Հայկը հաղթանակ է տարել, այն էլ մե՛ծ հաղթանակ՝ դուրս գալով իր ժամանակի աշխարհակալ ամենահզոր ուժի դեմ
Փետրվարի 8-ին Հայ Եկեղեցին նշեց Ս. Վարդանանց տոնը: Այն մեր պատմության ամենափառահեղ էջերից մեկն է, երբ հանուն քաղաքական ու հոգևոր ազատության, հանուն հավատի ու ազգային ինքնագիտակցության պահպանման չարի առաջ դուրս եկան բոլորը՝ զինվորը, հոգևորականը, իշխանն ու հասարակ շինականը: Իրենց պայքարով նրանք մերժեցին մի կրոն, որն ընդամենը երկու հարյուր տարի հետո պետք մերժվեր հենց նույն Պարսկաստանում՝ չդիմանալով իսլամի արշավին:
Ս. Վարդանանց տոնի առթիվ ձեզ ենք ներկայացնում «Հայոց ռազմական միտքը» թեմայի շուրջ զրույցի առաջին մասը ռազմական պատմաբան, քաղաքական գիտությունների դոկտոր Արմեն Այվազյանի հետ:
-Պարոն Այվազյան, եթե հետ գնանք, ո՞ր ժամանակվանից պիտի սկսել ուսումնասիրել հայոց ռազմական միտքը:
-Այն ժամանակվանից, երբ ստեղծվել են հայոց զինված ուժերը: Թեկուզ հենց Հայկի ու Բելի ճակատամարտից: Դա կիսաառասպելական, որոշ չափով իրական փաստեր պարունակող պատմություն է, որը տարբեր պատմաբաններ տարբեր ժամանակների մեջ են դնում (իհարկե, խոսքը Ք.ա. 3-2-րդ հազարամյակների մասին է): Ասել կուզեմ՝ այն ժամանակներում, երբ ստեղծվում են զինված ուժերը, առաջանում է նրանց հրամանատարությունը, իսկ հրամանատարությունն ուղղորդում է զորքերին՝ ունենալով որոշակի ռազմական մտահղացումներ, ծրագրեր: Հենց այդ ծրագրերն էլ ռազմական միտքն են:
-Հայկը հանդես է գալիս որպես արդեն կայացած ռազմական առաջնորդ, ի՞նքն էր հիմնադիրը, թե՞ կար դպրոց, որտեղ նա սովորել էր, որտեղ ձևավորվել, զարգացել էր ռազմական մտածողությունը:
– Թեև կա բավական համոզիչ մեկ-երկու տեսակետ, մենք մինչև այսօր հստակ չենք կարող ասել, թե պատմական որ գործիչն է առավելապես մարմնավորված Հայկ նահապետի կերպարում: Փաստերի սղությունը թույլ չի տալիս Հայկի և Բելի ճակատամարտի մանրամասն վերլուծություն անցկացնել՝ ուր մնաց թե խոսել դրան նախորդող ռազմական մտքի դպրոցի մասին: Պատմական տեղեկություններով ավելի հարուստ է Ուրարտուի՝ Արարատյան թագավորության, ապա նաև հայկական հաջորդ արքայական հարստությունների ժամանակաշրջանը: Ուրարտական բանակում կային արդեն առանձին զորատեսակներ՝ հետևակ, հեծելազոր, մարտակառքեր: Սրանց գոյությունը նշանակում է, որ կար զորատեսակների համագործակցություն: Համագործակցությունը, իր հերթին, նշանակում է, որ պետք է զարգացած լիներ և՛ ռազմական միտքը, և՛ բանակը, և՛ հրամանատարական կազմը: Եթե վերցնենք թեկուզ մարտակառքը, ապա այն վարելու համար պետք էր տարիներով վարժվել, ինչպես և, օրինակ, արհեստավարժ նետաձիգ դառնալու համար էին տարիներ պահանջվում:
Այն տարածված կարծիքը, թե հին Հայաստանի զորքը բաղկացած էր հիմնականում աշխարհազորից, սխալ է: Զորքի հիմնական մասը հենց պրոֆեսիոնալներն էին, ոչ թե աշխարհազորայինները: Իհարկե, կար նաև աշխարհազորային զորք. Արշակունյաց օրոք այն կոչվում էր «գուգազ», որը մտնում էր ռազմական գործողությունների մեջ անհրաժեշտ պահերին` լրացնելով հատկապես բերդապահ զորքերի քանակը։ Իսկ հայոց գործող, տարաշարժուն բանակի հիմնական մասն, այնուամենայնիվ, պրոֆեսիոնալ զինվորականներն էին:
– Խոսեցիք ուրարտական ժամանակների մասին, կարո՞ղ ենք ուրարտացիներին, Հայկ նահապետին համարել լավ ստրատեգ:
– Իհարկե, կարող ենք: Նախ, որովհետև Հայկը հաղթանակ է տարել, այն էլ մե՛ծ հաղթանակ՝ դուրս գալով իր ժամանակի աշխարհակալ ամենահզոր ուժի դեմ: Ինչ վերաբերում է Ուրարտուին, ապա հիմնականում հայկական էթնիկ տարրով բնակեցված և հետագա հայկական պետական համակարգերի հետ շատ նմանություններ ունեցող այդ պետությունը նույնպես կարողացել է մոտ երեք դար դիմակայել աշխարհակալ ուժի՝ Ասորական կայսրությանը: Այս առումով բնականաբար լավ ստրատեգ պիտի լինեին, որպեսզի չպարտվեին, կուլ չգնային, պահպանեին պետությունը:
-Խորենացին բավական հստակ ներկայացնում է, թե ինչպես է Հայկը շարում բանակը: Ի՞նչ է սա նշանակում:
– Այն մարտակարգը, որն, ըստ Խորենացու, ընտրել էր Հայկ նահապետը, զորքի շատ հետաքրքիր դասավորվածություն է, որը հետագայում օգտագործում էին, օրինակ, հռոմեացիներն ու հին գերմանացիները, բայց այն առավել մեծ կիրառում գտավ հատկապես միջնադարյան Եվրոպայում: Հայկն իր զորքը սեպաձև էր կառուցել՝ նպատակ ունենալով ճեղքել թշնամու բանակի շարքերն ու կենտրոնը: Հետագայում այդ մարտակարգը եվրոպական լեզուներում ունեցավ իր հատուկ տերմինները, օրինակ, հին ռուսերենում կոչվեց «свинья»: Այնպես որ, Խորենացու տեղեկությունը պարունակում է ռազմական եղելություն: Կիսալեգենդար այդ ճակատամարտն ունի իրական պատմական հիմք:
– Հայոց ռազմական միտքն ունի՞ կարմիր թել, թե յուրաքանչյուր ժամանակաշրջանում յուրովի ենք ներկայացել:
– Ամեն ինչ պետք է միշտ դիտել տվյալ ժամանակաշրջանում, տվյալ դարաշրջանում, տվյալ տասնամյակում՝ թշնամիների ուժերը հաշվի առնելով: Եթե վերցնենք, օրինակ, հին և միջնադարյան շրջանը՝ Արտաշեսյանների, Արշակունիների, Բագրատունիների թագավորությունը, Զաքարյանների իշխանությունը, ապա այո՛, եղել է կարմիր թել, այն էլ՝ ոչ թե մեկ, այլ՝ մի քանի: Բանն այն է, որ հայերը մի քանի հազարամյակ շարունակ անընդմեջ ունեցել են հզոր զինված ուժեր, և այդ ահռելի փորձը հենց այնպես չէր կարող անհետանալ, հատկապես՝ պետականության օրոք:
Եվ նույնիսկ այն ժամանակահատվածներում, երբ անկախ պետությունը բացակայել է, օրինակ՝ 428թ.-ից ի վեր, երբ Արշակունիների արքայատոհմը վերացվեց, ընդհուպ մինչև հայոց թագավորության վերածնունդը Բագրատունյաց հարստության ներքո, ապա հայկական զորքը դարձյալ չի դադարել ակտիվորեն հանդես գալ այս տարածաշրջանում՝ պահպանելով Հայաստանում իր կազմակերպական կառուցվածքը և այն ավանդույթները, որոնք ուներ հայոց պետականության շրջանում: Արշակունյաց թագավորության անկումից հետո սպարապետության գործակալությունը չվերացավ, զորքերի կենտրոնացված հրամանատարությունը գտնվում էր Հայոց սպարապետի ձեռքում: Ընդ որում, եթե Պարսկական Հայաստանում, որը նախկին Մեծ Հայքի թագավորության մոտավորապես չորս հինգերորդ մասն էր, սպարապետությունը միշտ մնաց, Հայաստանի բյուզանդական մասում այն գոյատևեց մինչև 538-539 թվականներին: Այսինքն, այստեղ էլ 100 տարուց ավելի պահպանվեց:
Ու թեև Բյուզանդիայում հայոց սպարապետությունը վերացվեց, հայկական զորամասերը շարունակում էին գործել բյուզանդական բանակի կազմում, շատ հաճախ ավտոնոմ՝ դաշնակցի կարգավիճակով: Պատահական չէ, որ Բյուզանդիայում կային տասնյակ ու հարյուրավոր հայ հրամանատարներ և հայկական առանձին զորագնդեր: Պրոկոպիոս Կեսարացին միայն 6-րդ դարում հիշատակում է առնվազն 17 հայ բարձրաստիճան հրամանատար, որոնցից ոմանք տարբեր պահերի ստանձնել են նաև գլխավոր հրամանատարի պաշտոնը: Օրինակ՝ մեծն Նարսեսը, ով 552 թ. Տագինայի հայտնի ճակատամարտում ջախջախելով Տոտիլայի գլխավորած օստ-գոթերի զորքը՝ կարողացավ Բյուզանդիայի համար վերագրավել Իտալիան:
Այն փաստը, որ բյուզանդական, ինչպես նաև պարսից բանակի շատ հրամանատարներ, այդ թվում՝ գլխավոր հրամանատարներ եղել են հայեր, նրանցից շատերը ծնվել, մեծացել են Հայաստանում, իրենց ռազմական կրթությունը ստացել են Հայաստանում, հետագայում նոր ծառայել բյուզանդական ու պարսկական բանակներում՝ այս ամենը նշանակում է, որ հայկական ռազմարվեստը չափազանց զարգացած էր, ինչը չէր կարող աննկատ մնալ այն ժամանակվա հզոր տերությունների համար:
Ինչ վերաբերում է հայոց ռազմական արվեստի առանձնահատկություններին, դրանք շատ էին: Հայկական բանակի հարվածային ուժը հեծելազորն էր: Այդպես չէր, օրինակ՝ հին Հռոմում: Հեծելազորն ավելի բարդ (և ավելի ծախսատար) զորատեսակ է, քան հետևակը: Այն, որ հայոց հեծելազորը, հայոց այրուձին մեծ վարկ ուներ հին աշխարհում, նույնպես ցույց է տալիս, թե որքան ինստիտուցիոնալիզացված էր հայկական բանակը։ Եղել են նույնիսկ տեսակետներ, թե հայկական բանակն առհասարակ միայն այրուձիուց է բաղկացած եղել, սակայն դա այդպես չէ:
Այդ կարծիքի հեղինակը Նիկողայոս Ադոնցն էր, նրանից հետո էլ՝ Կիրիլ Թումանովը: Ինչպես ես ցույց եմ տվել իմ վերջին աշխատության մեջ, դա բացարձակապես սխալ տեսակետ է: Իհարկե, հարվածային ուժը հեծելազորն էր, այդ հեծելազորի մեջ առավել մարտունակ, առավել հզոր ուժն էլ զրահապատ ձիավորներն էին՝ կատաֆրակտները, որոնց թիվը, իմ աշխատության մեջ էլ նշել եմ, տոկոսային հարաբերակցությամբ շատ բարձր էր: Երեքից մեկը զրահապատ ձիավոր էր: Այդպես չէր ո՛չ Հռոմում, ո՛չ էլ նույնիսկ Պարթևստանում ու Սասանյան Իրանում, որտեղ կատաֆրակտները կազմում էին հեծելազորի առավելագույնը մեկ տասներորդ մասը: Խոսքս վերաբերում է Տիգրան Մեծի ժամանակներից՝ Ք. ա. 1-ին դարից մինչև 5-6-րդ դարեր ընկած ժամանակահատվածին: Ավելի ուշ շրջանի տվյալները պահանջում են առանձին քննություն: Բայց գոնե հիմա կարող ենք ասել, որ Ք.ա. 1-ին դարից մինչև Ք.հ. 6-րդ դար հայկական այրուձին սարսափելի մեծ ուժ էր ներկայացնում, և հենց դրանից էլ վախենում էին ու նաև փորձում էին օգտվել ժամանակի գերտերությունները՝ Սասանյան Իրանը, դրանից առաջ՝ Պարթևստանը՝ արևելքում, Հռոմեական կայսրությունն ու նրան հաջորդած Արևելահռոմեական կայսրությունը՝ արևմուտքում:
Առանձնահատկությունների թվում կարելի է ընդգրկել նաև լեռնային պատերազմ վարելու հմտությունը, հատուկ մշակված ռազմավարությունները՝ Հայաստանի պաշտպանության կազմակերպման գործում: Գիտեք՝ Հայաստանը միշտ ստիպված էր պահել խոշոր զորամիավորումներ իր հյուսիսային և հյուսիս-արևմտյան հատվածներում, որովհետև Կովկասյան լեռնանցքներից հաճախակի էին լինում տարբեր տեսակի հրոսակային բանակների անցումները: Հարավում, արևելքում և արևմուտքում է՛լ ավելի վտանգավոր էր. այնտեղ էին իրանական (պարթևական և սասանյան) ու հռոմեական կայսերական բանակները: Առնչվելով այդ տարբեր ռազմական մշակույթների հետ՝ մեր բանակը նաև վերցնում էր նրանց լավագույն գծերը:
Օրինակ՝ պատահական չէ, որ իրանական, սասանյան հեծելազորի ռազմավարությունը բավական նման էր հայկականին, բայց հետևակային մարտեր վարելու գործում հայերը յուրացրել էին հռոմեական բանակի փորձը։ Իսկ հռոմեական հետևակը, ինչպես գիտենք, ամենաուժեղն էր և արդյունավետը: Այն, որ հայերը վերցրել էին հռոմեացիների փորձը, հստակ է: Լուկուլլոսի արշավանքի ժամանակ (Ք. ա. 69-68 թթ.) հայկական բանակում հենց պատերազմի ընթացքում (որ խիստ անսովոր ու բարդ գործ է) իրականացվեց մի խոշոր բարեփոխում՝ հետևակի ռազմական ռեֆորմ:
Հեծելազորն իմաստ չուներ բարեփոխել, քանի որ այդ ժամանակվա հայկական (ինչպես և պարթևական) հեծելազորն ավելի լավն էր, քան հռոմեականը, ու ավելի մեծաքանակ էր: Հետևակի այդ ռեֆորմը հենց այնպես չէր կարող անհետանալ: Չորս դար անց՝ 371 թ. Ձիրավի ճակատամարտում, մենք տեսնում ենք, թե ինչպես են հայկական հետևակայինները ճիշտ նույն կերպ մանևրում՝ հրաշալի համագործակցելով հռոմեական զորամասերի հետ, ինչը շատ բարդ խնդիր էր: Սա նշանակում է, որ հայկական բանակը հռոմեական հետևակի մոդելն ու ավանդույթները վաղուց ի վեր յուրացրած լինելով՝ շարունակում էր հետևել ու համընթաց քայլել հռոմեացիների հետ, այդ թվում՝ համատեղ զորավարժություններ անցկացնելու միջոցով:
– Ունեցե՞լ ենք ռազմական կոդեքս:
– Մովսես Խորենացու, Փավստոս Բուզանդի, Եղիշեի երկերից արդեն իսկ այդ վարքականոնի դրույթները շատ հստակ, պարզ երևում են: Ես կառանձնացնեմ 8 հիմնական դրույթ, թեև կան շատ այլ կետեր էլ։ Այդ դրույթների մի մասը նմանություններ ունի հետագա դարերում ի հայտ եկած եվրոպացի ասպետների և ճապոնացի սամուրայների՝ առավել հետազոտված վարքականոնների հետ: Հայ զինվորականի պրոֆեսիոնալ արժեհամակարգի յուրահատկությունը թերևս այն էր, որ նրա համար իր կարևորությամբ առաջին տեղում հայոց պետությունն էր՝ թագավորությունը, և ոչ թե իր ֆեոդալական գերական՝ սյուզերենը: Մյուս կետերի մեջ էին հայոց թագավորի, ժողովրդի, եկեղեցու ու եկեղեցականների, վանքերի պաշտպանությունը, այդ արժեքներին հավատարիմ լինելը և անհրաժեշտության դեպքում հանուն դրանց զոհաբերվելը։ Հենց այդպես էլ ասված է, որ կյանքը պետք է զոհել այս, այս, այս արժեքների՝ պետության, թագավորի (որպես այդ պետության ամենակարևոր ինստիտուտի ու խորհրդանիշի), սրբավայրերի, եկեղեցու, ավանդույթների, ընտանիքի, զինակիցների համար: Այս ամենը շատ հետաքրքիր, միահյուսված ձևով ներկայացված է հատկապես Փավստոս Բուզանդի «Հայոց պատմության» մեջ:
– Այն ժամանակներում, երբ չունեինք թագավոր, պետություն, այդ վարքականոնը ձևափոխվո՞ւմ էր:
– Կարծում եմ, որ մանր ձևափոխումներ պետք է լինեին, բայց հիմնականը նույնն էր մնում: Թագավորության վերանալուց հետո, բնականաբար, թագավորի մասին կետը դուրս էր գալիս, բայց այն մնում էր հիշողության մեջ, հարմար առիթ առաջանալու դեպքում հայերը միշտ ձգտում էին վերականգնել իրենց կորցրած ազգային թագավորությունը: 449-451թթ. Վարդանանց պատերազմի գլխավոր նպատակը հենց թագավորության վերականգնումն էր: Սխալ է այն տարածում գտած տեսակետը, թե իբր այդ պատերազմը մղվում էր միայն հավատի համար: Այն մղվել է և՛ քաղաքական, և՛ հոգևոր ազատության համար՝ «վասն հայրենյաց, վասն հավատի»։
-Ի՞նչ ռազմավարություն էին ընտրել հայերն Ավարայրի ճակատամարտի համար:
-Գալով Ավարայրի ճակատամարտին՝ այստեղ իհարկե քարտեզ է պետք՝ ցույց տալու համար հակառակորդ կողմերի մարտակարգերն ու զորաշարժերը: Սա, իհարկե, երկար դասախոսության թեմա է, սակայն փորձեմ շատ հակիրճ ներկայացնել։ Վարդան Մամիկոնյանի ու նրա զինակիցների՝ հայ հրամանատարական կազմի նպատակը հետևյալն էր. ուժեղ գրոհով կոտրել պարսկական բանակի թևերից մեկը, շպրտել այն կենտրոնի ու մյուս թևի վրա, այդպիսով խախտել պարսիկների ամբողջ մարտական դասավորությունը և ջախջախել նրանց: Սա «մաքսիմում ծրագիրն» էր: Սակայն եթե այդ ծրագիրը չիրականանար, կար նաև պահեստային՝ «մինիմում ծրագիր»՝ նահանջել Հայաստանի խորքերը և այնտեղ կազմակերպված դիմադրություն ծավալել:
Այս երկրորդը շատ բարդ ռազմավարություն էր, որը հայերը հաճախ են կիրառել են 4-րդ դարում՝ պարսիկների դեմ բազմաթիվ, տևական պատերազմներում: Այս ռազմավարությունը, սակայն, լուրջ վտանգներ էր պարունակում, քանի որ այդ դեպքում ավերվում էին ամբողջ շրջաններ, ժողովուրդը զանգվածաբար ոչնչացվում էր, ենթարկվում էր բռնագաղթի, ինչպես Շապուհ Երկրորդը 360-ական թթ. Հայաստանից ավելի քան մեկ միլիոն մարդու բռնագաղթի ենթարկեց: Ուստի այս ռազմավարությանը դիմում էին ամենավերջում, երբ հնարավոր չէր լինում կանգնեցել զավթիչ բանակը երկրի սահմանների մոտ: Բայց երբ պարսիկներն, այնուամենայնիվ, կարողանում էին թափանցել երկրի խորքերը, հայերը նահանջում էին՝ պահպանելով իրենց բանակը, հատկապես՝ հեծելազորը, մարտական բարձր պատրաստվածության մեջ:
Հայկական ամրոցների ուժասպառ անող պաշարումներից և հյուծիչ բախումներից հետո, երբ հայկական տարաշարժուն (մոբիլ) ուժերն անընդհատ կտրատում էին պարսիկների հաղորդակցման ուղիները, թշնամին դիմում էր նահանջի։ Վերադառնալով Ավարայրին՝ ասեմ, որ հայոց հրամանատարության «մինիմում ծրագիրը» նշված ռազմավարությունն էր՝ երկրի խորք նահանջելը, եթե, իհարկե, չհաջողվեր ջախջախել պարսկական բանակը գլխավոր ճակատամարտում: Ճակատամարտի սկզբում հայկական ձախ թևը, և ապա նրանց միացած Վարդան Մամիկոնյանի ընտիր պահեստային զորախումբը հարվածում են պարսկական բանակի աջ թևին: Ջախջախում են աջ թևի առաջին գիծը, որն ավանդաբար կազմված էր հեծելազորից, հարձակվում են երկրորդ գծի վրա, որտեղ ծանր հետևակազորն էր, որի առջև կանգնած էին փղերը։ Այդ փղերը կատարում էին հրամանատարական կետերի դեր. նրանց վրա նստած էին հետևակային գնդերի հրամանատարները:
Բացի այդ մի քանի մարտական կենդանիներից, պարսիկներն ունեին փղազորից բաղկացած պահեստային մի հզոր զորախումբ՝ Արտաշիր զորավարի գլխավորությամբ: Իմ հաշվարկներով՝ պարսկական բանակում եղել է, ընդհանուր առմամբ, մոտ 40 փիղ, որոնցից 15-16-ը՝ նրանց երկրորդ գծի առջևում, իսկ մյուսները՝ ռեզերվային զորախմբի մեջ՝ թիկունքում: Պարսկական զորքի աջ թևում կանգնած մոտ 5 փղերից մի քանիսը կամ գուցե բոլորը ոչնչացվել են Վարդան Մամիկոնյանի գլխավորած կատաղի գրոհի ժամանակ: Բնականաբար, ոչնչացվել են նաև նրանց վրա գտնվող պարսից հրամանատարները:
-Ավարայրում կողմերից ոչ մեկը փաստացի չհաղթեց, սակայն մենք կարողացանք պահել մեր կրոնը: Մի քանի հարյուրամյակների միջով եթե վերլուծենք իրավիճակը, ի՞նչ եք կարծում՝ կարո՞ղ էինք հաղթել այդ ճակատամարտում:
– Ավարայրի ճակատամարտը կարող էր հաղթական ելք ունենալ, եթե պարսից բանակի գլխավոր հրամանատար Մուշկան Նիսալավուրտն ուժասպառ եղող պարսից աջ թևին վերջին պահին հաջող նահանջով չմիացներ իր զորքի կենտրոնին: Եթե այդ զորաշարժը չիրականացվեր, հայերը ջախջախիչ հաղթանակ կտանեին, ինչպես նույն մարտավարական հնարքի շնորհիվ եղել էր դրանից մեկ տարի առաջ՝ Խաղխաղի ճակատամարտում: Շուտ հասկանալով, որ այս անգամ իր մտահղացումը չտվեց ակնկալվող արդյունքը, ու նաև հաշվի առնելով այն, որ պարսկական բանակը շատ մեծ էր ու հզոր ռեզերվներ ուներ, ինչպես նաև այն, որ այդ բանակը գլխավորում էր հմուտ ու փորձառու մի զորավար՝ Մուշկան Նիսալավուրտը, Վարդան Մամիկոնյանն ընդունեց միակ ճիշտ որոշումը՝ հրամայեց հայոց զորքերին դիմել ընդհանուր, կազմակերպված նահանջի՝ կիրառելով նախապես մշակված «մինիմում ծրագիրը»:
Այդ նահանջն ապահովելով և իր զորագնդի վրա բևեռելով պարսից աջ թևի, կենտրոնի ու պահեստային զորախմբերի ողջ ուշադրությունը՝ հայոց սպարապետը մնաց ճակատամարտի գլխավոր օջախում՝ հայոց ձախ թևում, և այնտեղ էլ ընկավ քաջի մահով: Օգտվելով Վարդան Մամիկոնյանի շահած ժամանակից՝ հայկական բանակի գլխավոր ուժերն ապահով նահանջեցին դեպի երկրի խորքը՝ ճակատամարտում տալով երեք անգամ պակաս զոհ, քան պարսիկները: Այդ նահանջը կրել է խիստ կանոնավոր բնույթ, այլապես հայոց զոհերը տասնապատիկ ու քսանապատիկ կլինեին: Ընդհանրապես, մարտի ընթացքում նահանջը բարդագույն մանևր է, այն վատ կազմակերպելու դեպքում հետևանքները կործանարար են լինում։ Հայոց բանակը փայլուն իրականացրեց նահանջի զորաշարժը. թողնելով բավարար չափով վերջապահ ուժեր, հայերը բաժանվեցին չորս հիմնական զորախմբերի և նահանջեցին չորս գլխավոր ուղղություններով՝ ամրանալով Հայաստանի կենտրոնում՝ Միջնաշխարհում, հարավ-արևմուտքում՝ Տմորիքում, հյուսիս-արևմուտքում՝ Տայքում և արևելքում՝ Արցախում՝ այդպիսով ստեղծելով դիմադրության հզոր յուրօրինակ աղեղ։
Թեև Ավարայրի ճակատամարտն ավարտվեց տակտիկական ոչ ոքիով, ժամանակի ընթացքում այն վերածվեց հայոց լիիրավ ռազմավարական հաղթանակի։ Այդ մեծ ճակատամարտի պատմական նշանակությունը, փաստորեն, շարունակաբար աճեց հայոց համար, հատկապես հաջորդ՝ 482-484 թթ. հայ-պարսկական պատերազմի հաջող ավարտով ու Նվարսակի դաշնագրի կնքմամբ, որը Մարզպանական Հայաստանին շնորհեց լայն ինքնավարություն ներքին քաղաքական, ռազմական, կրոնական-մշակութային և իրավական ոլորտներում։
Շարունակելի
Ա.Նոյեմի
