Հովհաննես Գրիգորյանի վերջին հարցազրույցը

– Երբ հիվանդ ես և զգում ես մահվան սարսափը… Կներեք, ինձ հետ էլ է պատահել, դրա համար եմ հարցնում. Այդ ընթացքում ի՞նչ էիք մտածում կամ ինչի՞ մասին էիք երազում:
– Ես մեծ վախեր չունեցա: Դա իմ դեպքում նման էր նրան, որ, կարծես, հարբուխ լիներ: Եվ ուրախ եմ, որ ժառանգել եմ այդպիսի ուժեղ գեներ և դիմակայեցի: Մանավանդ, որ արդեն 67 տարի է` ինչ ապրում եմ: Իսկ ինչ ուզեցի դրանից առաջ` այն, ինչ որ կար` ընտանիք, շրջապատ, ինչ որ ունեմ այսօր: Եվ ուզում էի մի քիչ ժամանակ տար Աստված, որ կիսատ գործերս վերջացնեի:
– Այսինքն` չաղոթեցիք, ինչ-որ բան չխնդրեցիք Աստծուց:
– Ես երազում էի Երուսաղեմ գնալ: Էս հիվանդությունս էլ պատճառ դարձավ, որ ես երկու անգամ եղա Երուսաղեմում: Ես գնացի և զգացի Քրիստոսի ներկայությունը: Մինչև այդ Քրիստոսն ինձ համար գրքի հերոս էր: Ճիշտ է` փառահեղ հերոս, բայց, այնուամենայնիվգ երևի շատ կոպիտ ստացվեց: Երուսաղեմում գտնվելուս ընթացքում ինձ թվում էր, որ հիմա մարդկանց մեջ կհանդիպեմ Քրիստոսին. Այդքան շոշափելի զգում էի նրա ներկայությունը:
– Գրելը նախ` ֆիզիկական ծանր աշխատանք է. սա Հրանտ Մաթևոսյանն էր մեզ հասկացնում: Այդ հիվանդությունից հետո Ձեր ֆիզիկական էներգիան բավարարո՞ւմ է ստեղծագործելու համար:
– Համաձայն եմ, որ ֆիզիկական աշխատանք է: Ես կհյուծվեմ, եթե օրը կես ժամ, մեկ ժամից ավելի տամ ինձ ստեղծագործությանը: Դա շատ ծանր աշխատանք է, Հրանտը ճիշտ է ասում: Բայց դե չգրել էլ չես կարող: Անիմաստ է դառնում ապրելդ: Եվ, ի վերջո, կարդալն էլ է ստեղծագործական պրոցես: Պիտի ժամանակ գտնես նաև դրա համար: Հիմա նորից կարդում եմ, օրինակ, «Վարպետն ու Մարգարիտան»։ Նորից ճաշակով վերահրատարակվել է այդ գիրքը, ու ես առանց ձանձրույթի եմ կարդում Պոնտացի Պիղատոսի դրվագը:
– Մի խոսքով, գոնե Դուք ձեռքներդ դեռ չեք լվացել Պիղատոսից:
– Պիղատոսին իզուր են համարում բացասական կերպար: Նա շատ մարդկային թուլություններով օժտված մեկն է` իր գխացավով, իր վախերով: Նա Բարաբբա չէր: Իսկ, ընդհանրապես, ես կուզեի, որ Քրիստոսը խաչի վրա չմեռներ, էլի: Տեսեք, հիմա մենք այդ խաչը կրում են մեր կրծքի վրա: Դրա մեջ մահվան խորհուրդ կա: Երբ Երուսաղեմում իջա Քրիստոսի խուցը, մտածում էի` «Ա՛յ մարդ, էս ժողովուրդն ի՞նչ է արել այս տղայի հետ: Ինչի՞ համար: Եկել էր մարդկությանը փրկելու, չէ՞: Այնինչ ո՛չ մարդկությանը թողեցին փրկել, ո՛չ էլ ինքն իրեն կարողացավ փրկել»:
– Ուրիշը պիտի պարտվի, չէ՞: Աստված իր որդիների ճակատագիրն իր ճակատագրի նման էլ գրեց: Մեր միջի չալը, մեր միջի լավը պիտի պարտվի, չէ՞:
– Գիտեք, դուք շատ դժվար հարց տվեցիք: Ես երբեք չեմ մտածել այդ մասին: Ճիշտն ասած, ես մեկ-մեկ էլ կարեկցանքով եմ նայում նրանց, ովքեր ընկնում են առաջ, հեգեմոնի դեր են կատարում: Առջևից գնացողին միշտ խփում են և չեն թողնում, որ իրագործի Աստծուց տրված պատվերը:
– Իսկ գրականության մեջ եթե ուրիշ չեղար, էլ ինչ ես գրում:
– Այո, գրականության մեջ եթե դու պիտի բոլորի նման լինես, որևէ բանով չտարբերվես ուրիշներից, դա շարքային մի բան է, իսկ գրականության մեջ շարքային չի կարելի լինել: Իսկ ուրիշ լինել` չի նշանակում հերոսական ջանքեր թափել: Պարզապես, մեկը պիտի գտնի փողոցում շպրտված մի թուղթ և հասկանա, որ դա դու ես գրել: Մենք ունենք այդպիսի գրողներ: Մենք լավ գիտենք` որն է Չարենցը, որն է Տերյանը, որը` Իսահակյանը:
– Նայեք, անուններ շարվեցին: Բայց տեսեք, ողնաշար չի դառնում: Ինքնասպանությունների, ինքնազոհողությունների շարան է` տեղ-տեղ ընդհատված: Ինչու:
– Ցավալի է, բայց մենք վաղամեռիկ բանաստեղծների, վերածնունդ չապրած արվեստի երկիր ենք: Մեր ամեն ինչը միշտ կիսատ է մնացել: Դա մեր ողբերգությունն է: Ցեղասպանությունից սկսած` խփել եմ մեր ողնաշարին, խփել են մեր ոտքերին: Ինչեր պիտի գրեր մեր Վարուժանը 40 տարեկանում, կամ` Մեծարենցը, կամ` Տերյանն ու Չարենցը: Մենք էդպես էլ չիմացանք: Կիսատ ապրեցին, կիսատ գրեցին: Բայց Վահագն Դավթյանենք, Համո Սահյանենք պինդ սերունդ էին և բարեկեցիկ ապրեցին:
– Բայց կյանքի վերջին տարիներին Համո Սահյանը սարսափելի վիճակում էր: Իսկի փայտ չուներ, որ վառեր տաքանար, իգնչ բարեկեցիկ:
– Այո, ճիշտ եք: Սահյանը շատ վատ էր վերջին շրջանում: Ես զարմանում եմ, էլի, ուր էին իշխանությունը, բանը: Սահյանը գնալով ավելի է բարձրանալու: Նա Պարույր Սևակից մի քանի գլուխ բարձր բանաստեղծ է: Բայց ի՛նչ արած: Ներսիսյանի նման հզոր մեկին անգամ գիտությունների թեկնածու չտվեցին: Նրա վիճակն էլ առանձնապես լավ չէր: Չնայած Վանոն- բան, օգնում էին:
– Իսկ Ձե՞ր դեպքում:
– Ես չեմ էլ ակնկալել, որ պետությունը պիտի գա, ինձ օգնի: Ամեն մեկը թող զբաղվի իր գործով: Թող պրեզիդենտն զբաղվի երկիրը ղեկավարելով, բանաստեղծն էլ զբաղվի իր գրականությամբ: Եթե դեդեկտիվներ չես գրում, բանաստեղծությամբ փող աշխատելը մոռացիր: Կողքից պիտի անպայման մի բան անես, որ ապրես: Եվ սա այսպես է ամբողջ աշխարհում: Նույն Գերմանիայում շատ գրողներ զբաղվում են դասախոսական աշխատանքներով: Դպրոցներում, բուհ-երում դաս են տալիս: Մի կողմից էլ` եթե պետությունը քեզ փող տա, պիտի պահանջի, որ ուզած բանը գրես: Էլ էդ փողն ինչի՞ս է պետք:
– Երկրե երկիր անցաք: Սովետից հասաք անկախ Հայաստան: Ի՞նչ փոխվեց Ձեր կյանքում:
– Սովետը երկիր չէր: Մարդը` փողը գրպանում, չէր կարողանում ոչ տուն առներ, ոչ մեքենա: Իսկ հարսանիք կամ թաղում անելիս էլ պիտի Կենտկոմից միս ուզեր: Հիմա ընդամենը 20 տարի է անցել։ Պիտի սպասենք, ոչ թե հաշվեհարդար տեսնենք: 88-ի երկրաշարժը Սովետի իսկական դեմքը ցույց տվեց: Ամեն ինչը թալանել, տարել էին տուն, ու էդ պատճառով էլ մարդիկ մնացին փլատակների տակ:
– Մի խոսքով, Դուք Սովետական Միությունը երբեք չեք սիրել:
– Երբե՛ք:
– Ինչո՞ւ եք ատում Սովետական Միությունը: Օրինակ, Հրանտ Մաթևոսյանը մեծ պատկառանքով էր միշտ խոսում այդ անծայրածիր երկրի և նրա բազմազգ զավակների մասին: Ի՞նչ է, միայն չարիքի կայսրությո՞ւն էր այդ երկիրը, ուրիշ ոչի՞նչ:
– Ես ու Հրանտը շատ ենք վիճել այդ թեմայով: Մի սերունդ կա, որ թաքուն ստալինիստներ էին: Ես Հրանտին մի քանի անգամ, ներողություն եմ ասում, կոպտել եմ նույնիսկ: Ինչպե՞ս կարելի է փառաբանել մի երկրի, այն էլ` այն դեպքում, երբ իր բարեկամությունը հիմնականում ստալինիզմին զոհ գնաց:
– Բայց ի՞նչ է, Հրանտ Մաթևոսյանն այդքան միամի՞տ էր: Ամեն դեպքում, չմոռանանք, որ նա Հրանտ Մաթևոսյան էր և մի բառ ասելուց առաջ հազար ճակատամարտ էր տալիս իր հետ, չէ՞:
– Նա ռուսական արվեստի ազդեցության տակ էր: Իսկ ռուսականը միշտ եղել է բռնապետության հիմք: Մեկ-մեկ ես զարմանում էի, թե ինչպես է այդ մեծ-մեծ գործերը գրել Հրանտ Մաթևոսյանը, որովհետև զրուցելով նրա հետ` ես ապշում էի: Մի տեսակ նաիվություն կար նրա մեջ: Իրեն միշտ մեծ երկրի` սովետական երկրի քաղաքացի էր համարում, և ոչ թե մի բուռ ժողովրդի ներկայացուցիչ: Բայց դա մի ահռելի երկիր էր, ուր շունը տիրոջը չէր ճանաչում: Ես գոնե ամբողջ այդ երկիրը ծայրից ծայր թափառել եմ ու լավ գիտեմ, թե ինչ անտերություն ու խայտառակություն էր տիրում այնտեղ: Ռուս գրողները մեզ երանի էին տալիս, ասում էին` «Փոքր երկիր եք, ամեն ինչ ձեր ձեռքի տակ է»:
– Կներեք, Դուք չե՞ք վախենում Հրանտ սիրողների հզոր բանակից, ովքեր նվազագույնը Ձեզ չեն ներելու այս հարցազրույցից հետո:
– Ես երբեք էլ այդ մասին չեմ մտածում, որովհետև մեծամասնության հետ ես երբեք չեմ լինում և չեմ էլ լինի: Ես Հրանտ Մաթևսյանին համարում եմ մեծ գրող, բայց բռնեց-գնաց ԱԺ և առաջին շարքում նստած` քնում էր: Ինչի՞դ էր պետք: Նստեիր տանը, աշխատեիր, էլի:
– Չեք վախենում, էլի: Ընդհանրապես, կա՞ մի բան, որից վախենում եք:
– Ինչի՞ց պիտի վախենամ ես: Էդ ծանր հիվանդությունից չվախեցա իսկի: Ամբողջ ժողովրդով փող հավաքեցին, ինձ ուղարկեցին Իսրայել` բուժվելու: Էլ ինչի՞ց վախենամ: Ես էս ժողովրդին սիրում եմ: Որքան հասկացա` նրանք էլ ինձ են սիրում: Էլ ինչի՞ց վախենամ:
– Որ ասում եք` ժողովուրդ, ո՞ւմ հետ եք:
– Ժողովրդի հետ եմ, էլ ո՞ւմ հետ եմ:
– Ձեր բանաստեղծություններից մեկն ինձ ասել է, որ մեկ քաղաքացին տեղով մեկ ժողովուրդ է: Հետո էլ` չաշխատող, բարիք չստեղծող զանգվածներին հարմա՞ր է ժողովուրդ ասելը:
– Իհարկե, էդպես է: Տարբեր մարդկանց բազմություններն ի՞նչ ժողովուրդ: Հիմա «Հարսնաքարում» տվեցին էդ տղային սպանեցին: Դա ժողովո՞ւրդն էր: Ես դրան ժողովուրդ չեմ կարող համարել:
– Էդ դեպքից հետո ահագին մեծ ընդվզում եղավ: Ընդհանրապես, չի՞ եղել այնպես, որ ցանկանաք դուրս գալ փողոց, մխրճվել պայքարող մարդկանց մեջ: Մի բան էլ Դուք բարձր գոռաք:
– Ոչ: Ես չեմ կարող լինել նրանց հետ: Փողոց դուրս եկողներ կան: Ես նրանց խանգարելուց բացի` ուրիշ բան չեմ կարող անել: Ես ոտքի տակ կմնամ: Սովորաբար իմպեսները մնում են ոտքի տակ:
– Բա ասում եք` ոչնչից չե՞ք վախենում:
– Ես վախենում եմ նաև շենքի կտուրից ցած ընկնելուց: Վախենում եմ մեքենայի տակ ընկնելուց: Բայց որ ինձ կբռնեն, կտանենգ Այ, էդպիսի բաներից չեմ վախենում:
– Օրինակ, չե՞ք վախենում, որ Հայաստանն այլևս չունի այն կրթական համակարգը, որը կար Սովետի ժամանակ և որը գոյացրեց 88 թվականը` ստեղծելով Հայաստանի անկախ Հանրապետւթյունը:
– Իմ աղջկա ընկերները հաճախ են մեր տուն գալիս: Էդ ինչ կիրթ, լավ էրեխեք են: Լեզուներ գիտեն, աշխարհ են ման գալիս: Ես ուղղակի հիացած եմ: Իհարկե, ունենք այդ սերունդը: Վերջին անգամ եղել եմ մեր պետական համալսարանում, սլավոնական համալսարանում, և տպավորությունս շատ բարձր է: Զիբիլ էլ կա, իհարկե:
– Բայց երկրի կեսը հեռացավ, չէ՞: Եվ կա հավաքական ինքնագիտակցություն, որը հիմա կիսով չափ պակասել է: Ու դրա համար էլ մենք նախկին խելոքը չենք:
– Այո, մեկ միլիոն ու կես հեռացավ` իրենց հետ տանելով իրենց գիտելիքները, փորձը: Գնալը մարդկությանը բնորոշ բան է: Օրինակ, ես շշմեցի, երբ իմացա, որ Ամերիկայում ամենամեծ գաղութը գերմանականն է: Այսինքն` Եվրոպայի ամենաբարեկեցիկ երկրից էլ են գնացել: Ընդհանրապես, մնացողներին գոնե պետք է գուրգուրել, խնայել, սիրել:
– Հովհաննես Գրիգորյան, իմ սիրելի բանաստեղծ, կներեք, ես հիմա մեղադրելու եմ Ձեզ: Դուք կոչված եք արթուն պահել իմ և իմ ներքևի հարևանի խիղճը: Ինչո՞ւ արթուն չեք պահել: Եվ, ընդհանրապես, ինչո՞ւ չի ստեղծվել այն մշակույթը, որ մաքրեր այս հասարակությանը: Կեղծավոր հասարակություն ենք հիմա մենք: Վախենում ենք իրար ասել ճշմարտություններ, ազնվությունից ենք վախենում: Ահավոր կարծրատիպային բան ենք դարձել: Ինչո՞ւ:
– Մայիսմեկյան բանաստեղծություններից, բանից դեռ չենք մաքրվել: Ի՞նչ է 20 տարին, որգ Նոր-նոր փորձում ենք մեջքներս ուղղել, ինքնուրույն մտածել և գործել: Հեղափոխության տարիներ էին, մուժիկին պետք էր մի զույգ կոշիկ: Մենք չենք ունեցել կարգին պետություն: Չենք ունեցել կարգին ղեկավարություն: Տեսնենք, սա վերջին հնարավորությունն է, կկարողանա՞նք օգտագործել, թե՞ չէ: Էդ եվրոպաներում, բանում, հարյուր տարի անցավ, նոր կարողացան խղճից խոսել: Դու էս ի՞նչ պահանջներ ես դնում: Սովետի ժամանակ մենք դահիճ չենք ունեցել: Դահիճներին բերում էին դրսից: Հայ մարդը չէր կարողանում գնալ, դահիճ աշխատել: Այս ժողովրդի ձեռքը չի գնացել նույնիսկ հանցագործին սպանել:
– Իսկ հիմա՞: Ո՞ւմ ձեռքին է այսօր քաղաքականությունը: Քաղաքականությունն այսօր այնպիսի մի շան օրի է, որի ձեռքից ոչ մի գրագետ մարդ հաց չի վերցնի: Անկախության 20-րդ տարում մենք, ի՞նչ է, չկարողացա՞նք գոնե կապակցված խոսք ասող գործիչների հրապարակ բերել:
– Առաջին 10 տարիները մի հաշվեք: Խավարի, սովի տարիներին ի՞նչ քաղաքական գործիչ: Մեզ ևս 20 տարի է հարկավոր, որ մենք կարողանանք կարգին հասարակություն տալ, հոդաբաշխ խոսող պատգամավոր տալ: Համբերությամբ լցվեք: Ամեն ինչ շատ լավ կլինի:
– Պոետի խոսք է: Ասում ես` լինում է, չէ՞:
– Ի սկզբանե էր Բանը:
– Թե՞ լռությունը:
– Լռությունն էլ է խոսք: