1843թ. Գյուլիստանի տրակտատի գաղտնիքներն ու առեղծվածները
210 տարի առաջ՝ 1813թ. հոկտեմբերի 24-ին, Ղարաբաղի Գյուլիստան գյուղում կնքվեց խաղաղության պայմանագիր, որն ավարտեց 9-ամյա պատերազմը Ռուսական և Պարսկական կայսրությունների միջև: Այս փաստաթուղթը ռուսական կողմից ստորագրել է գեներալ-լեյտենանտ Նիկոլայ Ռտիշչևը, իսկ Պարսկաստանի կողմից՝ Միրզա Աբդուլ-Հասան խանը։ Այն պարունակում էր 11 հրապարակային հոդված և, այսպես կոչված, «գաղտնի ակտ»։
Պարսկաստանը ճանաչում էր Ռուսաստանին (հոդված 3) Ղարաբաղի, Գյանջայի, Շեքիի, Շիրվանի, Դերբենդի, Կուբանի, Բաքվի, Թալիշի խանությունների, Դաղստանի, Վրաստանի՝ Շուրագելի նահանգի, Իմերեթի, Գուրիայի, Մինգրելիայի և Աբխազիայի միացումը (հոդված 3)։ Բայց «գաղտնի ակտը» նրան հնարավորություն տվեց դիմել Ռուսաստանին՝ այս խախաղության պայմանները վերանայելու խնդրանքով։ Պարզվում է՝ Սանկտ Պետերբուրգը չի բացառել իրադարձությունների հետագա զարգացման նման տարբերակը։ Սա՝ առաջին։
Երկրորդ. Սանկտ Պետերբուրգի և Մոսկվայի թերթերը, չգիտես ինչու, չնշեցին տրակտատի լայն ստորագրումը, իսկ 1823-ին նրանք ընդհանրապես «բաց թողեցին» դրա ստորագրման 10-ամյակը։ Երրորդ՝ ինչ-ինչ պատճառներով պայմանագրի ստորագրման վայրը ընտրվել է հենց «Գյուլիստանը՝ Զեյվա գետի ափին», այսինքն՝ Ղարաբաղում, և ինչո՞ւ Սանկտ Պետերբուրգը հրաժարվեց անգլիացի դեսպան Օուսլիի առաջարկից՝ Թիֆլիսում ստորագրել նախնական խաղաղության պայմանագիր «ընդհանուր առմամբ Status quo ad praesentem սկզբունքի պահպանմամբ», իսկ ավելի ուշ՝ Պետերբուրգում, շահի բանագնացի մասնակցությամբ կնքել վերջնական հիմնարար տրակտատ։ Ինչո՞ւ գեներալ Ռտիշչևը հրաժարվեց Էրիվանի գրոհից, չնայած 1813 թվականին Ֆրանսիայից Կովկաս ժամանեց համալրում՝ կոմս Վորոնցովի ռուսական օկուպացիոն կորպուսը: Պատասխան չկա նաև այն հարցին, թե ինչո՞ւ 1813թ. հոկտեմբերի 1-ին, 50 օրով պարսիկների հետ զինադադար կնքելով, Սանկտ Պետերբուրգը, ընդամենը մի քանի օր անց շտապով հաշտության պայմանագիր կնքեց Պարսկաստանի հետ: Կան նաև պատմաբաններ, որոնք կարծում են, որ այն ժամանակ հենց Գյուլիստանում, այլ ոչ թե Թիֆլիսում էր գտնվում ռուսական գաղտնի դիվանագիտական նամակագրության կենտրոնը, բայց այդ փաստարկը համոզիչ չէ։
Մեկ հարց ևս․ ինչո՞ւ Ռուսաստանի կայսր Ալեքսանդր I-ը պայմանագիրը ստորագրեց միայն 1814թ. հունիսին, սակայն միայն 1818թ. հուլիսի 18-ին Ռուսաստանում որոշվեց հրապարակել այս փաստաթղթի բովանդակությունը: Հնարավո՞ր է, որ դա կապված էր Սանկտ Պետերբուրգում Իրանի դեսպան Միրզա-Աբդուլ-Հասան-Խանի բանակցությունների հետ Ռտիշչևի հետ՝ տրակտատի պայմանները վերանայելու նպատակով։ Կայսր Ալեքսանդր I-ի հետ զրույցի ժամանակ նա հաղորդագրություն է ստացել, որ «Կովկասում կորպուսի նորանշանակ հրամանատար Ա.Պ. Երմոլովը ուղարկվել է շահի մոտ՝ որպես արտակարգ դեսպան», որին «ամենաբարձրից հրամայված է ամեն ինչում, որքան հնարավոր է, խրախուսել շահի ցանկությունը և պահպանել նրա բարեկամությունը»։ Այսպիսով, կապվեցին ամուր հանգույցներ, որոնք պատմաբանները դեռ չեն քանդել:
Կան միայն վարկածներ: Ըստ դրանցից մեկի՝ Երմոլովն առաջարկել է, որ 1812թ. Նապոլեոնի նկատմամբ տարած հաղթանակից հետո Ռուսաստանը պետք է «ցատկի» Կովկասի և Պարսկաստանի վրայով, որպեսզի «դուրս գա» բրիտանական Հնդկաստանի անմիջական հարևանությամբ, ինչի մասին երազում էին Նապոլեոնը և կայսր Պավել Առաջինը: Բայց հետո անհրաժեշտ էր խզել դաշինքն Անգլիայի հետ, պատրաստվել երկարատև ջլատող պայքարի՝ նրան Կենտրոնական Ասիայից և Միջին Արևելքից դուրս մղելու համար։ Հիշեցնենք՝ Փարիզը ժամանակին ունեցել է Հնդկաստան ներխուժելու սցենար՝ նկատի ունենալով Նապոլեոն-Ռուսաստանի կայսր Պավել Առաջին-Պարսկաստանի շահ Ֆաթհ Ալի դաշինքը։ 1813թ. քաղաքական բեմում մնաց միայն Ֆաթհ Ալին, որն այս անգամ արդեն հանդես էր գալիս Գյուլիստանի խաղաղության պահպանման երաշխավորի դերում։
Նման պարտիա խաղալու համար Երմոլովին անհրաժեշտ էր արտասովոր ճկունություն և եռանդ՝ ինչպես Պետերբուրգի, այնպես էլ՝ Պարսկաստանի հետ քաղաքականություն կառուցելու գործում, բոլորին համոզելու ունակություն՝ ընտրված աշխարհաքաղաքական նպատակի ճշտության մեջ։ Բայց Երմոլովը որոշեց «ավելի խորը» փորել, խաղարկել պարսկական գահի ժառանգորդ Աբբաս Միրզայի «խաղաքարտը» տարեց Ֆեթհ-Ալի շահի դեմ՝ առաջարկելով միավորել Պարսկաստանի «ադրբեջանական» նահանգը Ռուսաստանի կողմից նվաճված Անդրկովկասյան խանությունների հետ։ Այդ ժամանակ Գյուլիստանի տրակտատը դարձավ տարածաշրջանում Ռուսաստանի պրոտեկտորատի ներքո նոր ձևավորող պետություն, ինչը, իհարկե, հանգեցրեց Պարսկական կայսրության փլուզմանը։ Երբ Աբբաս-Միրզան հրաժարվեց նման համադրությունից, Երմոլովը սկսեց խաղալ պարսկական գահի մեկ այլ ժառանգորդի՝ Մեհմեդի Ալիի «խաղաքարտը»։ Ինչ վերաբերում է Աբբաս-Միրզային, ապա Երմոլովը փորձում էր նրան դաջել Ռուսաստանի թշնամու և անգլիական դրածոյի կերպարը։
Ահա թե ինչ է գրում ռուս պատմաբան Վասիլի Պոտտոն. «Աբբաս-Միրզայի անձի մեջ, ըստ Երմոլովի վկայության, ընկած էր այն քաղաքական դժվարությունների գլխավոր պատճառներից մեկը, որոնք ապագայում սպառնում էին անխուսափելի պատերազմով։ Այսպիսով, օրինական ժառանգը՝ նրա ավագ եղբայրը՝ Մեմեդ Ալին, որպես ակնառու ունակությունների տեր, դեպի Ռուսաստանը տրամադրված անձ, ստիպված էր նրան զիջել տեղը։ Ծնունդների սրբազան իրավունքների այս խախտման պաշտոնական պատրվակը, կարծես, Մեմեդ Ալիի ծնունդով քրիստոնյա, վրացի ստրուկ լինելն էր, մինչդեռ Աբբաս Միրզայի մայրը սերել է նույն ռազմատենչ թյուրքական Քաջարների տոհմից, որին պատկանում էր Պարսկաստանում տիրող տունը»:
Այն ժամանակ Պարսկաստանում Անգլիայի դեսպան Մակդոնալդը պնդում էր՝ Պարսկաստանի վրա «կախված է որպես անկախ պետություն գոյությունը դադարեցնելու սպառնալիքի սուրը», և, որ «այս երկրում շարունակվում է քայքայման երկարատև գործընթացը, որը սկսվել է 1747թ. Նադիր շահի մահից հետո, երբ առաջացավ անկախ աֆղանական թագավորությունը Ահմեդ Դուրանիի գլխավորությամբ։ Բայց Հերաթ, Քաբուլ, Քանդահար, Փեշավար և բոլոր հողերը միավորող իշխանությունները նույնպես փլուզվեցին նրա հիմնադրի մահից հետո, բաժանվեցին անկախ խանությունների և պատերազմող աֆղանական ցեղերի։ Աֆղանների և պարսիկների միջև անտագոնիզմը բացատրվում էր միջկրոնական խնդիրներով՝ աֆղանները սուննի մահմեդականներ են, պարսիկները՝ շիաներ։ Ըստ անգլիական վարկածի՝ Պարսկաստանի փլուզումը կարող էր տեղի ունենալ դավանաբանական ուղով, բայց ոչ՝ ազգամիջյան։ Բայց կայսր Ալեքսանդր I-ն ավելի շատ հակված էր այն մտքին, որ Պարսկաստանի գոյությունը Ռուսաստանի համար շատ ավելի ձեռնտու է, քան նրա վերացումը։ Երմոլովին հասկացրել են՝ «մեծ թռիչքներ դեպի հարավային ծովեր» չեն լինի, չնայած դա չկանգնեցրեց 1826-1828թթ․ երկրորդ ռուս-պարսկական պատերազմը։
Այնժամ ամեն ինչ ոչ բնորոշ էր ընթանում։ Ռուսաստանը երբեք այդքան պատերազմ չի վարել միաժամանակ։ Մինչ Պարսկաստանի հետ պատերազմ էր ընթանում, երկիրը կարողացավ մասնակցել Նապոլեոնի դեմ 3-րդ, 4-րդ և 6-րդ կոալիցիաներին, հետ մղեց իր բանակի արշավանքը (1812), դուրս եկավ արտասահմանյան արշավանքի, ևս մեկ անգամ կռվեց Թուրքիայի (1806-1812) և Շվեդիայի (1808-1809) հետ և նույնիսկ հինգ տարի անցկացրեց Մեծ Բրիտանիայի հետ պատերազմի մեջ: Ռուս-պարսկական պատերազմների թատետաբեմը հազարավոր կիլոմետրեր հեռացվեց եվրոպական մայրաքաղաքներից, և, այնուամենայնիվ, եվրոպական քաղաքականության անհավասար զարկերակը գրեթե ուղղակիորեն տրվեց այնտեղ: Այսինքն՝ ամեն ինչ գրեթե այնպես էր, ինչպես հիմա։
ՍՏԱՆԻՍԼԱՎ ՏԱՐԱՍՈՎ
Հրապարակման պատրաստեց Գ․Մ․-ն
