: Բայց, երբ հայհոյանք է հնչում կինոյում, ես հասկանում եմ, որ այդ ռեժիսորը լիարժեք այլ արտահայտչաձև չի կարողացել գտնել: Ես կարող եմ շատ ճիշտ, պարկեշտ այնպիսի բառ օգտագործել, և դեմքիս, աչքերիս այնպիսի արտահայտությամբ, որ հայհոյանքից ավելի վատ կլինի: Իսկ այդ ռեժիսորները հարթ են մտածում և անում են այնպես, ինչպես կյանքում է: Պիկասոն ասում էր, որ արվեստն այն սուտն է, որը մեզ օգնում է ընկալել ճշմարտությունը: Այդքան բան: Ես չեմ սիրում այն կինոն, որը նման է կյանքին: Նման կինոն լուսանկար է:

– Ի՞նչ պայմաններ են պետք Հայաստանում լավ կինո ունենալու համար:

– Նախ և առաջ՝ պետք է շատ կինո նկարել: Պետությունը պետք է զարգացնի կինոարտադրությունը:  Քանի որ ձեզ մոտ պրոդյուսերական գործը դեռ զարգացած չէ, պետք է միանվագ մեծ գումար հատկացնել կինոյին, բայց դրա համար պետք է սցենարներ լինեն, նախագծեր լինեն: Բոլորը պետք է սկսեն նկարահանել: Դեբյուտանտը՝ սկսնակը, իրավունք ունի պետության միջոցների հաշվին գեղարվեստական սխալներ թույլ տալ: Այդպես էր ընդունված Խորհրդային Միությունում, և ես կուզեի, որ հիմա էլ այդպես լիներ: Ավարտե՞ց ուսանողը կինոինստիտուտը, սցենար ունի՞՝ թույլ տվեք նկարահանի: Միգուցե սցենարը վատ է շարադրված, բայց էկրանավորումը միգուցե ստացվո՞ւմ է… Կստացվի՞՝ ավելի լավ, չի՞ ստացվի՝ կմաղվի դաշտը, կֆիլտրվի, կունենանք ավելի փոքր քանակության լավ ռեժիսորներ, որոնց մասին պետք է հոգ տանել: Ես այդպես եմ ասում նաև Կիևում: Ռուսաստանում միանգամից խոշոր գումար հատկացվեց կինոարտադրության զարգացման համար: 8 կամ 9 տարի առաջ պարոն Պուտինը 157 միլիոն դոլար ներդրեց կինոյի ոլորտում: Երևի այնտեղ էլ եղան «ատկատներ» և այլ նման երևույթներ, բայց կարևորն այն էր, որ թվով 60-65 գեղարվեստական ֆիլմ նկարահանվեց, որոնցից 5-ը սքանչելի ֆիլմեր էին, նկարահանվեց մոտ 80 վավերագրական ֆիլմ, հրաշալի ռեժիսորներ ի հայտ եկան, ովքեր այսօր արդեն գումարներ են ստանում և ֆիլմեր են նկարահանում, այսինքն՝ պետք է այնպիսի իրավիճակ ստեղծել, որպեսզի ընտրություն լինի:

– Կարծում եք՝ միայն ֆինանսների բացակայությո՞ւնն է լավ կինո, կինոարտադրություն չունենալու պատճառը:  Կինոռեժիսոր Հարություն Խաչատրյանն իր հարցազրույցներից մեկում այդ կապակցությամբ ասել է. «Լավ ֆիլմ ստեղծելու համար մեծ գումարներ են պետք։ Առաջնահերթը փողն է և իդեան։ Իսկ «ամենաէժան» փողը, որով կարելի է ֆիլմ նկարահանել, և այդ ֆիլմը մարդիկ շունչը պահած կնայեն, դա 10 մլն դոլարն է։ 1 կամ 2 մլն դոլարով կարող ես միայն ուսանողական կամ դեբյուտային ֆիլմ նկարահանել»։ Այն դեպքում, երբ, օրինակ, իրանցի կինոռեժիսոր Աբբաս Քիարուսթամիի ֆիլմերը հրաշալի ֆիլմեր են՝  օրիգինալ են, պարզ սյուժե ունեն, նկարահանված են սակավ բյուջեով և գլուխգործոցներ են:

– Ինձ թվում է՝ սխալ է ասված Հարությունի կողմից, ում ես շատ հարգում եմ: Երևանում անգամ բլոկբաստերը 10 մլն դոլար չի կարող արժենալ: Երևանում կարելի է լավ ֆիլմ նկարահանել 30 հազար դոլարով: Պարզապես պետք է լավ ֆիլմ մտածել, պրոֆեսիոնալ սցենարիստներ են պետք, ինչպես Ամերիկայում է: Այնտեղ, եթե կոմերցիոն կինոյի մասին ենք խոսում՝ կան մասնագետներ, ովքեր սյուժեն են մտածում, մշակում, կան մարդիկ, ովքեր գաղափարն են տալիս, 3-4 մարդ միաժամանակ ֆիլմի գաղափարով է զբաղվում: Իսկ եթե հեղինակային կինոյի մասին է խոսքը, ապա դա ուրիշ պատմություն է՝ ինչպես կստացվի: Բայց այսօր, որպեսզի երիտասարդը կարողանա ապացուցել, որ ինքն իսկապես ռեժիսոր է, կարող է նույնիսկ բջջային հեռախոսով նկարահանել: Պարտադիր չէ՝ տեսախցիկով նկարահանի, որպեսզի ես հասկանամ, որ նա ռեժիսոր է:

– Իսկ ինչո՞ւ չեն անում:

– Որովհետև թամբալ են…

– Դուք էլ, ինչպես ասում եք՝ թամբալ եք, բայց ֆիլմեր եք նկարահանել, որոնք գլուխգործոցներ են դարձել…

– Ես ուրիշ թամբալ եմ… (ծիծաղում է.- Ս.Ս.): Իմն ուրիշ է, այնուամենայնիվ, ես այլ ժամանակաշրջանում եմ ստեղծագործել: Ես ռեժիսորական բարձրագույն կուրսեր եմ բացել ուսանողների համար, որոնց տեսախցիկներ և այլ տեխնիկա դեռ չեն տրվել: Նրանց ասում եմ՝ տեսախցիկներով բջջային հեռախոսներ ունեք, նկարահանե՛ք:

– Իսկ ավագ սերունդը փորձում է իբրև թե շատ «խելոք», «խորիմաստ» ֆիլմեր նկարահանել…

– Դա հայերի հիվանդությունն է՝ խորիմաստությունը և «համաշխարհային թախիծը», պաթոսը… Հայաստանի դերասաններից և ռեժիսորներից, իհարկե, ներողություն եմ խնդրում, դա իրենց մեղքը չէ, բայց իրական կյանքում նրանք մի լեզվով են խոսում, իսկ բեմադրություններում և ֆիլմերում, էկրանների վրա բոլորովին այլ լեզվով են խոսում: Օրինակ, հիմա դուք էլ խոսում եք, այսպես ասած՝ գեղարվեստական լեզվով…

– Խոսակցական լեզվով եմ ես խոսում, ոչ գեղարվեստական…

– Չէ, ամեն դեպքում՝ գրական լեզվով եք խոսում: Հաղորդավարները պետք է խոսեն գրական լեզվով, բայց երբ կինոյում տեսնում եմ՝ ինչպե՜ս են խոսում: Օրինակ, փոխարենը՝ պարզ լեզվով ասեն՝ «Չգնա՞նք», այլ ասում են՝  «Արդյոք չգնա՞նք», ես զարմանում եմ… Կամ ասում են՝ «Սակայն դուք ճիշտ չեք, գիտե՞ք…»: Սա ի՞նչ է, տղերք, էս ի՞նչ եք անում: Ո՞վ է այդպես խոսում իրական կյանքում: Եվ այդ պատճառով տպավորություն է ստեղծվում, որ դերասանը կեղծ է խաղում: Սա է խնդիրը: Ուկրաինայում էլ նույնն է. խոսակցական լեզուն գրական լեզվից շատ է տարբերվում: Փողոցում մարդիկ մի լեզվով են խոսում, էկրաններից՝ այլ…

– Միգուցե սցենարնե՞րն են սուտ, կեղծ, կերպարներն իրականությունից կտրված են…

– Միշտ ասում եմ՝ Հրանտ Մաթևոսյան կարդացեք: Իր լեզուն ժողովրդական հայերենն է: Ոմանք ասում են՝ «գեղի լեզու է», և այլն… Դա կարևոր չէ: Նույնիսկ Անահիտ Բայանդուրի կողմից արված սքանչելի թարգմանության մեջ Մաթևոսյանի լեզուն նորմալ է հնչում: Իսկ այդ ամպագոռգոռ խոսքերը, որ մենք գործածում ենք թատրոնում, ինձ միշտ պաթետիկ և կեղծ են թվացել:

– Միգուցե պատճառն այն է, որ հերոսներն իրական չեն, կեղծ են, սցենարները սուտ են…

– Չէ, իրենք Շեքսպիրի ստեղծագործություններն էլ են  այդպես խաղում (ծիծաղում է.- Ս.Ս.): Թարգմանությունն էլ շատ կարևոր է: Ես, իհարկե, ներողություն եմ խնդրում, ես Հայաստանում ամեն ինչ չէ, որ տեսնում եմ թատրոնում և կինոյում,  բայց Հայաստանում և Ուկրաինայում այդ իմաստով մի ընդհանրություն կա: Երիտասարդ տաղանդավոր անձնավորությունը գալիս-ընդունվում է, և իրեն սովորեցնում են այդ լեզուն… արդյունքում՝ անբնական  դերասան է դառնում:

– Կա՞ն թեմաներ, որոնք կարող են հայկական կինոյում ներկայացվել, որոնք կարող են հետաքրքիր լինել աշխարհին:

– Ներողություն եմ խնդրում, բայց աշխարհին, մեծ հաշվով, չի հետաքրքրում հայերի ցեղասպանությունը: Աշխարհին հետաքրքրում է Հայաստան երկիրը, թե ի՞նչ է այդ երկիրն իրենից ներկայացնում: Պետք է խոսել այդ մասին՝ չմոռանալով Ցեղասպանության հիշատակը, մեր պատմությունը: Ժամանակակից Հայաստանն է մարդկանց, աշխարհին հետաքրքրում: Մեր հին, ցավոտ խնդիրներն առանձնապես չեն հետաքրքրում աշխարհին:  Նրանց հետաքրքրում է՝ մենք եվրոպացի՞ ենք, մենք քաղաքակի՞րթ ազգ ենք, քաղաքակի՞րթ ենք մտածում, թե՞ ոչ: Սյուժեներն արդիակա՞ն են, թե՞ դարձյալ գյուղի մասին են: Մարդկանց հետաքրքրում է, թե ինչի՞ մասին է տվյալ ազգը մտահոգվում:

– Իսկ ինչո՞ւ չեն արվում նման ֆիլմեր:

– Չգիտեմ, շատ չեմ դիտում, բայցև չեմ տեսնում նման ֆիլմեր: Իմ ուսանողուհիներից մեկը քննություններից մեկի ժամանակ հրաշալի ֆիլմ էր նկարահանել, որը կոչվում էր՝ «Ես կգնամ»:

– Կառավարության որոշմամբ Մշակույթի նախարարության, «Պարադիզ» ՍՊԸ-ն, կինոյի զարգացման «Ոսկե ծիրան» հ/կ-ի, «Երևանի թատրոնի և կինոյի պետական ինստիտուտի» և  Ձեր նախաձեռնությամբ հիմնադրվել է «Հայ արտ սինեմա» հիմնադրամը, որի նպատակն է՝ աջակցել ժամանակակից հայ կինոյի զարգացմանը։ Անցյալ տարի կինոաշխարհի հայտնի ներկայացուցիչների հետ Հայաստան էիք այցելել, մասնակցել էիք Կինոռեժիսուրայի բարձրագույն կուրսերի ընդունելության քննություններին և 40 դիմորդներից ընտրել էիք այն 7-ին, ովքեր մասնակցելու են ծրագրին: Կպատմե՞ք ծրագրի մասին:

– Ինձ հետ ևս 4 ռեժիսորներ և փորձառու դասախոսներն են կատարել դիմորդ ուսանողների ընտրությունը: Քննական հանձնաժողովին մասնակցել են Սերգեյ Սոլովյովը, Անդրեյ Սմիռնովը, Իրակլի Կվիրիկաձեն, Ելենա Սմիռնովան: Կարծում եմ՝ այդ ուսանողներից երեքը, այսպես թե այնպես, հետաքրքիր ռեժիսոր կդառնան: Նրանց անունները չեմ նշում, որ չգոռոզանան:

– Ասել էիք, որ կկրթեք նրանց, որպեսզի դառնան հայ Կուստուրիցաներ, Ձեզ կհաջողվի՞:

– Այո, ես ուզում եմ, որ նրանք դառնան ամբողջ աշխարհի համար հետաքրքիր ռեժիսորներ: Կստացվի՞, թե՞ ոչ՝ կտեսնենք: Սա չի նշանակում, որ նրանք չեն կարողանա նորմալ ֆիլմեր նկարահանել, դիտվող, հուսով եմ՝ դա էլ կկարողանան անել, բայց կցանկանայի, որ նրանք հեղինակային կինո նկարահանեն… Համենայնդեպս, ընտրություն կատարելիս ես դասախոսներին խնդրել էի՝ ընտրել հեղինակային կինոյին հակված դիմորդների: «Հեղինակային կինո» արտահայտությունը, ճիշտ է, հորինված արտահայտություն է, կեղծ, շինծու գաղափար է, բայց… Երկու տեսակի կինո կա՝ ճանաչելի և ընկալելի կինո, ինչպիսին Տարկովսկու արվեստն է, և ճանաչողական կինո, ինչպես, օրինակ, «Մոսկվան արցունքներին չի հավատում» լավ ֆիլմն է: «Կինոռեժիսուրայի բարձրագույն կուրսերի» ուսանողներին մենք փորձում ենք, այսպես ասած՝ Տարկովսկու ուղղությամբ տանել: 7,5 ամիսների ընթացքում պետությունը, ցավոք սրտի, չհասցրեց նախատեսված բյուջեի իր մասնաբաժինը հատկացնել:

– 54 մլն դրամ ՀՀ կառավարությունը վերջերս հատկացրեց հիմնադրամին՝ «Կինոռեժիսուրայի բարձրագույն կուրսերի» համար:

– Դա ե՞րբ էր:

– Վերջերս:

– Մենք դեռ չենք ստացել:

– Կառավարությունը 54 մլն դրամ է հատկացրել «Հայ արտ սինեմա» հիմնադրամին։ Նախագիծը համաֆինանսավորվող ծրագիր է, որի ընդհանուր նախահաշվային արժեքը մոտ 100 մլն դրամ է, և մնացած մոտ 46 մլն դրամը հատկացնում է «Պարադիզ» ընկերությունը։ 

– Շնորհակալ եմ պետությանը, իշխանություններին, որ նրանք համաձայնեցին այս գաղափարի իրականացմանը: Անցյալ տարի հատուկ այդ նպատակով նախագիծ եմ ներկայացրել ՀՀ նախագահին: Ասել եմ, որ 100 հազար դոլարը նախագծի համար տալիս է իմ ընկերը, և ևս 126 հազար պահանջվում է պետությունից:  Նախագիծը հավանության արժանացավ: Ես քաղաքականությամբ չեմ զբաղվում՝ ո՛չ ընդդիմության մեջ եմ խաղում, ո՛չ իշխանության, և այդ իմաստով ես անտարբեր եմ հավասարապես երկուսի նկատմամբ: Նույնն էլ Կիևում է: Երբ որ դուրս եկա նախագահի ընդունելությունից և ասացի՝  նախագահն ասաց, որ լավ գաղափար է, և 126 հազար դոլարը նախագծի համար պետությունը կհատկացնի, մի լավ մարդ, ով ընդդիմադիր է, ասաց՝ «Հեռուստատեսությունից մարդ չկա՞ր հանդիպման ընթացքում»: Ասացի՝ ոչ, չկար: Ասում է՝ «Դե, չմտածեն, որ Ռոմանը գնացել ա պրեզիդենտին բան խնդրելու…»: Ասացի՝ «Ես, ի տարբերություն ձեզ, երկրի համար համապետական  գործ եմ անում, ոչ թե իշխանության կամ ընդդիմության համար: Դա ի՞նչ խոսակցություն է»:

– Ո՞րն է մտավորականի դերը, որտե՞ղ նա պետք է լինի: 

– Ինձ թվում է, որ Հայաստանում մտավորականությունը քաշ չունի: Նույնն էլ մեզ մոտ է՝ Ուկրաինայում: Միգուցե պատճառն աղքատությունն է: Նախկինում՝ Խորհրդային Միության տարիներին,  մտավորականությունը ձայն ուներ, սակայն նրան ոչ ոք չէր լսում: Բայց նրանք փողի մասին չէին մտածում: Նախկինում մտավորականությունն առհասարակ ժողովրդի մասին չէր մտածում, հիմա իր գաղափարներով հավասարվել է ժողովրդի հետ, բայց ինձ թվում է, որ մտավորականությունն առանձին երևույթ է, որն ապրում է իր ուրույն կյանքով: Կարծում եմ՝ ոչ միայն հայ ժողովրդի, այլև բոլոր ազգությունների մեջ 30 տոկոսը կերտողներն են, ստեղծողները, իսկ մնացյալ 70 տոկոսը նրանք են, ում մենք կոչում ենք ժողովուրդ:

– Չե՞ք կարծում, որ դա նաև նրանից է, որ քաղաքական քարոզարշավներում մասնակցում են, բոցաշունչ ելույթներ են ունենում՝ որոշակի ակնկալիքներով, հասարակության կողքին չեն…

– Չգիտեմ, ես այնքան էլ լավ չգիտեմ, թե այդ իմաստով ինչ է կատարվում Հայաստանում: Ես այստեղ շրջում եմ, գումար եմ ծախսում, ընկերներիս հետ եմ շփվում…

– Օրինակ, եթե Ձեզ առաջարկեն որևէ պատգամավորի կամ նախագահի թեկնածուի համար ելույթներ ունենալ…

– Երբեք…

– Ձեզ կարո՞ղ են ստիպել:

– Ոչ, ես նույնիսկ չեմ էլ քվեարկում: Մտքներովդ չանցնի: Իմ պատկերացմամբ՝ բոլոր ժամանակներում արվեստագետը պետք է դեմ լինի իշխանություններին: Պետությունը, միևնույն է, մշտապես ճնշում է գործադրում անհատի, արվեստագետի վրա: Եթե ես ունեմ իմ անձնական կյանքը, ինձ երբեք հնարավոր չէ ստիպել մասնակցել ինչ-որ հանրահավաքի: Մեզ մոտ՝ Կիևի  մայդանում, հանրահավաք էր, փառք Աստծո, որևէ զոհ չեղավ, բայց ես չգնացի հանրահավաքներին:

– Սերժ Ավեդիքյանի «Անուշ» ներկայացման դեմ մի խումբ մտավորականներ նամակ գրեցին ՀՀ նախագահ Սերժ Սարգսյանին, որպեսզի  նա արգելի ներկայացման ցուցադրությունն արտերկրում:

– Երբ ես կարդացի այդ նամակն Ավեդիքյանի դեմ, ասացի՝ եթե նույնիսկ այդ ներկայացումը վատն էր, որում վստահ չեմ, քանի որ չեմ տեսել, ապա մտավորականների այդ նամակն ավելի վատ երևույթ է:  Եվ ասացի, որ Հայաստանի մտավորականությունը, չեմ կարող ճիշտ բառն ընտրել: Այսօր նման նամակ գրելը սարսափելի է… ինչպես 37 թվին էին դիմում իշխանություններին… ես սարսափահար էի եղել:  37 թիվն է սա: Եվ բաց նամակ են գրում, դա նույնիսկ «դանոս» չէ: Աշխարհը չգիտի «Անուշ» օպերան, և Փարիզում «Անուշն»  իր իսկական ձևով չեն հիշում: Աշխարհում ընդունված է՝ մարդը կարող է որևէ ստեղծագործություն նորովի գործիքավորել, նորովի մատուցել, ցանկացած ձևով խմբագրել: Գյոթեի «Ֆաուստը»  տարբեր ձևերով են բեմադրում: Ինչո՞ւմ է խնդիրը: Բայց «Անուշը», չգիտես՝ ինչո՞ւ, համարվեց ազգային սրբություն: Կրկնում եմ՝ ես չեմ տեսել Ավեդիքյանի աշխատանքը, բայց եթե նույնիսկ այն շատ վատն է, ինչպես վստահեցնում են նամակագիրները, ապա  իրենց նամակն էլ ավելի սարսափելի է: Եվ սարսափելի է, որ այսօր կարող են նման նամակներ գրվել:

– Ծնունդով ԼՂՀ Մարտակերտի շրջանից եք և շատ կապված եք Ձեր ծննդավայրի հետ: Երբևէ չե՞ք մտածել ֆիլմ նկարահանել Ղարաբաղյան պատերազմի  կամ Ձեր ծննդավայրի, մանկության մասին:

– Ոչ: Ինձ նույնիսկ Գերմանիայում առաջարկում էին  նկարահանել «Մուսա լեռան 40 օրը»: Մեծ գումարներ էին խոստանում: Պատերազմական թեման, հակամարտությունն  իմ թեման չէ: Ես ունեմ իմ կարծիքը՝ լավ կամ վատ, բայց իմ անձնական կարծիքը այդ թեմաների վերաբերյալ: Եթե որևէ մեկն ինձ հարգում է, ապա հարգում է դրա համար: Մի հաղորդման ժամանակ ինձ հարցրեցին՝ ինչո՞ւ ես Հայաստանում ֆիլմ չեմ նկարահանում, ասացի՝ այդքան անգործ ռեժիսորներ կան այստեղ, թող իրենք նկարահանեն, ինչո՞ւ պետք է նրանց հացը կտրեմ…  Լրագրողն ասում է՝ իսկ ի՞նչ եք արել Դուք Հայաստանի համար: Ասում եմ՝ ես այնքան բան եմ արել: Հայաստանից դուրս ես ինձ այնքան լավ եմ դրսևորում, որ ամենուր մտածում են, թե բոլոր հայերը նույնքան լավն են, որքան Ռոման Բալայանը:  Ցանկացած մարդ, հայը կամ որևէ ազգի ներկայացուցիչ, որ իր երկրից դուրս՝ Սփյուռքում է ապրում, կրկնակի պատասխանատվություն պետք է ունենա իր վարքագծի համար: Ուկրաինայում ինչ-որ մի գյուղում ինչ-որ մի սրիկա հայ ինչ-որ մեկին սպանել էր, ուկրաինացիները հարձակվել էին, գոռում-գոչում էին, որ հայերը մարդ են սպանում: Ինձ դիմեցին, թե՝ մի բան գրեք: Ես ասացի՝ թող սպանեն այդ սրիկային: Ինձ համար ավելի ցավալի էր տեսնել այն մարդկանց, ովքեր դռները փակել, վախենում էին այդ սրիկայից: Լավ պահեք Ձեզ:

– Ի դեպ, ի՞նչ է Ձեզ համար Արցախը, ծննդավա՞յր, թե՞ հայրենիք: Մի առիթով Ղարաբաղի մասին խոսելով՝ նշել էիք. «Ամենատխուրն այն է, որ Երևանում կան մարդիկ՝ ոչ մեկ կամ երկու, որոնց այլևս հոգնեցրել է Լեռնային Ղարաբաղի հարցը, նրանք պատրաստ են վերադարձնել Ղարաբաղը: Ես չգիտեմ և չեմ ուզում քննարկել, թե ինչո՞ւ է այդպես, բայց դա շատ վատ է: Ղարաբաղը հայերի վերջին հույսն է, որ աշխարհում կարող են պահել: Դա Հայաստանի միտքն ու ուժն է»:

– Ի տարբերություն հայերի՝ ես երբեք մարդկանց չեմ բաժանում ապարանցիների, ղարաբաղցիների… Ես հայ եմ: Եվ երբ որ ինձ ասում են՝ «Չէ, Ռոման ջան, դու ուրիշ ղարաբաղցի ես, բայց այստեղ այնպիսի բաներ են անում…», ես ասում եմ՝ ժողովուրդ, այնտեղ 140 հազար ղարաբաղցի կա, ինչի՞ մասին է խոսքը: Ինչ էլ այստեղ կատարվի, չգիտեմ՝ ինչ է կատարվում, և կարևոր չէ՝ սա ի՞նչ ձև է: Կարծում եմ՝ երկար զինադադարից սարսափելի բան չկա: Շատ բան է փոխվում: Ասել եմ և հիմա էլ կարող եմ  եթերով ասել, որ, ցավոք, մեր ազգն ավելի շատ սիրում է տոնել պարտությունները և սովոր չէ տոնել հաղթանակներ, և դա՝ այն դեպքում, երբ սա 2000 տարվա ընթացքում մեր միակ հաղթանակն էր:

– Ինչո՞ւ է այդպես:

– Հայոց պատմությունն է այդպես դասավորվել: Մեզ միշտ ճնշել են, և այդ ստրկամտությունից չենք կարողանում հրաժարվել:

– Հրեաները, որոնք ունեին նույն խնդիրները, հասկացան, որ պետք է ապրել ոչ թե անցյալով, այլ երևակայություններով, ապագայով: Երևակայությո՞ւնն է ավելի կարևոր մարդու, ազգերի, ժողովուրդների և պետությունների զարգացման համար, թե՞ հիշողությունը: Ո՞րն է ճիշտ ուղին:

– Իմ կարծիքով՝ վերջինը: Ես չեմ սիրում  անցյալով ապրել: Գիշերը, նույնիսկ ամենածանր  օրն անցկացնելուց հետո, ես միշտ գիտեմ, որ վաղը նոր օր է լինելու: …Ես ձևավորվել, մեծացել եմ այլ ժամանակաշրջանում: Հարուստներին երբևէ չեմ նախանձել: Կնոջս կարող եք խնդրել՝ պատմի իմ մասին: Ես ի՞նչ պատմեմ իմ մասին: Երբևէ չեմ ցանկացել ավելի մեծ գումարներ ունենալ, քան ունեցել եմ: Իսկ ես սիրում եմ փող: Ես ապահովված մարդ եմ, կարող էի միլիոնատեր դառնալ, ինձ հաճախ են մեծ գումարներ առաջարկել իրենց կանանց, սիրուհիներին նկարահանելու դիմաց, բայց ես դա չեմ արել: Որքան ունեմ՝ ինձ բավական է: Միգուցե բավական չէ, բայց չեմ կարող իմ խղճին ու սկզբունքներին դեմ գնալ: Կան մարդիկ, ովքեր կարող են: Ես նրանց չեմ մեղադրում: Ես տհաճության զգացում չեմ ունենում նրանց նկատմամբ, ովքեր ճոխ առանձնատներ են կառուցում: Ինձ տհաճ են այն չինովնիկները, ովքեր դրանց թույլտվությունների տակ ստորագրել են:

– Ինչո՞ւ չեք սիրում Երևանը, մի առիթով ասել էիք այդ մասին:

– Չէ, այդպես չէ, ես սեղանի շուրջ եմ դա ասել, սա իմ քաղաքը չէ, որովհետև մինչև Երևան գալը ես սիրել եմ Բաքուն և Թբիլիսին: Դրանք հին քաղաքներ են՝ հնաոճ տներով: Ես հին քաղաքներ եմ սիրում: Ես չեմ ընկալում տուֆը:

– Տուֆի գո՞ւյնը չեք սիրում:

– Այո, այո… Ինչ-որ արևելյան բան կա դրա մեջ:

– Նաև չեք սիրում Հյուսիսային պողոտան:

– Այո: Բայց դա նշանակություն չունի, ես սիրում եմ իմ ընկերներին, Երևանի աուրան շատ լավն է, դրա համար եմ հաճախ այցելում:

– Հայաստանում մարդիկ չեն հավատում ոչ մի բանի, ոչ մեկին, բացասական էներգիան շատ է, ապագայի նկատմամբ հավատ չկա, ի՞նչ է պետք անել դա փոխելու համար:

– Այս երկրում պետք է ստեղծել մի բան, որպեսզի բոլոր հեռացողները երազեն մնալ այստեղ: Պետք է հասարակական ինչ-որ խորհուրդ ստեղծել…

– Ունենք լիքը խորհուրդներ…

– Այո, այդ խորհուրդներում յուրաքանչյուրն իր մասին է մտածում: Մենք տաղանդավոր երեխաներ ունենք, ովքեր մեզ պես փչացած չեն, պետք է իրենց միջոցով ինչ-որ բան ստեղծել: Պետության ներկայացուցիչների հետ ես այդ մասին խոսել եմ՝ ստեղծել այնպիսի մի բան, որ նույնիսկ մեր այն հարևանները, ովքեր մեզ չեն սիրում՝ ստիպված լինեն համագործակցել մեզ հետ, երազեն այստեղ գալու մասին: Օրինակ՝ եթե «Կոլայդերը»  կամ «Սկոլկովոն» Հայաստանում լինեին, ապա Վրաստանից, Թուրքիայից, Իրանից, Ադրբեջանից  և այլ երկրներից կցանկանային համագործակցել… Նման նախագծեր են պետք:

– Կա Դիլիջանի միջազգային դպրոցը, «Այբ» դպրոցը, «Ոսկե ծիրանն» էլ այդ դերակատարումն ունի…

– «Ոսկե ծիրանին» նպաստում է Հարութ Խաչատրյանը: Մենք ընկերներ չենք, բայց ես իրեն շատ եմ հարգում: Ես չեմ պատկերացնում, որ որևէ այլ մարդ կկարողանար այդքան գումար հայթայթել նման միջոցառման համար և այդքան մեծ թվով օտարերկրացիների տարվա այս եղանակին կարողանար բերել այս շոգ, տոթ քաղաք:  Ես նույնիսկ կատակով ասում եմ, որ պետք է նրա բրոնզե կիսանդրին տեղադրել քաղաքում, որովհետև նախանձողներ շատ ունի:

– Ոչ միայն իր շնորհիվ, այնտեղ էլի մարդիկ կան՝ Միքայել Ստամբոլցյանը…

– Կարևոր չէ: Իր թիմն է: Պարզապես ես Հարութի մասին եմ պատկերավոր ներկայացնում, քանի որ փառատոնի նախագահն է:

– Ի՞նչ կմաղթեք մեր հեռուստադիտողին:

– Միշտ մաղթել եմ համբերություն, և կրկնեմ՝ ձեր բոլոր հույսերը կապեք վաղվա օրվա առավոտի հետ: Եթե առավոտյան արթնանում եք նույնպիսի տրամադրությամբ, ինչպիսի տրամադրությամբ քնել եք, ուրեմն դուք չեք ապրում, և կյանքը ձեր կողքով է անցնում: Մաղթում եմ համբերություն: Ուրիշ ի՞նչ կարելի է մաղթել Հայաստանին և հայերին: Համբերություն: Հուսանք, որ կգա մի օր, երբ ես կգամ Հայաստան, և այստեղ այնքան լավ կլինի, որ այլևս չեմ ցանկանա հեռանալ:

«Արմենիա» հեռուստաընկերություն
«Ռ-Էվոլյուցիա» ծրագիր
ՍԱԹԻԿ ՍԵՅՐԱՆՅԱՆ