Մկրտություն
Մկրտություն է այն սրբարար խորհուրդն, որ սրբում է մեզ մարդկային նախնական մեղքից, վերստին ծնունդ է տալիս Ս. Հոգու շնորհած նորոգ կյանքով և Քրիստոսի Եկեղեցու մեջ ընդունում:
Մկրտությամբ ուրեմն Քրիստոս փրկում է մեզ և նորոգում, կամ ինչպես առաքյալն է ասում` «ապրեցոյց զմեզ ի ձեռն աւազանին միւսանգամ ծննդեանն եւ նորոգութեամբ Հոգւոյն Սրբոյ» (Տիտ., Գ 5): Մարդն էլ պետք է նախ ծնվի «ի ջրոյ և ի Հոգւոյ», Աստուծո տաճար դառնա, ընդունվի Քրիստոսի մահվան` ըստ որում և կյանքի հաղորդակցության մեջ, կցորդ լինի նորա չարչարանաց, Աստուծո որդի, ժառանգ ու Քրիստոսի ժառանգակից դառնա, որպեսզի մտնի հավիտենական կյանքի ժառանգության մեջ[1]: Այս մի նոր ծնունդ է, որով ծնողական մարմնից ծնված մարմինը ծնվում է Հոգուց և աստվածային ներգործությամբ ելնում է ջրից կամ վերածնության ավազանից, մի նոր մարդ դառնում և Աստուծո փրկագործական նոր Ուխտի մեջ մտնում:
Մարդ, ծնվելով Ադամի ցեղից, ստանում է Ադամի պատկերն իբրև հին մարդ, բայցև ծնվելով վերստին ջրից ու Հոգուց` ստանում է Քրիստոսի պատկերն իբրև նոր մարդ և այնուհետև հնությունը վայր թոթափած` նորոգապես պտղաբեր լինում և ազատ կյանքով ապրել սկսում. «Այսպէս ծնանին որդիք Աստուծոյ», – ասում է Ս. Գրիգոր Լուսավորիչը[2]: Այս նորոգ կյանքի կոչումն է, որ նոր արարածը կամ էապես վերածնյալը զարգանա և հասնի «յայր կատարեալ ի չափ հասակի կատարմանն Քրիստոսի», որպեսզի տիրե հին մարդու վրա, սրբագործե, դեն ձգե «զմարդն հին, զապականեալն ցանկութեամբք խաբէութեանն. Եւ նորոգել հոգւովն մտաց» ու փոխուել նոր մարդու` «ըստ պատկերի Արարչին իւրոյ»: Ապա նա դառնում է նոր արարած հոգով ու բնությամբ և իսկական աստվածպաշտության ու զարգացման սկիզբն առնում` Քրիստոսի հետ ճշմարիտ հաղորդակցության մեջ մտնելով (Եփես., Դ. Կող., Գ):
Մկրտության զգայական տարր կամ նյութ ընտրված է ջուրը, վասնզի նորա բնական ներգործությունն ամենից լավ համապատասխանում է մկրտության շնորհի գերբնական ներգործության, ըստ որում, ջուրը ոչ միայն մաքրող լվացող է այս աշխարհում, այլև պտղաբերող կենդանացնող է[3] և ուրեմն աստվածային սրբարար ու կենդանարար շնորհները համապատախան կերպով կպարունակվին նորա մեջ: Հասկանալի է, որ այդ ջուրը չէ մարդու մեղքը լվացողն, այլ` Աստուծո բանը և ամենասուրբ Երրորդության հավատքն, որի երեք անձանց յուրաքանչյուրի անունով առանձին երեխային մեկ անգամ` ուրեմն ընդամենը երեք անգամ, ընկղմում են ջրի մեջ` ըստ Քրիստոսի պատվերին և սովորեցրածին[4]: Երեխան մկրտվելով Քրիստոսի հետ թաղվում է ավազանի գերեզմանի մեջ, սրբվում և հարություն առնելով` ստանում է նոր կյանք Քրիստոսի հարությամբ[5]: Վասնզի ինքն Քրիստոս, յուր ծննդյան օրը մկրտվելով Հորդանանում, խորտակեց սատանային[6] և ջրհեղեղյան մարդակորույս ջուրը մարդակեցույց և վերածնող դարձրեց, ինչպես և նույն ջուրը ամեն անգամ սրբարար է դառնում յուրաքանչյուր մկրտվողի համար Ս. Հոգով[7]:
Արդ` «Որ հաւատայ եւ մկրտիցի, կեցցէ. եւ որ ոչն հաւատայ, դատապարտեսցի», – ասում է Քրիստոս (Մարկ., ԺԶ 15), հետևաբար մկրտությամբ է մարդ ստանում Քրիստոսի կյանքի, չարչարանաց, մահվան և հարության միջոցով յուր փրկությունը, սակայն առանց հավատքի մկրտությունն էլ չի օգնիլ: Մկրտվողը պետք է շարունակ զորանա հավատքով, որպեսզի կարողանա ավելի և ավելի վայելել Աստուծո շնորհները: Բավական է, որ մարդ նախ հեռանա սատանայի իշխանությունից` աշխարհասիրությունից, ապա հավատքով փրկության գիտություն ունենա, ձգտում ու տենչանք և անձկություն զգա դեպի փրկություն, այն ժամանակ մկրտությունը շնորհաբեր ու երջանկացուցիչ կլինի նորա համար[8]: Եվ այսպես` նախքան մկրտությունը պետք է հավատքի արթնություն վառվի մկրտվողի մեջ, իսկ հետո, երկնավոր բարիքի բաշխվելով, հավատքը գործնական կենդանություն կստանա այդ շնորհաց ներգործության ներքո:
Ըստ այսմ` Ս. Հոգին զարթեցնում է նորածին մանկան միամիտ հոգու մեջ տրամադրություն դեպի փրկություն, քրիստոնյա և ուսյալ կնքահայրն էլ երաշխավորում է նորա հավատքի ապագա դաստիարակությունն, և մանուկն էլ մկրտվում է յուր ծնողաց հավատքով[9]: Ծնողաց կամքն անշուշտ նորածնի կամքն էլ է. ինչպես որ մանկան մարմնավոր կյանքը ծննդից առաջ մի է մոր մարմնավոր կյանքի հետ և ծննդով ինքնուրույն է դառնում, այնպես էլ մանկան հոգևոր կյանքը ծննդից հետո մի է ծնողաց հոգևոր կյանքի հետ այնքան ժամանակ, մինչև որ նորա հոգևոր կյանքն ինքնուրույն հասունության կհասնի և պարզ ինքնագիտակցություն ձեռք կբերե: Հավատքի ճանաչողությունն ու փրկության գիտակցությունը պահանջվում է չափահաս ու հասունացած մկրտվածից, որպեսզի նա ձգտի և միանա յուր Փրկչի հետ, իսկ մանուկից այդ չէ պահանջվում, այլ քանի որ մկրտությունը նոր գիտակցության հիմնադրություն է, նոր ստեղծագործություն է և նոր անձի սկզբնավորումն է, մանուկը մկրտվում է ծնողաց հավատքով, նորա կամքի տեղը բռնում է ծնողաց կամքն, և ուրեմն նոցա վրա է ընկնում նաև հավատքի բոլոր պահանջները:
Այսպիսով, այդ պահանջները պետք է մանկան վերաբերմամբ լցուցանեն նախ ծնողները, հապա` կնքահայրն, և հետո այդ ամենի հոգատարն է ինքն Եկեղեցին: Առանց այդ բոլոր պահանջները կատարելու մանուկը չի կարող փրկվիլ, թեև մկրտությամբ զարթնում է նա, և նորա մեջ մի հավատք ու ձգտումն է շարժվում դեպի յուր Փրկիչը, Ս. Հոգու շնորհագործությունն ու դեպի լուսամիտ կյանք: Ճշմարիտ վերածնությունը կատարելապես իրագործվում է հավատքի բոլոր պահանջների կատարմամբ, որով մարդ մտնում է Քրիստոսի հետ մի սերտ հարաբերության մեջ, գիտե, որ Եկեղեցու փրկիչ Քրիստոսը նաև յուր Փրկիչն է, արթուն կյանք է վարում և այլևս չէ ընկնում հոգևոր քնի ու թմրության մեջ (Ա Պետ., Գ 21):
Իսկ եթե այդ պահանջները չեն իրագործվում, մկրտվածն ընկնում է հոգևոր քնի մեջ, թմբրում է, և երբ այդ թմբրությունը շուտով չէ վերացնվում, սուզվում է իսկական մահվան անդունդում: Բայց Քրիստոս առանձին սիրով կանչեց մանուկներին դեպի ինքն` իսկապես նոցանը համարելով Աստուծո արքայությունը (Մատթ., ԺԹ 14. Մարկ., Ժ 14. Ղուկ., ԺԸ 16): Ուստիև Եկեղեցին նույնիսկ ծննդյան սկզբից հոգում է յուր անդամ կազմողների համար, որպեսզի ճշմարիտ աստվածպաշտության ու կյանքի հիմքը դնե և ոչ թե կոխան ճանապարհում սերմնսերմանողի նմանի (Մատթ., ԺԳ 4), ցրվելով յուր հավատացյալների որդիներին կամ զրկելով նոցա լուսավոր նոր կյանքի սկզբնավորումից:
Հասկանալի է, որ երբ չափահաս մարդը կամենա քրիստոնեություն ընդունել և մկրտվել Հայաստանյայց Ս. Եկեղեցում, նա պետք է նախապես լավ դաստիարակվի, կրթվի, ճշմարիտ հավատքով մկրտվի ու զորանա Ս. Հոգով: Այդպիսի կրթվողները կոչվում են «երախայ», այսինքն` անչափահաս` ըստ Ս. Հոգու որդեգրության, դեռահաս, դեռ չհասած որդեգրական շնորհաց: Նոքա ընդունվում էին եկեղեցում, հոգևորականների մոտ դաստիարակվում, լսում էին քարոզ, միայն թե հաղորդության ժամանակ դուրս էին գալիս, երբ սարկավագն ազդարարում էր. «Մի՛ ոք յերախայից, մի՛ ոք ի թերահաւատից, եւ մի՛ ոք յապաշխարողաց եւ յանմաքրից մերձեսցի յաստուածային խորհուրդ»[10]:
Օրինավոր կրթությունից հետո` հրաժարվիլ սատանայից և խոստովանել էին տալիս Եկեղեցու հավատալիքները, հերքում հեթանոսական մոլորություններն և ապա մկրտելով` ս. պատարագի ևս արժանացնում: Ըստ այսմ` քանի որ հավատքը հիմնական տեղ է բռնում մկրտության մեջ, անկարելի է մկրտել անդարձ հեթանոսին կամ անհավատ ծնողաց որդիներին[11]: Առաքյալք ևս մկրտում էին ամբողջ ընտանիքը միայն այն ժամանակ, երբ ծնողներն ու չափահաս անդամները դաստիարակված էին լինում քրիստոնեական վարդապետությամբ[12]: Այդպես էին վարվում մանուկների հետ նաև առաքելական հայրերը, ինչպես վկայում են Զմյուռնայի եպիսկոպոս Պողիկարպոսն († 156) ու Որիգինեսը († 254): Իսկ եթե հեթանոս ծնողների երեխաներին մկրտեն, կդատապարտվին թե՛ մկրտվածներն ու թե՛ մկրտվողները[13], վասնզի այդպիսի վարմունքով ցույց տված կլինին հավատքի գաղջություն և անզգա վերաբերմունք դեպի աստվածային մեծ սրբությունը: Բացառություն են կազմում միմիայն այն երեխայք, որոնք ընկեցիկ են կամ ծնողներից զրկված. այդպիսիք Հայաստանյայց Ս. Եկեղեցու որբախնամ հաստատության սեփականություն են կազմում և մկրտվում են` քրիստոնյա կնքահոր խնամատարության հանձնվելով[14]:
Կնքահայրն էլ, ինչպես բառն իսկ ցույց է տալիս, կարող է միմիայն տղամարդը լինել, որպեսզի ճշտիվ համապատասխանի այդ ս. խորհուրդի էության: Եթե կինը ստանձներ այդ դերն և կնքամայր դառնար, հակասություն հառաջ կբերեր, վասնզի կնքամայրը կամ մայրը միմիայն Եկեղեցին է, որ վերստին ծնում է մանկան ի ժառանգություն և որդեգրություն երկնավոր Հոր. մինչդեռ կնքահայրն ոչ թե մայրական դերի խորհուրդն է ներկայացնում, այլ հայրական, այսինքն` Ավետարանի, հանձն առնելով ուսուցանել մանկան ս. Ավետարանի ճանապարհով: Այդպես և տղամարդն է սովորաբար վկայության գործում ընդունվում[15]:
Ուստիև ինչպես որ Քրիստոսի մկրտության միջոցին Տիրամոր կամ առհասարակ կանանց ներկայություն չէ հիշվում, այդպես էլ նոքա սովորաբար բացակայում են ի նշան և ի հուշ, որ ներկայացուցիչ են և սպասավոր են մարմնավոր ծննդյան, ըստ յուրյանց բնական կարգին, և ոչ վերածնության[16]: Նոցա բացակայությամբ մանուկը չէ հիշեցնում մկրտության ս. խորհուրդի կատարման ժամանակ հին Ադամի ժառանգավորած ախտավոր մարմնական ծնունդը, այլ ամենքի մեջ ներշնչում է նոր Ադամի հոգևոր և անախտ ծնունդը, որով մկրտվողը վերածնվում, նորոգվում է` նոր կյանքի համար լուսազարդվելով: Ուրեմն մարմնավոր ծնողն ուղարկում է յուր մանկան արքայության ընտանիքի մորը և վերստին ստանում է այդ հոգևոր ծնողից յուր լուսազարդ սանիկին:
Մկրտությունը պետք է, որ նախապատրաստությամբ լինի: Քրիստոսի իսկական մկրտության նախապատրաստող եղավ Հովհաննես Մկրտիչն, որ օրինական լվացողությամբ ապաշխարել էր տալիս և Աստուծո արքայության ճանապարհ բաց անում նոցա սրտերի մեջ, որպեսզի պատրաստ լինեին ընդունելու Քրիստոսի փրկությունն ու Հոգով Սրբով մկրտվելու[17]: Ժողովուրդն էլ դիմում էր դեպի այդ ապաշխարական մկրտությունը, ըստ որում` թլփատությամբ ևս, հիշում էր միշտ Աբրահամի հետ դրած աստվածային Հին Ուխտը, որոշվում էր հեթանոս անհավատներից և սպասում 0ծյալի փրկագործության:
Նույն կարգով պետք է նախապատրաստվի և չմկրտվածը, կամ, եթե մանուկ է, նորա ծնողը, որպեսզի ուղիղ և անսայթաք լինի նորա ընթացքը դեպի սրբություն և վերածնություն: Ջերմեռանդ հավատքով վերաբերմունքը պահանջ է թե՛ մկրտվողի և թե՛ մկրտողի վրա, որոնք պետք է միշտ հիշեն Ս. Հոր խոսքը. «Նա թէ եւ ոչ Հոգին Սուրբ մկրտիցի ընդ մկրտեալսն, ոչ մկրտութիւնն կատարեալ ասի, այլ լուացումն ջրոյ»` կարոտ իսկական մկրտության (Ս. Եղիշե, 314): Այդ է պատճառն, որ քահանան պարտավոր է անսվաղ կատարել մկրտությունն և ապա պատարագ մատուցանել սրբությամբ[18]: Այսինքն` ոչ միայն մկրտվողն, այլև մկրտող պաշտոնյան պարտավոր է բարեպաշտության զգացմունքներով և ջերմեռանդ հավատքով զինված մտնել այն խորհրդակատարության մեջ, որով պայմանավորված է մարդու ամբողջ աճումը, զարգացումն, հառաջադիմությունն ու լուսավոր կյանքը:
Ահա այսպիսի խորհրդավորությամբ է կատարվում այս ս. խորհուրդը, և որովհետև ճշմարիտ մկրտությունը, իրագործվելով հանուն Հոր և Որդվո և Հոգվույն Սրբո, միանգամընդմիշտ սրբում է մեկ սկզբնական մեղքը, միանգամընդմիշտ վերածնում է, մի անգամ է իրականացնում ճշմարիտ հաշտությունն ի մահն Քրիստոսի և ի հարությունն, և դրոշմով մի անգամ է տրվում անքակտելի կնիքը մկրտվողի հոգու վրա[19], հասկանալի է, որ այդպիսի մկրտվածը չի կարող կրկին անգամ մկրտվիլ: Կրկնել մկրտությունը նշանակում է մի այլ Երրորդություն դավանել. ըստ որում և մի այլ Քրիստոս, փրկչական մի այլ մահ, կրկնակի վերածնություն և մի այլ Ս. Հոգու, իսկ այսպես դավանելը հերձվածողություն է: «Մի Տէր, մի հաւատք, մի մկրտութիւն», – ասում է ս. առաքյալը (Եփ., Դ 5), այնպես որ Հոր և Որդու և Ս. Հոգու ճշմարիտ անունով և առաքելական կարգով մկրտվածը համարվում է մկրտված ամեն մի քրիստոնեական և ճշմարիտ առաքելական Եկեղեցու համար:
«Քանզի անհնար է մի անգամ մկրտելոցն, որ ճաշակեցին յերկնաւոր պարգեւացն, եւ հաղորդք եղեն Հոգւոյն Սրբոյ, եւ զգեղեցիկ Բանին Աստուծոյ ճաշակս ճաշակեցին, եւ զզօրութիւնս հանդերձելոյ աշխարհին, եւ կործանեսցին, միւս անգամ նորոգել յապաշխարութիւն եւ վերստին ի խաչ հանել անձանց զՈրդին Աստուծոյ, եւ դարձեալ խայտառակել», – գրում է Ս. Պողոս առաքյալը[20]: Մկրտության փրկական հաստատության և անջնջելի իրագործության տեսանելի հայտարարն է Հայաստանյայց Ս. Եկեղեցում ս. Ավազանի անշարժությունը[21]:
Սակայն Հայաստանյայց Ս. Եկեղեցին վերստին մկրտում է այն աղանդավորների մկրտածներին (արիոսյան, մակեդոնյան, նեստորական, սաբելյան և այլն), որոնք չունին Ս. Երրորդության ճշմարիտ դավանությունն և ուրեմն ճշմարիտ հավատքով ու հավատամքով չեն մկրտում հանուն Հոր և Որդվո և Հոգվույն Սրբո, և կամ թե որևիցե կերպով ելնում են առաքելական եկեղեցու կարգից` էապես ու խորհրդավորապես խախտելով այդ ս. խորհուրդի կատարումը: Այսպես, օրինակ, կայացած չէ այն մկրտությունն, որ կատարվել է մասնավոր աշխարհական մարդու կամ մինչև անգամ սարկավագի և ոչ թե քահանայական ձեռնադրություն ստացած հոգևորականի ձեռքով, ինչպես գիտենք թե՛ առաքյալների կարգից, որ Փիլիպպոս սարկավագի քարոզությամբ մկրտվածների փրկությունը իրագործված չէ համարվում, և թե՛ Ս. Նունեի պատմությունից, որ Ս. Գրիգոր Լուսավորչից քահանաներ խնդրեց Վրաց վերածնության համար[22]:
Ըստ որում և եթե մեկը վերահաս մահվան ճգնաժամին հավատքով փափագում է մկրտվել, նա ոչ թե կարող է աշխարհականի ձեռքով հասնել յուր փափագին, այլ մկրտված ու փրկված է համարվում յուր հավատքով[23], ինչպես և փրկության արժանացել են Քրիստոսի փրկագործության հուսով վախճանված նահապետներն ու սրբերը Հին Ուխտում: Եվ քանի որ մկրտության խորհրդի իրականացման համար նախ անհրաժեշտ է հավատք և երկրորդ` սրբազնագործ արարողությունն, ակներև է, որ չի իրագործվիլ առանց հավատքի, լոկ սրբազան արարողությամբ և կամ հավատքով, բայց կեղծ արարողությամբ, այլ վերահաս մահվան արգելքը լիազորություն է տալիս հավատքի փրկարարության:
Մկրտության ս. խորհուրդը սկզբից մինչև վերջ գեղեցկապես պատկերանում է յուր աստիճանական ընթացքով և հիմքերով Հայաստանյայց Ս. Եկեղեցու արարողության մեջ: Նախ` երեխայի կողմից ասվում են Եկեղեցու դրան առաջ հինգ հատված սաղմոսներ` ըստ հինգ զգայարանաց, որոնցով խնդրվում է Աստուծո ողորմությունն, առաջնորդությունն ու լուսավորությունը դարձող և ի Տեր հուսացողի վրա: Դորա հետևանքն է լինում, որ սպիտակ ու կարմիր նարոտը ոլորվում է` «միաւորեալ ի մի ի խորհուրդ կենարար արեան եւ ջրոյն, որ ել ի տիգերախոց կողէն Քրիստոսի». մկրտվողը պսակի հուսով մտնում է Քրիստոսի հովանավորության ճանապարհը և երրեակ աղոթքից հետո ասում է «Հրաժարիմքը»: Այս առաջին մասով երեխան երես է դարձնում մեղանչական աշխարհից ու կյանքից:
Երկրորդ մասում մկրտվողը դառնում է «ի լույս աստվածգիտության», խոստովանում է «Հավատամքը», լսում է Ավետարանն ու Հայոց դավանանքը, քահանայի աղոթքով խնդրվում է հավասարել ճշմարիտ երկրպագուների հետ և ուրախության սաղմոսներով մտնում է եկեղեցի ու շարականով դիմում դեպի ավազանը:
Երրորդ մասում կատարվում է բուն մկրտությունը, ըստ որում, օրհնվում է ջուրը, որ Ս. Հոգով դառնա «ի սրբութիւն հոգեւոր իմաստութեան, ի նահատակութիւն եւ ի յաղթութիւն հակառակամարտին, ի զօրութիւն պատուիրանապահութեան առաքինի գործոց, եւ յամենակատար հրահանգս եւ ի կրթութիւնս աստուածպաշտութեան: Որպէս զի լուսաւորեալ մտօք եւ առաքինասէր վարուք կեցցէ յայսմ աշխարհիս ի փրկութիւն անձին իւրոյ, ի պատիւ եւ ի փառս ամենասուրբ Երրորդութեան: Եւ արժանի լիցի հասանիլ վիճակի ժառանգութեան սրբոցն ի լոյս»: Այս օրհնության կարգը սաղմոսներով, ընթերցվածներով, աղոթքով ու ս. մյուռոնով կատարելուց հետո, քահանան մկրտում է երեխային: Այս լինում է չորրորդ մասն, որով մանուկը ստանում է վերածնության շնորհները Ս. Հոգով. «Որք ի Քրիստոս մկրտեցարուք, զՔրիստոս զգեցեալ էք, որ ի Հայր լուսաւորեցայք, Ս. Հոգին բերկրեսցի ի ձեզ»[24]: Եվ այս կարգից հետո կատարվում է դրոշմի ս. խորհուրդի արարողությունը[25]:
Բայց որովհետև քրիստոնյայի զավակն այլևս ոչ թե, ըստ Ադամի կարգին, անեծքով է ծնվում, այլ ըստ նոր Ադամին` ավետիքով և ուրախությամբ իբրև Աստուծո և յուր եկեղեցուն ընծա, ուստիև աստվածային օրհնության ուրախությունը ծննդյան օրիցն է սկսվում, երբ քահանան գնում է տունը, «խորհուրդ մեծ» երգում` ըստ հրեշտակաց, Քրիստոսի Ծննդյան Ավետարանը կարդում և Ս. Կույսի ողջույնը տալիս ծննդականին. «Ուրախ լեր, բերկրեա՛լդ, Տէր ընդ քեզ, օրհնեալ ես դու ի կանայս, եւ օրհնեալ է պտուղ որովայնի քո»[26]:
Եվ ինչպես որ մկրտությունից ութ օր հետո քահանան գնում է, նարոտը վերցնում և, լողացնելով մանկանը, վերահաստատում նորա վերածնությունն ու սրբությունն ու ավետում, թե` «Արդարացար, սրբեցար, զօրացիր յանուն Հօր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն Սրբոյ», այնպես էլ քառասուն օր լրանալուց հետո մայրը գալիս է եկեղեցի, նորան նվիրում յուր մանկան և աղոթքով ստանում է աստվածային «շնորհաց ու զորության» հովանու տակ: Այս կարգով մայրը մոռանում է մարմնավոր ցավով ծնունդը և ընդունում սրբված, Աստուծո ճշմարիտ երկրպագու և «աստվածգիտության լույսը զգեցած» մանկան, որ կոչվում է նոր ճանապարհ ընթանալ Քրիստոսի շավղով (Ղուկ., Բ 22-39): Մի խոսքով, թե՛ մկրտության և թե՛ նորա հարակից կարգերի խորհուրդն ու էությունը ցույց է տալիս, որ մանուկը ծնվում է Քրիստոսի ծննդյան խորհուրդով, սրբվում է Քրիստոսով և աճում, զորանում է Քրիստոսի հետ, որպեսզի նորա խաչը կրե յուր վրա եկեղեցու հառաջադիմության համար:
Հռովմեական եկեղեցին տարբերվում է առաքելական կարգից այս խորհուրդի թե՛ գործողությամբ ու թե՛ բանաձևով: Հայաստանյայց Ս. Եկեղեցու մկրտության բանաձևն է. «(Այս անուն) ծառայս Աստուծոյ եկեալ յերախայութենէ ի մկրտութիւն, մկրտի յանուն Հօր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն Սրբոյ, գնեալ արեամբն Քրիստոսի ի ծառայութենէ մեղաց, ընդունի զորդեգրութիւն Հօրն երկնաւորի, լինել ժառանգակից Քրիստոսի եւ տաճար Հոգւոյն Սրբոյ», որի մեջ էականն է` «Մկրտի յանուն Հօր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն Սրբոյ»: Այս էական մասը մնացել է առաքյալների ժամանակից, սակայն Հռովմեական եկեղեցին, ուժ տալով յուր կղերի նշանակության և իշխանության, այս ևս փոփոխել է մոլորաբար, ձևակերպելով այսպես. «Ես մկրտեմ (զայս անուն) յանուն Հօր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն սրբոյ. Ամէն»: Այսպիսով, նա թե՛ առաքելական կարգն է խանգարում և թե՛ մկրտողի անձին ավելի առաջնակարգ նշանակություն է տալիս, քան թե Քրիստոսին ի վնաս քրիստոնեական եկեղեցու առաքելական միության և հոգևոր նշանակության: Իսկ այդպիսի մարդկային ձգտումն է, որ դատապարտում է Պողոս առաքյալը, քանի որ Քրիստոս է ևեթ մկրտության իսկական կատարողը քահանայի ձեռքով[27]:
Հռովմեական եկեղեցին մկրտությունն էլ այլապես է կատարում, ոչ թե երիցս ընկղմելով, այսինքն` մկրտելով ջրի մեջ, այլ միայն ջուր սրսկելով երեխայի վրա, ինչպես երբեմն անում էին հին դարերում հիվանդներին: Նեոկեսարիայի ժողովը Գ. դարում այդ մի արգելված ու դատապարտելի գործ է համարում` մերժելով այդպես մկրտվածներին հոգևոր աստիճանից (Կանոն ԺԲ.): Մինչդեռ Հռովմեական եկեղեցին ԺԳ դարում մտցրեց այդպիսի մոլար սովորությունն, ինչպես վկայում է նույնիսկ Թովմա Աքվինացին: Այդպիսով նա չարաչար սխալվում է, զի եղծում է երեքօրյա թաղման խորհուրդի արարողությունը, որին ենթարկվում է մանուկը զգալապես և ելնելով, ուրեմն, Քրիստոսի հետ հարություն առնում նոր կյանքի համար:
Բողոքականներն էլ եթե ընդունում են մկրտության ս. խորհուրդ լինելը, սակայն ուսուցանում են Հռովմեական եկեղեցուն հակառակ, որ իբր թե մկրտությունն ոչ թե Քրիստոսի հավատացյալին վերջնականապես սրբում է նախնական և անձնական մեղքերից, այլ միայն նշանակ է այդ մեղքերի ներման, ըստ որում, այդպիսով մարդ նորա հարաբերության մեջ է մտնում Աստուծո հետ: Ուրեմն մկրտությամբ մարդ դառնում է Աստուծո որդի, հույս է ստանում հավիտենական կյանքի և աստվածային շնորհաց, որոնք և ստանում է անտեսանելի և արտաքին որևիցե պայմանից անկախ կերպով:
Այս վարդապետությունն ակներև հակասություն է, վասնզի եթե Աստված մկրտությամբ չէ սրբում մարդու մեղքերը, այլևս ինչո՞ւ է սահմանել այդ և կամ ինչո՞ւ չէ սրբում. մի՞թե չի կարող կամ չէ կամենում և կամ ինչո՞ւ ներում է մկրտվածի մեղքերը, երբ նա իսկապես մեղավոր է: Եվ քանի որ Քրիստոս երկրորդ Ադամն է, չէ՞ որ նորանով նոր կյանք և արդարություն է պարգևում մարդուն մկրտությամբ: Այլև Քրիստոս սուրբ է, չէ՞ որ սուրբ է և նորա մարմինը` եկեղեցին կամ հավատացյալը, չէ՞ որ նա փրկեց Ադամի մեղանչումով ընկած մարդուն և մկրտությամբ բարձրացնում է, իսկ եթե մարդը մնում է նույն վիճակում, և Քրիստոս յուր արդարությամբ միմիայն ծածկում է նորա մեղքը, այլևս այդ ինչ փրկություն է կամ նորոգություն, երբ մարդ դեռևս մեղաց մեջ թավալվում է: Ակնհայտնի այս հին մոլորությունն, որ Որիգինեսի աշակերտ Պրոկղը և ուրիշ հերետիկոսք հնարեցին, բոլորովին հակասական է ու դատապարտելի, ըստ որում, հակառակ է նաև Ավետարանի վարդապետության, որ ասում է, թե մկրտությամբ մարդ ստանում է նոր կյանք, սրբվում է մեղքերից և նորոգվում նոր Ադամով (Հովհ., Գ 4-6. Գործք, Բ 38. Ա Կոր., Զ 11 և այլն):
Բայց Հայաստանյայց Ս. Եկեղեցին, ճանաչելով Քրիստոսի փրկագործության էությունն, որ ճշմարտապես իրագործվում է յուրաքանչյուր մկրտվողի վրա այս ս. խորհրդով, յուր խորհրդակատարությամբ ևս շատ անգամ է հիշում այս սկզբունքի հաստատությունը հակառակ վերոհիշյալ ծայրահեղությանց: Նա ամփոփում է մկրտվողի խնդրածը այսպես. «Հաւատք, յոյս, սէր եւ մկրտութիւն. Մկրտիլ եւ արդարանալ. սրբիլ ի մեղաց, ազատիլ ի դիւաց եւ ծառայել Աստուծոյ»: Մկրտողն էլ խնդրում է աղոթքի մեջ. «Մերկեա՛ ի սմանէ զհնութիւն մեղաց եւ նորոգեա՛ ի կեանս նորս եւ լցո՛ զօրութեամբ Հոգւոյդ Սրբոյ ի նորոգութիւն փառաց Քրիստոսի քո»: Եվ ապա մկրտելով և հանձնելով կնքահորը` հայտարարում է. «Որք ի Քրիստոս մկրտեցայք, զՔրիստոս զգեցեալ էք, ալէլուիա:
Որք ի Հայր լուսաւորեցայք, Սուրբ Հոգին բերկրեսցի ի ձեզ, ալէլուիա»: Այս ամենն արտահայտում է այն մեծ իրողությունն, որ կատարվում է նորոգ հավատացյալի վրա. նա, ըստ նախընթացին, մեռնում է յուր հին մարդով Քրիստոսի հետ և իբրև նոր մարդ հարություն առնում Քրիստոսով, որպեսզի դարձյալ Քրիստոսով ու Քրիստոսի հետ նոր կյանքի մեջ նորոգապես հարատևի:
[1] Հովհ., Գ 5. Հռովմ., Զ 3, 4. Մատթ., ԻԸ 18-20. Մարկ., ԺԶ 16. Հռ., Ը 17:
[2] Հաճախ., Բ 423:
[3] Ծննդ. Ա, 2, 20. Բ 5. Հովբ, ԺԴ 9. Բ Պետր., Գ 5:
[4] Եփ., Ե 26. Մատթ., ԻԸ 19. Գործք, ԺԶ 3. ԺԵ 1-30. Գաղ., Բ 3. Ղուկ., Բ 21. Մատթ., Գ 13-15. Հովհ., Գ 22. Դ 1-2:
[5] Հռ., Ե 10. Զ 3-5. Կող., Բ 12. Գաղ., Գ 27. Եբր., Ժ 22. Ա Պետր., Գ 21. Գործք, ԻԲ 16. Բ 38. Սաղմ., Ծ 7: Ս. Հովհ., Իմաստ.,12, 86. Եղիշե, 83, 213:
[6] Հովհ. Իմաստ., 12. Շարական, 409. Եղիշե, 208, 344. Ագաթ., 238-239:
[7] «Մի՛ ի լոկ ջուր եւ դատարկ հայիցես յաւազան անդր, այլ շուրջ զջրովն եւ շնորհօքն խառնի Հոգին Սուրբ կենդանի: Քանզի կրկին է մարդն` յոգւոյ եւ ի շնչոյ կարգեալ. վասն այսորիկ եւ սրբողն պիտի, զի որ անմարմին է` անմարմնովն, եւ որ մարմնաւոր է` մարմնովն: Արդ ջուրն սրբէ զմարմինն, եւ ոգին դրոշմէ զհոգին, զի ցօղեալք ի սիրտս եւ լուացեալք զմարմինն ջրով սրբով, մատչիլ եւ յանդիման լինիլ առաջի Աստուծոյ մեծութեան աստուածութեան կարասցուք: Արդ` յորժամ իջանես ի ջուր անդր, մի իբրեւ ի թեթեւ եւ ի դատարկ ջուր ինչ հայիցես. այլ ի զօրութենէ Հոգւոյ անտի՛ փրկութեանն սպասեսջիր, զի առանց երկուցն անհնար է քեզ կատարեալ լինել»: Ս. Կյուրեղ, Կոչ. Ընծայ., 42:
[8] Տե՛ս նախորդ հղումը (խմբ.):
[9] Հմմտ., Ս. Հովհ. Իմաստ., Ճառք, էջ 9:
[10] Ա Կոր., Ժ 1-12. Ժամագիրք:
[11] Ընդհանր., 81, 311-314. Ս. Հովհ. Իմաստ., 6:
[12] Գործք, Ժ 24. ԺԶ 15-33. ԺԸ 8. Ա Կոր., Ա 16:
[13] Մատթ., Է 6. Ընդհանր., 81. «Ասեմք եւ յաղագս զծնունդս այլազգեացն մկրտելոյ, որ սովորութեամբ բերի ի հին ժամանակաց, եւ է ընդդէմ հրամանին Քրիստոսի, որպէս ասաց` «Ոչ տալ զսրբութիւն շանց…»:
[14] Ս. Գրիգոր Տաթևացի, Հարց., էջ 591. Որբանոցներ, անկելանոցներ և այլ սույնպիսի բարեգործական հաստատությունները կարգի դրավ Հայաստանում Ս. Ներսես Մեծն` հանձնելով այդոնց հոգատարությունը վանական միաբանությանց: Նույն կարգերը մնացին և հետևյալ դարերում, ինչպես ցույց են տալիս Դվնա և Պարտավի Ս. ժողովների կանոնները:
[15] Ս. Գրիգոր Տաթևացի, Հարց., 591:
[16] Տե՛ս Բուն Մաշտոց, էջ 233. «Քանզի կանայք` ախտաւոր եւ մարմնական ծննդեանն սպասաւոր են եւ ձեռնտու, ի հոգեւոր եւ յանախտ ծնունդ մի հուպ լիցին»: – «Մկրտութիւն առնել երկիւղածութեամբ, եւ կանայք ի ժամ մկրտութեան մերձ առ քահանայսն մի՛ իշխեսցին կալ, որպէս սովորեցին ոմանք առնել յանդգնաբար եւ մկրտել ընդ նոսա, այլ ի տեղւոջ իւրեանց աղօթեսցին»: Ս. Սահակ, Կանոնք:
[17] Մարկ., Ա 4. Է 4-8. Եբր., Թ 9-10. Ս. Ներսես Շնորհալի, Մեկն., Մատթ., 52:
[18] Ընդհանր., 80-81. Ս. Հայրը հրամայում է երկյուղածությամբ կատարել մկրտությունն և ապա ասում է. «Եւ մի ոք ի քահանայից յետ հաց ուտելոյ իշխեսցէ առնել մկրտութիւն առողջից մանկանց, բայց եթէ յերկիւղէ մահու, այլ նախ կատարեսցէ զմկրտութեանն գործ, եւ ապա մատուսցէ զպատարագն սուրբ, յորմէ եւ զմկրտեալն հաղորդեցուսցէ»:
[19] Ս. Գրիգոր Տաթևացի, Հարց., 590:
[20] Եբր., Զ 4-6. Հռովմ., Զ 3. Գաղ., Գ 27:
[21] Ս. Հովհան Իմաստասեր, Ճառք, էջ 5, 6, 7. «Հարկ է հաւանութեամբ եւ հաւատովք հետեւել զկնի բոլոր քրիստոսականացս եւ սեղան եւ աւազան քարեղէն անշարժաբար յամենայն եկեղեցիս արձանացուցանել». – «Զի եւ պատշաճագոյն իսկ առ յարմարութիւն խորհրդոյս` զնիւթս զայս տեսանեմ եղեալ, որպէս թէ զանյողդողդ եւ զանշարժահիմն փրկութեան մերոյ իրողութիւն` կարծրագոյն եւ դժոխաշարժելի գործարանաւ տնօրինել»:
[22] Գործք, Ը 12-18. «Եւ սարկաւագունք մկրտութիւն մի իշխեսցեն առնել, ապա եթէ արասցեն` լուծեալ լիցին ի սարկաւագութենէն հանդերձ պատուհասիւ, զի ոչ է սարկաւագն քահանայ, այլ` սպասաւոր քահանային»: Ս. Սահակ:
[23] «Եթէ դիպեսցի երախայի հիւանդանալ, եւ քահանայն հեռի իցէ, եւ ընթանան ընտանիքն առ քահանայն ի կոչել, անդէն ուր դիպաւ, քահանայն սկսցի զկարգ մկրտութեան յանուն երախային, եւ եթէ դէպ լիցի երախային մեռանել, յորժամ եկեսցէ քահանայն եւ կնքեսցէ սուրբ նշանաւն զգլուխն եւ թաղեսցէ ընդ Քրիստոսի մկրտեալսն, այդ կանոն ի վերայ ակամային դիպեսցի»: Կանոն Սիոն կաթուղիկոսի: Հմմտ. և Կոչումն Ընծ. «Եթէ ոք ոչ ընկալցի զմկրտութիւնն, փրկութիւն ոչ գոյ նորա, բայց միայն մարտիրոսացն, որք եւ առանց ջուրց առնուն զքաւութիւն»:
[24] Տե՛ս և Ս. Հովհ. Իմաստ., էջ 9. Ս. Հովհ. Մանդակունի, 122:
[25] «Մկրտութիւնս ոք ծուլութեամբ մի իշխեսցէ առնել, որպէս լսեմք, այլ երկիւղիւ եւ զգուշութեամբ, բուրուառօք եւ ճրագովք, եւ առագաստեալ վարագուրօք, որպէս վայել է, լուսաւորութեամբ ս. Աւազանին: Եւ աւազանն կանգնեսցի յեկեղեցւոջն կամ ի տան պաշտամանն, թէ քարեղէն իցէ, թէ զինչ եւ իցէ, երկիւղածութեամբ արժանի եւ բաւականութեամբ գործոյն, լուսաւորութեան լայնութեամբ եւ խորութեամբ, զի բաւականաբար ծածկեսցէ ջուրն զհասակ մանկանցն, որ մկրտիցին: Եւ ի տունս շինականացն քահանայք մկրտութիւն մի՛ իշխեսցեն առնել, բայց վասն երկիւղի մահու, թէ վտանգ ինչ իցէ»: Ներսես Բ, Կանոն Դվնա Ս. ժողովին, որ 551 թվին:
[26] Մաշտոց, ձեռաց., 323. Ղուկ., Բ 8-21. Ա 39-56: Տե՛ս և ստորև գլ. ԽԲ: Ամբողջ ժողովուրդ մկրտելու հրահանգը տե՛ս Ընդհանր., էջ 311-314:
[27] Ա Կոր., Ա 10-17. Ս. Գրիգորր Տաթ., Հարց., 588:
Արշակ Տեր-Միքելյան
«Հայաստանյայց Սուրբ Եկեղեցու Քրիստոնեականը» գրքից
