Եղիշե Չարենցի դիակի դատաբժշկական փորձաքննությունը, պահպանված փաստաթղթերն ու փաստերը

1937 թվականին Եղիշե Չարենցի ձերբակալությունն ու մահը ներկայացնում են խորհրդային Հայաստանի մշակութային և քաղաքական պատմության այն հանգուցային երևույթները, որոնք միաժամանակ բնորոշում են ստալինյան մեծ բռնաճնշումների մեխանիզմները և դրանց հետևանքներն ազգային մտավորականության վրա։

Գրողի ձերբակալության և հետագա հարցաքննությունների գործընթացն ամբողջապես տեղավորվում է այն ժամանակաշրջանի իրավաքաղաքական գործելաոճի մեջ: Այն նպատակ ուներ չեզոքացնել և ոչնչացնել հասարակական ազդեցություն ունեցող մշակութային գործիչներին։

Չարենցի բանտարկության պայմանները, նրա առողջական վիճակի վատթարացումը և մահվան վերաբերյալ տվյալների բազմաբնույթ, հաճախ հակասական տեսակետները շարունակում են թեման պահել ուսումնասիրողների ուշադրության կենտրոնում:

Պաշտոնական փաստաթղթերը, ականատեսների հիշողությունները և հետագայում բացված արխիվային նյութերը ցուցադրում են՝ ինչպես դիտավորյալ բժշկական անբավարար միջամտությունը, այնպես էլ՝ քննչական գործընթացներում կիրառված ֆիզիկական ու հոգեբանական ճնշումները, որոնք էականորեն ազդեցին գրողի կյանքի վրա։

1937 թվականի հուլիսի 27-ին ձերբակալում են Եղիշե Չարենցին և բանտարկում: Չարենցի առողջական վիճակն ավելի է վատթարանում բանտարկության շրջանում: Պահպանվել է Երևանի բանտի բժիշկ Օկոևի տեղեկանքը, որը թվագրված է 1937 թվականի նոյեմբերի 17-ով: Այս և Չարենցի բանտում անցկացրած հետագա, ինչպես նաև մահվանից հետո դատաբժշկական փորձաքննությունների մասին գրել է գրականագետ Դավիթ Գասպարյանը:

«Չարենցը հիվանդ է սուր էնտերոկոլիտով: Հիվանդը գտնվում է բանտի հիվանդանոցում: Նոյեմբերի 16-ին նայել եմ նրան: Զարկերակը՝ 120… Նշանակված է դեղորայքային բուժում… Չարենցին անհրաժեշտ է դիետիկ սնունդ… սպիտակ հաց կամ բուլկի, մածուն, շաքար և կոնյակ՝ թեյի գդալով… (թերթ 153)»: (Գասպարյան Դ., «Փակ դռների գաղտնիքը. Չարենցը, Բակունցը և մյուսները», Երևան, 1994թ., էջ 35):

Վերոնշյալ տեղեկանքը փաստում է, որ Չարենցն այդ օրերին գտվում էր առողջական շատ ծանր վիճակում, իսկ նրա վիճակն օր օրի ավելի է վատթարանում:

1937 թվականի նոյեմբերի 27-ի առավոտյան Երևանի բանտի հիվանդանոցում մահանում է Եղիշե Չարենցը:

Հենց հաջորդ օրն իրականացվում է Չարենցի մարմնի դատաբժշկական փորձաքննություն, որի մասին կան պահպանված փաստաթղթեր և արձանագրություններ:

«1937թ. նոյեմբերի 28-ին կազմվում է «Մահացածի բժշկական ակտը» (թերթ 155-157): Դատական բժիշկ Կրիժիվինսկին և բժիշկ Ա. Հովսեփյանը Երևանի բանտի պետ Միքայելյանի, նրա տեղակալ Սինանյանի, ՆԳԺԿ բուժ. մասի բժիշկ Մելիք-Փաշաևի, բանտի բժիշկներ Տերտերյանի ու Շահինջանյանի մասնակցությամբ հերձում են Չարենցի դին և արձանագրում.

մահացածը տառապում էր խորացման բարձր աստիճանի հասնող մորֆինիզմով և աղեստամոքսային ուղու խիստ քայքայմամբ: Քննության ժամանակ պարզվեց.

Տղամարդու դիակ, միջինից ցածր հասակով, խիստ նիհարած: Ձախ նախաբազկի ներքին մակերեսին կա դաջվածք. «1927թ., հունվար ամիս, Ա. Չ.» գրությամբ: Երկու ազդրերին՝ սրսկման հետքեր… Սիրտը՝ դիակի բռունցքի չափով:

Այսպիսի այլ մանրամասների արձանագրումից հետո տրված է հետևյալ եզրակացությունը.

Սողոմոնյանի (Չարենցի) դիակի հերձման տվյալների հիման վրա մենք եկանք եզրակացության, որ նա տառապում էր խրոնիկական պլևրիտով, լյարդի էխինակոկով, ձախ երիկամային շրջանի թարախային բորբոքումով և մորֆինիզմի հետևանքով առաջացած օրգանիզմի ընդհանուր թուլությամբ, ինչպես նաև էնտերոկոլիտի ձևով փորոտիքի խրոնիկական բորբոքումով, որոնք բոլորը միասին հասցրել են օրգանիզմի ընդհանուր հյուծման, դրան ավելացել է նաև թոքերի կատարային բորբոքումը, ինչը և դարձել է մահվան մերձակա պատճառ: Ստորագրել են Կրիժիվինսկին և Հովսեփյանը:

1937թ. դեկտեմբերի 8-ին Երևանի բանտի պետ, պետանվտանգության լեյտենանտ Միքայելյանը «Հույժ գաղտնի» գրիֆով ՀԽՍՀ ՆԳԺԿ պետանվտանգության վարչության 4-րդ բաժնի պետ, ավագ լեյտենանտ Կոնդակովին ի գիտության կարգով ուղարկում է այս բժշկական եզրակացությունը (Թերթ 154)»: (Նույն տեղում, էջ 36-37):

Այսօր՝ գրողի մահից տասնամյակներ անց, նրա գործը և նրա կյանքի վերջին սարսափելի ամիսները շարունակում են դիտարկվել որպես ազգային հիշողության կարևոր օղակ, որը պարտադրում է նորից ու նորից վերաիմաստավորել ազգային դիմագիծ ունեցող ստեղծագործողի տեղը ոչ միայն գրական, այլև պետական ու հասարակական կյանքում: Չարենցի կյանքը մեր օրերում առաջացնում է հարցադրումներ. ինչպե՞ս են քաղաքական ռեժիմները ձևավորում մշակութային քաղաքականությունը, ինչպե՞ս կարող է գաղափարական բռնությունը վերափոխել կամ ոչնչացնել ազգային ինքնությունը կրողներին, և ինչպե՞ս է գրողի ձևավորած արժեհամակարգը դիմակայում ժամանակի փորձություններին՝ անգամ նրա ֆիզիկական բնաջնջումից հետո։

Չարենցի մահը դարձավ ոչ միայն անձնական ողբերգություն, այլև ցույց տվեց, որ բռնապետությունը կարող է ժամանակավորապես լռեցնել անհատներին, բայց չի կարող վերացնել ստեղծագործական ազգային մտածողության ուժը։

Զ. Շուշեցի