Քրիստոնեություն, եկեղեցի և մշակույթ
Աշխարհում տարբեր կրոնական ուղղություններ են եղել և կան, որոնք իրենց արտահայտությունն են գտել նաև տարբեր ազգերի մշակույթում: Հայտնի է, որ համաշխարհային մշակույթի շատ գլուխգործոցներ ստեղծվել են քրիստոնեական կրոնից ներշնչված: Ի՞նչ փոխհարաբերության մեջ են քրիստոնեությունն ու մշակույթը:
Կրոնները սովորաբար ազդեցություն ունեն մշակույթի վրա, որովհետև ձևավորում են աշխարհայացք, նոր գաղափարներ, ընկալումներ, իսկ մշակույթը նյութական արժեքների, արվեստների միջոցով մարդկային աշխարհընկալման, զգացումների, գաղափարների արտահայտութունն է: Այս իմաստով կարելի է ասել, որ բոլոր կրոնները նաև մշակութային արժեքների ձևավորման գործում կարևոր դերակատարություն ունեն: Քրիստոնեական գաղափարները ևս արտահայտվել են մշակույթի գործերով, բայց փոխադարձաբար մշակույթն իր հերթին կրոնի համար ծառայում է որպես արտահայտչամիջոց իր գաղափարների դրսևորման ու տարածման համար: Այսպես, ճարտարապետական արվեստով կառուցվել են քրիստոնեական պաշտամունքային վայրեր, երաժշտությամբ, գիր ու դպրությամբ քարոզվել և քարոզվում են քրիստոնեական գաղափարները, ընկալումները: Այսպիսով, կրոնը ձևավորում է մշակույթ, իսկ մշակույթն իր հերթին դառնում է կրոնի լեզուն՝ կրոնական համապատասխան գաղափարների և ուսուցումների դրսևորման ու տարածման համար:
Ակնհայտ է քրիստոնեական գաղափարների դրական ազդեցությունը եվրոպական քաղաքակրթության ու մշակույթի զարգացման վրա։ Գրողներ, փիլիսոփաներ Քրիստոսի ուսմունքը, քրիստոնեական գաղափարների քարոզչությունը մարդկության պատմության մեջ հեղափոխական են համարել: Ի՞նչ առումով էր քրիստոնեությունը հեղափոխական:
«Հեղափոխական» բառը եկեղեցական հեղինակների բառապաշարում այս առումով չի գործածվում: Մարդկության կյանքում քրիստոնեության շրջադարձային դերը նկարագրելու համար եկեղեցական հեղինակները գործածում են «կենարար», «փրկարար» բնութագրող բառերը: Տարբեր փիլիսոփաներ կարող էին քրիստոնեության առումով օգտագործել «հեղափոխական» բառը, որովհետև նրանց համար ընդունելի է հեղափոխությունն իբրև երևույթ, մինչդեռ քրիստոնեության համար գաղափարների, առաջադիմության տարածման նպատակով հեղափոխության ձևն ընդունելի չէ: Ճիշտ է, քրիստոնեությունը նույնիսկ քաջալերող է համարում պայքարը նվիրական արժեքների, սրբությունների, հայրենիքի, մերձավորների, բարեկամների պաշտպանության համար` որպես իրագործում Քրիստոսի պատվիրանի. «Ավելի մեծ սեր ոչ ոք չունի, քան այն, որ մեկն իր կյանքը տա իր բարեկամների համար» (Հովհ. 15.13): Դրա համար էլ Եկեղեցին սրբացրել է նաև զորականների: Սակայն հեղափոխության ձևը Եկեղեցու կողմից ընդունելի չէ:
Հեղափոխության ջատագովներից Կարլ Մարքսի և Ֆրիդրիխ Էնգելսի գաղափարների թերություններից մեկը քրիստոնեության տեսանկյունից այն է, որ նրանք հասարակությունը բաժանում են դասակարգերի` ուսուցանելով մի դասակարգի պայքարը մյուսի դեմ: Սակայն Եկեղեցու համար բոլոր դասակարգերի մարդիկ Եկեղեցու անդամներ են, և այս իմաստով բաժանումը մերժողական է դիտվում: Նաև քաղաքական դաշտում գործածվող «ընդդիմություն» բառը ևս չի կարող բնութագրել եկեղեցական դիրքորոշումը մարդկանց հանդեպ, քանզի քրիստոնեական տեսանկյունից և՛ իշխանության, և՛ ընդդիմության ներկայացուցիչները Եկեղեցու անդամներ են (իհարկե, եթե մկրտությամբ, հավատքով, խոստովանությամբ պատկանում են Եկեղեցուն):
Դրա համար էլ Եկեղեցին ընդունում է և՛ ընդդիմադիրներին` որպես հավատացյալների, Եկեղեցու զավակների, ինչպես նաև իշխանություններին, որոնց հորդորում և հիշեցնում է ծառայությունն ու սպասավորությունը ժողովրդին, ինչը կարելի է անել Եկեղեցի-պետություն հարաբերությունների շրջագծում: Էնգելսի և Մարքսի հետ կապված պետք է ասել, որ նրանց առաջադիմական գաղափարներից է մարդկանց շահագործման դադարեցումը, աղքատներին աջակցությունը, ինչն ընդունելի է միանգամայն և բոլոր բարեպաշտ մարդկանց ցանկությունն է: Այս նեղ իմաստով կարելի է ասել, որ նման ձգտումի առկայությամբ մենք բոլորս էլ մարքսիստներ ենք ինչ-որ առումով:
Եկեղեցական հեղինակները քրիստոնեությունը փրկարար են համարում մարդկության կյանքում, որովհետև այն բերեց ազատում կռապաշտությունից, հոգևոր-կրոնական սուտ ուսմունքներից, բերեց բարոյական բարձր ուսուցումներ ու սկզբունքներ, որոնք մինչ այդ չկային այլ կրոններում, և հատկապես մարդկությանը պարգևեց աստվածային բազում շնորհներ, բացեց ճանապարհը Երկնքի արքայության ու հավիտենական կյանքի:
Հայ իրականության մեջ մինչև 19-րդ դարի կեսերը մշակույթի գրեթե բոլոր ոլորտները գտնվում էին Եկեղեցու հովանավորության, նաև ազդեցության ներքո: Միջնադարում Եկեղեցին դպրոց էր, համալսարան, սակայն միևնույն ժամանակ երբեմն գրաքննիչի դեր էր ստանձնում այլ հատկապես ներմուծված կրոնական գաղափարախոսությունների հանդեպ: Որքանո՞վ դա նպաստեց մշակութային առաջընթացին և որքանո՞վ՝ կրոնական գաղափարախոսությունից դուրս հայ փիլիսոփայական մտքի զարգացմանը:
Հայ իրականության մեջ Եկեղեցու ներսում են զարգացել գիտությունը, մշակույթը, առաջընթաց ապրել գիտության բազում ճյուղեր, և հենց եկեղեցականներն են, որ եղել են նաև գիտնականներ, ուսումնասիրողներ, փիլիսոփաներ, գիտության մշակներ: Եկեղեցու գրաքննիչ լինելը չի կարելի հասկանալ ստալինյան բռնապետության ժամանակների իմաստով, երբ մարդիկ վախենում էին իրենց ազատ կարծիքն արտահայտել: Խորհրդային ժամանակների բռնապետության տարիներին էր, որ, օրինակ, մեր մեծ բանաստեղծներից Պարույր Սևակը չէր կարողանում ազատորեն խոսել Գրողների միությունում, արգելվում էին նրա տարբեր գործերի հրատարակությունները կամ մեծ մասամբ խմբագրվում էին:
Եկեղեցին միշտ դեմ է հանդես եկել ոչ թե ազատ կարծիքների արտահայտմանը, այլ աղանդավորական, մորորեցնող ուսուցումների տարածմանը, որովհետև դրանք վերաբերում են մարդու հոգևոր կյանքին և մարդուն զրկում փրկությունից, հավիտենական կյանքից: Եվ քանի որ Եկեղեցին առաքելություն ունի մարդկանց հոգիների փրկության, իր հիմնական մտահոգությունն է հեռու պահել իր խնամակալության ներքո գտնվող ժողովրդին կործանման տանող ճանապարհներից: Դրա համար է, որ Եկեղեցին դեմ է եղել աղանդավորական ուսմունքների տարածմանը:
Փիլիսոփայության պարագայում պետք է ասել, որ քրիստոնեության մեջ մեծապես կարևորվում է փիլիսոփայության դերը: Եկեղեցու Հայրերը փիլիսոփայությունն անվանել են քրիստոնեության աղախին, որովհետև նաև փիլիսոփայության միջոցով է քրիստոնեությունը բացատրում իր դիրքորոշումները, Քրիստոսի վարդապետությունը: Հայ Եկեղեցական հեղինակները ևս մեծապես օգտվել են փիլիսոփաների երկերից, մեջբերումներ արել և իրենք ևս հանդիսացել փիլիսոփաներ, ինչպես օրինակ` Դավիթ Անհաղթը, Գրիգոր Տաթևացին, Ներսես Շնորհալին, Հովհան Որոտնեցին և ուրիշներ: Հայ հեղինակների փիլիսոփայական աշխատությունները դեռևս կարիք ունեն առավել լայն լուսաբանման և համամարդկային մեծ ճանաչման ձեռքբերման: Միակ բացառությունը թերևս Սուրբ Գրիգոր Նարեկացու «Մատյան ողբերգությանն» է, որը թարգմանվել է աշխարհի բազմաթիվ լեզուներով և հայտնի է իր հոգևոր, խոհափիլիսոփայական, խորհրդապաշտական բնույթով:
Իսկ կրոնական ոլորտից դուրս հայ փիլիսոփայությունը չի ունեցել այնպիսի մեծ նվաճումներ, ինչպես օրինակ` Ֆրանսիայում Ռենե Դեկարտի, Վոլտերի, Ժան Ժակ Ռուսոյի, գերմանական հասարակության մեջ Վիլհելմ Լեյբնիցի, Էմմանուել Կանտի, ով առաջինը կրոնական ընկալումներից անկախ փիլիսոփայական հզոր համակարգ զարգացրեց, Շոպհենհաուերի կամ անգլիական իրականության մեջ Ջոն Լոկի և այլոց երևույթները: Ճիշտ է, մենք ունենք շատ փիլիսոփայության դոկտորներ, ովքեր նաև փիլիսոփայական միջազգային պաշտոնական կառույցների պատվավոր անդամներ են, սակայն համաշխարհային հանրաճանաչության և նշանակության առումով հայազգի փիլիսոփաներ չկան: Մենք չունեցանք նաև կրոնական փիլիսոփայության մեծ հեղինակներ, ինչպիսիք եղան ռուս իրականության մեջ` Վլադիմիր Սոլովյովը, Նիկոլայ Բերդյաևը, Սերգեյ Բուլգակովը, Իվան Իլյինը, Պավել Ֆլորենսկին և այլք:
Չունեցանք և կրոնական փիլիսոփայության հիմնավորումներով գեղարվեստական մեծարժեք գործերի հեղինակներ, որոնցից են Ռուսաստանում Լև Տոլստոյը, ում ի դեպ Ռուս Ուղղափառ Եկեղեցին նզովել է, Դոստոևսկին և այլք: Սա ցույց է տալիս, որ քրիստոնեությունից հեռանալով կամ քրիստոնեական ներշնչումից հեռանալով՝ հայ փիլիսոփայական միտքն ինքնուրույն մեծ և բացառիկ զարգացում չի ապրել, մինչդեռ քրիստոնեության ծոցում նաև հայ փիլիսոփայական միտքը մեծ ծաղկում է ապրել:
Արժևորելով հայ մշակույթի զարգացման գործում քրիստոնեության ունեցած դերը՝ Վազգեն Ա Կաթողիկոսն ասել է, որ քրիստոնեական կրոնով հայ ժողովուրդը միավորվեց ու «մարմին առավ իբրև ազգ, իբրև հոգեբանություն, իբրև գիտակցություն և դարձավ մշակույթ ստեղծող ժողովուրդ»: Անհերքելի է, որ միջնադարի հայ մշակույթի երևելիները եղել են գերազանցապես հոգևորականներ: Բայց չէ՞ որ հայ ժողովուրդը մշակույթ էր ստեղծել նաև հեթանոսական Հայաստանում: Եկեղեցիներից, խաչքարերից, մատյաններից առաջ նա ստեղծել էր հեթանոսական տաճարներ, բագիններ, որոնք հիմնականում չեն պահպանվել: Ինչպիսի՞ն է քրիստոնեության վերաբերմունքը դրանց նկատմամբ:
Իհարկե, քրիստոնեությունից առաջ էլ Հայաստանում եղել են ճարտարապետական կոթողներ, կրոնական երկրպագության համար ստեղծված արձաններ, կուռքեր և այլն: Այսօր հայ քրիստոնեության դեմ մեղադրանքներ են հնչում հեթանոսական ժամանակաշրջանի մշակութային արժեքների ոչնչացման նկատառումով: Սակայն հեթանոսական շրջանի մի առարկա մեկի համար կարող է մշակութային արժեք լինել, մյուսի համար` կուռք և կամ դիվապաշտական իր, որի միջոցով անմարմին չար ոգիներն իրենց դիվական ազդեցությունն են տարածում աշխարհի վրա:
Դրա համար էլ քրիստոնեական սրբերը, զորօրինակ Սուրբ Գևորգ Զորավարը, Սուրբ Սարգիս Զորավարը և նրա որդի Մարտիրոսը ոչ միայն հրաժարվեցին կուռքերին երկրպագելուց, այլև ջարդեցին կուռքերը, որովհետև դրանք նկատվում էին որպես նյութական առարկաներ, որոնց միջոցով աննյութական չարի ազդեցությունն է տարածվում մարդկանց, աշխարհի վրա: Քրմական տաճարների համար ասվում է, որ դրանք ոչ թե հիմնապես ոչնչացվեցին, այլ դրանցից շատերը վերածվեցին եկեղեցիների, ինչպես նաև շատ քրմեր քրիստոնեություն ընդունեցին և անգամ եկեղեցական հոգևոր սպասավորությունից ներս ընդգրկվեցին:
Երբ գալիս է նոր հասարակարգ` իր նոր գաղափարախոսությամբ, հին ընկալումները փոխարինվում են նորով, նոր արժեքներով: Այսպես նաև խորհրդային հասարակարգի ավելի քան յոթանասնամյա ժամանակաշրջանից հետո վերացվեցին այդ հասարակարգի և գաղափարախոսության արտահայտություններն անգամ մշակույթի բնագավառում: Ցուցադրաբար տապալվեցին և կործանվեցին արձաններն ու հուշարձանները, որոնք այդ ժամանակների պատմությունը հիշեցնող մշակութային արժեքներ էին և ոչնչացվելու փոխարեն կարող էին պահվել թանգարաններում: Փոխվեցին գրեթե բոլոր փողոցների, հրապարակների անունները, որոնց հին անվանումներն ինչ-որ կերպ կարող էին հիշեցնել անցյալ պատմական ժամանակաշրջանը և գաղափարախոսությունը:
Դպրոցական և բարձրագույն ուսումնական հաստատությունների գրականության դասընթացներից հանվեցին կոմունիզմի ջատագովությունը հանդիսացող գրական գործերը: Եվ մեր անկախ պետականության վերահաստատման այդպիսի ճանապարհը ոչ ոք չի կոչում մշակութային արժեքների ոչնչացում, մինչդեռ պատմական այդ առարկաները կարելի էր ցուցադրության համար պահել թանգարաններում: Սակայն նման մեղադրանք հնչում է քրիստոնեության հասցեին, որը ոչ թե հին գաղափարախոսությունը նորով փոխարինելու առաքելություն իրականացրեց, այլ մարդային հոգին կորստյան մատնող, բարձր ու վեհ գիտակցությունը, բարոյականությունը ստորացնող, հոգևոր ոլորտում մարդկանց վրա չարի ներգործությանը նպաստող դիվապաշտական, կռապաշտական առարկաների ազդեցությունը դադարեցնող գործունեություն իրականացրեց: Քրիստոնեությունը հայ իրականության մեջ չմերժեց մեր ժողովրդի անցած նախկին ճանապարհի մեծ ձեռքբերումները` Հայկ նահապետի ու նրա սերունդների, նրանց կերտած ու անցած պատմության ժառանգները նկատելով մեր ժողովրդին:
Եվ այսօր հայ քրիստոնյան չի կարող իրեն անջատ համարել ոչ քրիստոնեական շրջանում մեր նախնիներից ու նրանց պատմությունից, այլ նրանցով հիանում ենք, քաջության, հայրենասիրության, հերոսության օրինակ համարում, ինչպես որ պատմահայր Մովսես Խորենացին է հիանում հեթանոսական շրջանի մեր թագավորներով: Եկեղեցական հայրերից Սուրբ Բարսեղ Կեսարացին ուսուցանում է չմերժել և ընթերցել հեթանոսական շրջանի պատմությունը, գրողների, փիլիսոփաների գործերը, և դասեր քաղել դրանցում առկա լավ օրինակներից: Այսպիսով, նշյալ փաստերի նկատառումով, հեթանոսության, կռապաշտության ու դիվապաշտության խավարից մարդկանց ճշմարիտ աստվածպաշտության դարձնելու քրիստոնեության առաքելությունը տարբերվում է մշակութային արժեքների ոչնչացման գործողությունից, որպիսին իրապես տեղի է ունենում քաղաքական հիմնապատճառներով նոր գաղափարախոսությունների և նոր հասարակարգերի հաստատման բացառապես քաղաքական գործընթացներում:
Ի՞նչ կարող ենք ասել Հայ Առաքելական Եկեղեցու և ազգային մշակույթի համախմբող զորության մասին:
Հայ Եկեղեցին իր առաքելության անբաժան մաս է համարում հայապահպանությունը և հայության համախումբ պահպանումը քրիստոնեական և ազգային արժեքների ներքո: Հայ Եկեղեցին չի կարող փրկարար իր առաքելությունը` միտված մարդու հոգու փրկությանը, Քրիստոսի վարդապետության քարոզությանը, աստվածային շնորհների բաշխմանը, իրագործել ազգապահպանության առաքելությունից անջատ, որովհետև ազգի համար իրականացվող գործունեությունը անհնար և անիմաստ է, եթե չլինի ազգը: Այդ պատճառով էլ ազգի գոյության պահպանությամբ ևս մտահոգված է մեր Սուրբ Եկեղեցին և ամենուր, հատկապես սփյուռքում, ջանքեր է գործադրում ազգային գիտակցության ու ինքնության պահպանման համար:
Քրիստոնեական շրջանի մեր մշակույթը հիմնականում կրոնական բովանդակություն ունի և ներկայացնում է քրիստոնեական, բարոյական բարձր գիտակցության արտահայտությունը, հավիտենական իրողությունների պատկերումը, ինչպես նաև հայրենասիրության ու ազգասիրության մղումով հայազգի մեր սրբերի մեծագործությունները: Այդ ամենը ոգևորող և քաջալերիչ է ժողովրդի համար` քրիստոնեական արժեքներին հավատարմությամբ միաբան լինելու համազգային շահերի ու նպատակների իրականացման գործում:
Ինչպիսի՞ն է Եկեղեցու և մշակույթի փոխհարաբերությունն այսօր:
Այսօր Եկեղեցին, ինչպես նախկինում, աջակցում և հովանավորում է մշակույթը, ինչպես նաև մշակույթի միջոցով իրականացնում իր առաքելությունը: Երաժշտությունը, գիրն ու գրականությունը, ճարտարապետությունը, նկարչությունը, քանդակագործությունը ծառայում են քարոզչության, ուսուցման, դաստիարակության, եկեղեցաշինության ասպարեզներում: Մշակույթի, արվեստի գործիչները խրախուսվում են Եկեղեցու կողմից: Այսօր, սակայն, մշակույթը հեռացել է կրոնական իր ընկալումներից` դառնալով միայն մարդկային տրամաբանության, հաճախ նաև կրքերի արտահայտություններ: Այսպես եղավ Վերածննդի ժամանակաշրջանում, երբ մշակույթն անգամ քրիստոնեական, սուրբգրական պատմություններ պատկերելիս գործածվում էր մարդկային, մարմնական իրողությունների պատկերման ու փառաբանման համար: Դրա համար էլ պատմական այդ ժամանակը կոչվեց Վերածնունդ և այն վերածնունդն էր ոչ թե քրիստոնեական արժեքների, այլ իրապես համարվում էր վերածնունդը հեթանոսական շրջանի գաղափարների ու ընկալումների:
Այսօր մշակույթի նոր առաջացած ձևերը` աբստրակտ մշակույթը, ավանգարդիզմը, նեոավանգարդիզմը և այլն, ավելի շատ մարդկային կրքերի, մարմնական հակումների, միայն աշխարհիկ ընկալումների պատկերումներն են, որոնք կարծես այլևս չունեն վեհագույնն ու բարձրագույնը, հավիտենականը պատկերելու ունակությունը: Եվ կրոնը, Եկեղեցին այս իմաստով պետք է կարևոր աշխատանք իրականացնեն մշակույթի բնագավառում, որպեսզի մշակույթի, արվեստի գործերում գերակշռեն բարոյական, վեհ, հավիտենական արժեքներ:
Տեր Ադամ քհն. Մակարյան
