Հիմա շատ է ընդունված՝ աջ ու ձախ օգտագործում են վիտամին D-ն, որն ակնհայտ ապացուցված դեր ունի երիկամում քարագոյացման մեջ. Ուրոլոգ
Միզաքարային հիվանդությունը տարածված է ամբողջ աշխարհում և Հայաստանում։ Հիվանդության զարգացման, ախտանշանների, բուժման եղանակների մասին զրուցել ենք «Նաիրի» ԲԿ բժիշկ-ուրոլոգ Նարեկ Մելքոնյանի հետ։
– Բժի՛շկ, ո՞ր դեպքում, ի՞նչ պատճառով է առաջանում միզաքարային հիվանդություն։
– Հայաստանը միզաքարային հիվանդության համար էնդեմիկ զոնա է։ Այն լայն տարածում ունի, հաճախ է հանդիպում, լուրջ անախորժություններ է ստեղծում հիվանդների համար։ Համարվում է անբուժելի հիվանդություն, և մենք փորձում ենք հնարավորինս մեղմացնել և կանխել քարագոյացումը։
– Քարերն ըստ բնույթի տարբեր են լինում, և դա հաշվի առնելո՞վ է բուժում նշանակվում։
– Այո։ Ունենք քարերի բազմաթիվ դասակարգումներ, և քիմիական կազմը մեծ նշանակություն ունի։ Մեծ տեղ են զբաղեցնում կալցիումական քարերը, որոնք դեպքերի մոտավորապես 50-60 տոկոսն են կազմում։ Դրանք ռենտգենաբանորեն երևացող, ժողովրդի ասած՝ «պինդ քարերն» են, որոնք լուծելի քարեր չեն համարվում և հիմնականում պահանջում են վիրահատական միջամտություն։ Մնացածներն ուրատային քարերն են, որոնք, այսպես ասած, փափուկ են, լուծելի և կազմում են դեպքերի 20-30 տոկոսը։ Մեզի թթվայնությունը փոխելով՝ մենք կարող ենք ժամանակի ընթացքում մաշել քարը և ազատվել դրանից։
2-3 տոկոս դեպքերում ունենում ենք հիմնականում սպիտակուցային կազմության քարեր, որոնք շատ խիստ ամրության քարեր են, լուծելի չեն, նույնիսկ վիրահատական եղանակով շատ դժվարությամբ են ենթարկվում քարափշրմանը։
– Քարերի բնույթից ելնելո՞վ են նաև համապատասխան սննդակարգ նշանակում։
– Ասեմ, որ 100-ից ավելի քարի տեսակ ունենք։ Մեկ քիմիական կազմ ունեցող քարերը մոտ 50 տոկոս են կազմում, իսկ մնացածի դեպքում ունենում ենք խառը բնույթի քարեր՝ տարբեր քիմիական կազմություններով։ Շատ հեշտ է լինում, որ գոնե մեկ անգամ հիվանդի մոտ քարն ընկած է լինում և պահպանված, քանի որ հնարավոր է լինում որոշել քիմիական կազմը, սահմանել որոշակի բուժում՝ կանխարգելման տեսանկյունից։ Կալցիումական քարերն ունեն իրենց կանխարգելման դոզավորումը՝ դեղորայքային և սննդակարգային, ուրատային քարերը՝ իրենցը, սակայն, որպեսզի խորհուրդ տանք պացիենտին և ասենք՝ գիտեք, պետք է այսինչ տեսակի սննդակարգը բացառեք, դա անհնար է, գոնե կազմը պետք է որոշվի։ Եթե անալիզի համար քար չունենք, ապա արյան և մեզի մեջ որոշվում են էլեկտրոլիտային բոլոր կոմպոնենտները, հետո դա համադրում ենք գործիքային հետազոտությունների հետ՝ հասկանում ենք, թե մոտավոր ինչպիսի՞ բնույթ կարող է ունենալ այն քարը, որը օրգանիզմում է գտնվում, որից հետո նոր կարողանում ենք խորհուրդ տալ։
– Քարերի առաջացմանն ի՞նչն է նպաստում։
– Ռիսկի գործոնները շատ են։ Առաջինը ժառանգական նախատրամադրվածությունն է, մյուսը՝ մետաբոլիկ համախտանիշն է, ինչպես նաև որոշակի հորմոնալ տեղաշարժերը, որոնք կարող են տեղի ունենալ։ Օրինակ, կալցիումական քարերի դեպքում կարող են լինել հարվահանաձև գեղձի խնդիրներ, որոնք հանգեցնում են հորմոնի ավելացման, ինչի հետևանքով արդեն կալցիումական փոխանակումն արյան մեջ խախտվում է, մեզում ավելի շատ կալցիում է հայտնվում, ու, բնականաբար, կալցիումական քարեր։ Մեծ նշանակություն ունի անատոմիական առանձնահատկությունն ու արատների առկայությունը, որովհետև մարդիկ կան, ովքեր ծնվում են միզուղիների որոշակի արատներով, օրինակ, ավազանամիզածորանային սեգմենտի նեղացում, հոսքի խանգարում, կանգ միզուղիներում, որոնք նպաստում են, որ մեզում առկա նյութերն անընդհատ հոսքի մեջ չլինեն մեզի հետ, միանան իրար ու առաջացնեն քար։
Մյուս կարևոր կետը կենսակերպն ու աշխատանքն է։ Ապացուցված է, որ թոնրատան աշխատողն ավելի մեծ ռիսկի տակ է՝ քարագոյացման առումով։ Այսինքն, շոգ պայմաններում աշխատող պացիենտները քարագոյացման ավելի մեծ ռիսկ ունեն։ Հղիությունը ևս նպաստում է քարագոյացմանը։ Ունեցել եմ բուժառու, ում մոտ հղիության ժամանակ քար էր առաջանում, իսկ հղիությունից հետո այն կանգ էր առնում։ Որոշակի դեր ունեն աղեստամոքսային տրակտի վիրահատություններ իրականացրած պացիենտները։ Այսինքն, եթե աղիի մի մասը հեռացված է, հատկապես բարակ աղին, նյութերի ներծծումը խախտված է, ու եթե մինչև վիրահատությունը քարագոյացում չկար, դրանից հետո կարող է լինել։ Ավելին, եթե մեկ տեսակի քար էր արտադրում օրգանիզմը, վիրահատությունից հետո կարող է սկսել այլ տեսակի քար արտադրել։ Իսկ այն, որ ասում են՝ Հայաստանի ջուրն է նպաստում քարագոյացմանը, ապա ապացուցված է, որ այն որևէ դեր չի կատարում։ Այստեղ մեծ նշանակություն ունի աշխարհագրական դիրքը։ Մարդիկ, ովքեր ապրում են ծովի մակարդակից բարձր դիրքում, իրենք են ռիսկի գոտում, ոչ թե ջուրն է պատճառը։
– Մինչև «քար գցելուն» հասնելը, եթե կա ավազային մաս, այդ ժամանակ մարդը չի կարող հասկանալ, որ խնդիր է առաջանում, այդպե՞ս է։
– Ավազ ասվածը հիմնականում սոնոգրաֆիայի ժամանակ է նկարագրվում։ Ուրոլոգները չեն ֆիքսվում ավազի վրա, և որևէ բուժական միջամտություն այն չի պահանջում, որովհետև չափերով այնպիսին է, որ կարող է միզուղին, միզածորանը շրջանցել առանց որևէ խնդրի, իսկ, եթե 3-4մմ-ից ավելի է, արդեն ձևավորված քար է։ Ավազի դեպքում ուղղակի դինամիկ հսկողություն և ավելի շատ հեղուկի օգտագործում ենք խորհուրդ տալիս։
– Շատ տղամարդիկ ունեն փքված որովայն, և որոշ մասնագետներ դա կապում են երիկամում քարի առկայության հետ․ կապ կա՞։
– Բացարձակ։ Եթե աղեստամոքսային տրակտի հետ որևէ խնդիր հանգեցնում է աղիից նյութերի ներծծման խնդրի, ապա այդ դեպքում կարող ենք ունենալ որոշակի միզաքարերի ձևավորում, բայց սովորական փորկապությունը, որը չի բերում քարագոյացման ավելացման, արտահայտված է միայն ճարպակալումով, չի նպաստում քարագոյացմանը։
– Երբ դեռ ավազ է, մարդն ինչ-որ ցավեր ունենո՞ւմ է։
– Եթե ավազը կամ քարը երիկամում սովորական բաժակում է գտնվում, որևէ գանգատ չի առաջանում։ Եթե քարը շատ մեծ չափերի է հասնում, օրինակ, ձևավորվել է կորալաձև քար, դրան զուգահեռ՝ առկա է բորբոքային քրոնիկ պրոցես, այդ ժամանակ կունենա որոշակի գանգատ։ Հիմնականում արտահայտվում է գոտկային բութ ցավերով։ Եթե ցավն արդեն անցնում է սուր փուլի, արդեն կամ բորբոքային սուր պրոցես է, կամ արտահոսքի սուր խանգարում, այսինքն՝ երիկամից կտրուկ հոսքի խանգարում, երիկամի բաժակ-ավազանային համակարգի կտրուկ լայնացում, որը բերում է երիկամում արյան մատակարարման խանգարման, ինչի հետևանքով էլ ցավ է առաջանում երիկամում։
– Երբ գոտկային հատվածում ցավ է լինում, այն միշտ կապում են երիկամի խնդրի հետ։ Նոպաներն ի՞նչ պարբերականությամբ են կրկնվում։
– Միշտ չէ, որ գոտկային ցավը պայմանավորված է երիկամով։ Իհարկե, մոտեցումը ճիշտ է։ Մեկ սոնոգրաֆիկ հետազոտությամբ կարելի է ժխտել խնդիրը և, եթե այլ պատճառ չկա, այլ մեթոդների չգնալ։ Իսկ, եթե երիկամային խիթը պայմանավորված է քարով, պետք է մտածել, որ պարբերականության որևէ գրանցված, ֆիքսված մեթոդաբանություն գոյություն չունի՝ տարբեր են։ Կապ ունի, թե միզածորանն ի՞նչ չափի է․ գուցե նեղացում լինի։ Քարը կարող է ունենալ տարբեր կառուցվածք, որը թույլ չի տա շրջանցել արգելքային հատվածները։ Հիմնականում ցավային ախտանիշներ առաջանում են այն հատվածներում, որտեղ անատոմիական կամ ֆիզիոլոգիական միզածորանը որոշակի նեղ է։
Այսինքն, քարը հասնում է այդ հատվածին և մինչև շրջանցելն առաջացնում է ցավային ախտանիշ։ Եթե մնում է այդ նույն դիրքում, երբեմն այնպիսի հոսքի խանգարում է առաջանում, որն անվանում ենք համր երիկամ։ Ցավային ախտանիշով չի ուղեկցվում, ու հիվանդը չի իմանում, որ քարը մնացել է միզածորանում ու իր մոտ խնդիր կա։ Դա ամենավտանգավոր պրոցեսներից մեկն է։ Չի գնում մարդը հիվանդանոց, չի հետազոտվում։
– Կա՞ վիճակագրություն, թե որ տարիքից է հիվանդությունը զարգանում։
– Ռիսկը բոլոր տարիքում է, նույնիսկ միզաքարային հիվանդությունը բնորոշ է նորածիններին։ Երեխան կարող է ծնվել արդեն ձևավորված քարով։ Եթե 20 տարեկանում քար է առաջանում, հետագայում քարագոյացման ռիսկի մեջ է գտնվում, հավանականություն կա, որ շուտ-շուտ քարեր կառաջանան, քան, եթե առաջին քարը գցում է 50 տարեկանում։
– Վիտամին D-ն և C-ն որքանո՞վ են նպաստում երիկամային քարերի առաջացմանը։
– Վիտամին D-ն ակնհայտ ապացուցված դեր ունի քարագոյացման մեջ, իսկ C-ն որևէ դեր չունի։ Վիտամին D-ն համարվում է կալցիումի փոխանակության մասնակից վիտամին։ Հիմա շատ է ընդունված՝ այն աջ ու ձախ օգտագործում են։ Ամեն օրգանիզմ ունի իր սպեցիֆիկ՝ վիտամին D-ի նորմա հասկացությունը։
– Փոխարենը՝ փրկիչ դեր ունի մագնեզիումը։
– Ի դեպ, մագնեզիումային քարեր էլ կան (ծիծաղում է։- Ա․Կ)։ Դրանք մագնեզիումի փոխանակման հետևանք են։
– Հաճախ հիվանդներին խորհուրդ են տալիս շատ ձմերուկ ուտել։ Այն նպաստո՞ւմ է քարերի լուծմանը։
– Նույնն է, ինչ ասում ենք՝ շատ հեղուկ օգտագործիր։ Եթե օգտագործում եք հյութեր, կերակուր, որն իր մեջ ջուր շատ է պարունակում, դրա վերջնական արդյունքն այն է, որ ուղղակի շատ հեղուկ օգտագործեցիք։ Օրգանիզմի համար էական չէ՝ ի՞նչ սնունդ եք օգտագործում՝ մի՞րգ, թե՞ սովորական ջուր։ Եթե ջրալի մասը շատ է՝ նշանակում է, որ այդքան հեղուկ օգտագործեցիք։ Շատ մեծ նշանակություն ունեն ցիտրուսները՝ լիմոնը, նարինջը, կիտրոնը։ Դրանք մեծ դեր են կատարում քարերը լուծելու, քարագոյացումը կանխելու առումով։ Սակայն դրանց չարաշահումը ցույց է տվել, որ կարող են բերել քարերի առաջացման։ Չափավոր օգտագործումն արյան և մեզի մեջ բերում է թթվայնության հավասարակշռության, որը նպաստում է, որ քարագոյացում տեղի չունենա, և եթե առկա են որոշակի կառուցվածքային քարեր, ապա լուծվեն։ Հիմնականում լուծվում են ուրատային քարերը։ Որոշ հետազոտություններ կան, որ ասում են՝ նույնիսկ կալցիումի օքսալատային քարերի գոյացությունն է կանխվում։ Բայց դրանք տարբեր օրգանիզմներում տարբեր էֆեկտներ են ունենալու։
– Որո՞նք են բուժման եղանակները։
– Մարդիկ գալիս են՝ ասելով, թե՝ մի բան արեք՝ շուտ քարից ազատվենք, ցավոք, պետք է ասեմ, որ չկա այնպիսի դեղորայք, որ կարագացնի այդ պրոցեսը։ Հիմնական դերն անատոմիական առանձնահատկությունն է․ քարի չափի և միզածորանի, միզուղու չափ հարաբերակցությունն է։ Կապ ունի նաև այն, թե որ հատվածի քարը ընկնելու տեսանկյունից ինչ հավանականություն ունի։ Ինչքան միզածորանով իջնում է ներքև, այնքան քարի ընկնելու հավանականությունը մեծանում է։ Եթե քարը 5-6 մմ-ից ավելի է լինում՝ մենք ասում ենք, որ նվազում է ինքնուրույն ընկնելու հավանականությունը, իսկ 8մմ-ից ավելիի դեպքում զրո տոկոս է, 7մմ-ի դեպքում 10 տոկոս շանս կա։ Ինչ վերաբերում է դեղորայքին՝ նշանակում ենք, որ սուր ցավերի հավանականությունը կանխենք։
Ասեմ, որ միզաքարային հիվանդությունները բարդություններ կարող են առաջացնել։ Հիմնականն այն է, որ երիկամը կարող է բորբոքվել՝ ընդհուպ մինչև երիկամի կորստի հասնել։ Երիկամի բորբոքումը կարող է արյան վարակի վերածվել։ Այն մարդիկ, ովքեր քար են գցում և ունենում են երիկամի բորբոքում, հաճախ լինում է արյան վարակին զուգահեռ։ Բայց քանի որ նույն բակտերիան է արյան մեջ, նույն անտիբիոտիկ հարցը պետք է լուծում ստանա՝ հաղթահարվում է զուգահեռ։ Երիկամի բորբոքումը հաղթահարելուց հետո արյան վարակումը հեշտ դուրս է գալիս պրոցեսից։
Եթե ունենում են գոտկային սուր ցավ, դող, սրսուռ ու ջերմության բարձրացում, ապա դա բնորոշ է երիկամի բորբոքմանը և հրատապ պետք է դիմել բժշկի։ Եթե ունեն շաքարային դիաբետ, սիրտ-անոթային հիվանդություն, կա թոք-սրտային անբավարարություն, ՄԻԱՎ վարակակիր են, ամենասովորական գանգատի, օրինակ, միզելիս թեթև մրմռոցի դեպքում պետք է դիմեն բժշկի, որովհետև ռիսկի խմբում են։
Նշեմ, որ կանանց դեպքում երիկամի բորբոքումն ավելի բարձր է, քան տղամարդկանց մոտ։ Կանայք ավելի հակված են բորբոքումների, քանի որ ստորին միզուղիների միզապարկի բորբոքում ավելի հաճախ է դիտվում։ Չնայած ռիսկի խմբում տղամարդիկ են, որովհետև ունեն երկար և ավելի նեղ միզուկ, շագանակագեղձ, որը պետք է շրջանցել միջամտության ժամանակ։ Սա կինը չունի։
Ինչ վերաբերում է գործիքային մեթոդներին, ապա վիրահատական մեթոդները կախված են քարի տեղակայումից, քարի քիմիական կազմից, քարի չափից, անատոմիական առանձնահատկությունից, առաջացրած բարդություններից։ Ակտիվ իրականացվում է մի քանի մեթոդ․ հեռահար քարափշրում, էնդոսկոպիկ մեթոդ՝ երբ մտնում ենք միզուղի, միզածորանով բարձրանում ենք ու մինչև երիկամ կարող ենք հասնել՝ քարը կոտրելով դուրս բերել։ Նաև փոքր կտրվածք են անում գոտկային հատվածում՝ մտնում երիկամի խոռոչ և ազատվում քարից։
– Բուժման մեթոդները լրիվ նո՞ր են, որովհետև 90-ական թականներին շատերը մահացել են նշված հիվանդության պատճառով։
– 90-ականներին հեռահար քարափշրման սարքը բերվեց ՀՀ։ Միզաքարային հիվանդությամբ լավ զբաղվող երկիր ենք եղել, ԽՍՀՄ երկրներից կարծեմ առաջինն է եղել Հայաստանը, որ նման սարք է ունեցել։ Իսկ մինչ դա, ամեն ինչ շատ մեծ կտվածքներով է արվել։ Նույնիսկ 4-5մմ քարի համար շատ մեծ կտրվածք է կատարվել, էլ չեմ ասում այն, որ եթե բարդություններ են ի հայտ եկել՝ երիկամի կորստի ռիսկը շատ ավելի մեծ էր, քան հիմա է։
