«Կներեք, սա պետական հիմնարկ է, բարեգործական միություն չէ, որ ով երբ ուզի՝ գա սուրճ խմի, վայելի, հետո ասի՝ ինձ աշխատավարձ տվեք». Կարեն Դուրգարյան
«Մենք ունենք վաստակաշատ անուններ, որոնց փորձը, գիտելիքն ու իմացությունն անպայման պետք է կիրառելի լինեն օպերային արվեստի առաջխաղացման գործում»,- վստահ է Ալ. Սպենդիարյանի անվան օպերայի և բալետի ազգային ակադեմիական թատրոնի տնօրենի ժամանակավոր պաշտոնակատար, դիրիժոր Կարեն Դուրգարյանը, ում հետ զրուցել ենք դիրիժորի մասնագիտության, օպերային երգիչների համար թատրոնի դռները բացել-չբացելու, արված փոփոխությունների և այլ հարցերի շուրջ:
– Ծնվել եք Երևանում, սակայն կարծես թե բնակվում եք Ուշիում․ քաղաքի աղմուկի՞ց եք փախչել։
– Այո, ծնվել եմ Երևանում, հիմա ապրում եմ Ուշի գյուղում, որովհետև գյուղական մթնոլորտն ինձ ավելի է դուր գալիս՝ գյուղի օդը, ժողովուրդը: Քաղաքի ժողովուրդն էլ է դուրս գալիս, բայց գյուղում ավելի հանգիստ է: Գյուղում դեռ պահպանվել են այն խաղերը, որոնք հիշեցնում են իմ մանկությունը, հետևաբար՝ երեխաներս խաղալով իմ մանկության խաղերը, շփվելով մյուս երեխաների հետ՝ կարծում եմ, որ հետագայում ավելի մարդկային կլինեն:
– Սովորաբար, հատկապես հայերի մոտ, չգրված օրենք կա, որ տղան միշտ քեռուն է նմանվում․ Ձեր դեպքում կարծես թե այդպես է եղել։ Դուք մանուկ ժամանակ երազել եք դառնալ դերասան, փորձել եք նմանվել Ձեր քեռուն: Ո՞վ Ձեզ շեղեց դերասանի ուղուց:
– Անկեղծ ասած՝ որևէ մեկը չի շեղել: Այո, տղաները միշտ նմանվում են իրենց քեռիներին, կա նման բան: Դա հատուկ չի արվում, բնական մի պրոցես է, և այո, մանկուց ցանկացել եմ դառնալ դերասան, կամ էլ հոգևորական պետք է լինեի: Դա իմ ֆանտազիաների մեջ, բայց պլանավորված, ինչպես այսօր են պլանավորում, թե ինչ պետք է դառնան, ինձ մոտ չի եղել: Ամեն ինչ բնական է եղել:
– Բայց կարծես թե ծնողներն են համոզել գնալ երաժշտության ուղիով:
– Չէ, համոզելու խնդիր չի եղել: Ուղղակի այն ժամանակ գրեթե բոլոր ընտանիքներում հնչել է դասական երաժշտություն: Ձայնասկավառակներ չէին, բայց «Մելոդիա» ֆիրման էր կարծեմ, ընտանիքները գնում էին օպերա կամ սիմֆոնիկ երաժշտություն, ու կարծես թե բոլորի տանը պետք է լիներ դա: Այնպես որ, դա կրթական մի պրոցես էր, կրթական սնունդ, որ այն ժամանակ ծնողները փորձում էին տալ իրենց երեխաներին:
– 16 տարեկանից աշխատել եք մի քանի նվագախմբում: Նվագել եք ֆլեյտա: Այդ տարիքում ինչպե՞ս է պատահել, որ աշխատանքի առաջարկ եք ստացել։
– Սովորում էի Ռոմանոս Մելիքյանի անվան ուսումնարանում, մրցույթ կար, գնացի և հաղթեցի: Ուսանող տարիներին արդեն գումար էի աշխատում, և ինձ մոտ կար «հաշվարկ», որ 16 տարեկանից պետք է ծնողներիցս գումար չուզեմ, որովհետև իմ ծնողներն ասում էին՝ ինչքան կսովորես, այնքան քեզ կաջակցենք, բայց ես որոշեցի, որ 16 տարեկանից արդեն ինքս պետք է գումար աշխատեմ:
– Աշխատած գումարն ի՞նչ ուղղությամբ էիք ծախսում:
– Գիրք էի գնում, որովհետև այն ժամանակ սրճարաններ լայն առումով չկային: Քաղաքում կային 2-3 «դիսկոտեկներ», և երիտասարդությունն այսօրվա նման ամեն քայլափոխի սրճարաններ չուներ, ամեն ինչը շատ սահմանափակ էր, հետևաբար՝ այն ժամանակ ուսանողները գիրք էին գնում:
– Իսկ ֆլեյտա նվագո՞ւմ եք հիմա։
– Ոչ, վաղուց չեմ նվագում:
– Ցանկություն չկա՞:
– Ցանկություն լինում է, բայց, ցավոք, ժամանակ չի լինում:
– 1995 թվականից եղել եք Հայաստանի պետական ֆիլհարմոնիկ նվագախմբի ասիստենտ, սիմֆոնիկ նվագախմբի պատասխանատու դիրիժոր, 1997 թվականին՝ Երևանի Կամերային երաժշտական թատրոնի երաժշտական ղեկավար և դիրիժոր։ Նվագախումբ ղեկավարելու առումով կա՞ր դիրիժոր, որին ձգտում էիք նմանվել: Սովորաբար երիտասարդ տարիքում ուզում ենք ինչ-որ մեկին նմանվել:
– Այո, կային մաեստրոներ, որոնց ձգտում էի նմանվել: Դա Յուրի Տեմիրկանովն է, և ռուսական դիրիժորական դպրոցի մյուս ներկայացուցիչը Վալերի Գերգիևն էր:
– Հիշո՞ւմ եք այն օրը, երբ առաջին անգամ նվագախմբի առջև եք կանգնել. ինչպիսի՞ զգացողություններ ունեիք:
– Այո, դա իմ պետական քննությունն էր, և առաջին փորձից հետո ես հիվանդանոց պառկեցի. վատ էի զգացել: Վստահ եմ, որ պատճառը փորձն էր, այսինքն, նվագախմբի էներգիան էր, որը եկավ ինձ վրա, որովհետև անսպասելի և աննկարագրելի ապրում ես ապրում այդ առաջին օրը: Որովհետև մի բան է, որ դու կոնսերվատորիայում դաշնամուրի հետ ես աշխատում, մի այլ բան է, որ ռեալ նվագախմբի հետ ես դա անում:
– Հաճախ կին դիրիժորներն ասում են, որ դիրիժորի գործը տղամարդու գործ է: Դուք է՞լ եք այդ կարծիքին:
– Ոչ, այդպես չէ: Շատ տաղանդավոր կանայք կան. դիրիժորներ, ջութակահարներ, թավջութակահարներ, գրողներ, կինոռեժիսորներ, այնպես որ՝ չի կարելի ասել, որ դիրիժորությունը տղամարդու գործ է: Միգուցե խոհարարությունը, այո, տղամարդու գործ է, չնայած տատիկների և մայրիկների պատրաստած կերակուրը շատ համեղ է:
– 2001 թվականին դարձել եք Երևանի Սպենդիարյանի անվան օպերայի և բալետի ազգային ակադեմիական թատրոնի գլխավոր դիրիժորը։ Շուրջ 15 տարի հանդիսացել եք թատրոնի գլխավոր դիրիժորը։ Օպերային թատրոնի գլխավոր դիրիժորի հաստիքը երբ հանվեց՝ մի զրույցի ժամանակ ասել եք, որ եթե Դուք չլինեիք այդ պաշտոնում՝ չէին հանի, ուղղակի թիրախը դուք եք եղել: «Արտիստին տիրել հնարավոր չէ, արտիստը պետք է ազատ լինի, որպեսզի կարողանա ստեղծագործել: Կոպիտ ասած՝ ես չէի նվագում այն երաժշտական գործիքը, որն իրենք էին ուզում»,- նշել եք Դուք: Ինչպիսի՞ երաժշտություն էին ցանկանում, որ նվագեիք։
– Գիտեք, հիմա չեմ կարող ամբողջ չակերտները բացել, բայց բոլոր դեպքերում արվում էր ամեն ինչ, որպեսզի Օպերային թատրոնի աշխատանքը սահուն չընթանա: Չէի ասի, որ դա դիտավորյալ էին անում, կարծում եմ, որ չհասկանալով էին անում: Բոլոր դեպքերում՝ ինչ եղել, եղել է, և պատմությունը ցույց է տալիս, թե որտեղ ենք գտնվում մենք, և որտեղ է գտնվում հիմա ինքը՝ թատրոնը: Եթե շարժ կա՝ ես չեմ նկատում այդ շարժը: Թող սա չհնչի սուբյեկտիվ կարծիք, մասնագետները գիտեն, որ Օպերային թատրոնը վերելք չի ապրել, ինչ-որ մի առվակի վրա լողում է, էլի:
– Տարիների ընդմիջումից հետո սա Ձեր առաջին աշխատանքն է։ Երբ մի շարք անձանց անուններ էր քննարկվում, այդ թվում՝ և Ձերը, մեզ հետ զրույցում հարցին՝ եթե ամեն դեպքում առաջարկ լինի՝ կհամաձայնե՞ք, պատասխանել էիք. «Բարդ հարց է»: Ի՞նչ փոխվեց:
– Բարդությունն այն է, որ ես նորից կորցրեցի իմ ազատությունը, որը ձեռք էի բերել, որովհետև իրականում միշտ ազատ մարդ եմ եղել և փորձել եմ ազատ պլանավորել իմ կյանքը: Աշխատելով թատրոնում՝ դու այդ ազատությունը կորցնում ես, որովհետև կյանքիդ կամ ազատության 80 տոկոսը դու սպառում ես աշխատավայրում: Սպառում ես, որովհետև ամեն ինչ ստաբիլ չէ, այսինքն, եթե աշխատանքը ստաբիլ լիներ, կամ բոլորը պատասխան տային իրենց աշխատանքի համար, թատրոնն աշխատեր ճշգրիտ, այսքան էներգիա չէինք կորցնի: Հիմա, ուղղակի այդ ժամանակահատվածը գնում է էներգիա կորցնելու վրա, փորձում ես ինչ-որ մի բան շտկել, բայց միևնույն է, մենակ դա հնարավոր չէ: Ես միշտ շեշտել եմ, որ օպերային թատրոնը թիմային աշխատանք է: Ոմանք դրա տակ հասկանում են, որ թիմային աշխատանքը դա մաֆիան է, իրականում դա մաֆիան չէ, թիմային աշխատանքը պահակից, հավաքարարից, դռնապանից սկսած՝ մինչև ամենաճանաչված արտիստն է: Դա է նշանակում թիմային աշխատանք:
– Օպերային թատրոնի տնօրենի պաշտոնակատար նշանակվելուց հետո Դուք համատեղում եք նաև գեղարվեստական ղեկավարի պաշտոնը…
– Չէ, ես միայն տնօրենի ժամանակավոր պաշտոնակատար եմ:
– Այսինքն, ԿԳՄՍ նախարարության հետ այդպե՞ս եք պայմանավորվել:
– Չեմ կարող ասել՝ նախարարության հետ ինչ եմ պայմանավորվել: Կարող եմ ասել, որ նախարարությունն ինձ հետ կնքել է տնօրենի ժամանակավոր պաշտոնակատարի պայմանագիր:
– Հանդիսացել եք հրավիրյալ դիրիժոր արտերկրյա յոթ թատրոններում և տասնյակ սիմֆոնիկ նվագախմբերում։ Ինչպիսի՞ օրինակներ եք տեսել արտերկրում, որ կցանկանայիք որդեգրել, կիրառել այստեղ։
– Միակ բանը, որ Հայաստանի Օպերային թատրոնը տարբերում է մյուս թատրոններից, դա կարգապահությունն է, ուրիշ ոչ մի բան: Այստեղ էլ են տաղանդավոր արտիստներ, այնտեղ էլ, բայց կարգապահությունն այնտեղ շատ հստակ է, այստեղ այն չկա, որովհետև մենք հայ ենք, սովոր ենք ինքնուրույն որոշումներ կայացնել և փորձում ենք տեղ փնտրել, թե որտեղ կարելի է դա խախտել: Առօրյա կյանքում էլ է այդպես: Ինձնից սկսած՝ այդպես է, դա հայկական ինչ-որ հիվանդություն է դարձել, առաջ այդպես չէր, որովհետև հայ մարդը, անկախ նրանից, թե ինչ մասնագետ է, աշխատելով դրսում՝ դառնում է ամենակարգապահ աշխատողը: Երևանում, չգիտես ինչու՝ դա այդպես չէ: Չեմ կարողանում դրա որակավորումը տալ՝ ինչո՞ւ:
– Քիչ առաջ, այսպես ասած՝ մաֆիայի մասին խոսեցիք: Օպերային թատրոնի դռները շատ երգիչների համար փակ են․ ի՞նչ անեն նրանք, այս հարցի լուծման տարբերակը Դուք գտե՞լ եք։ Մարդիկ փաստարկ են բերում․ այլ Օպերային թատրոն չկա, ո՞ւր գնան, ի՞նչ անեն, ակումբում երգեն, որ դիմացի սեղանին էլ այդ ընթացքում քաբա՞բ ուտեն։ Դա օպերայի արտիստի համար նորմալ չէ: Գալիս են Օպերա, անգամ ներս չեն թողնում, որ գոնե լսեն: Այս առումով ինչ-որ բան փոխվե՞լ է:
– Գիտեք, մենք պետք է հասկանանք, որ այո, ունենք մեկ Օպերային թատրոն, Կոնսերվատորիան ամեն տարի բավականին շատ տաղանդավոր երգիչներ են ավարտում, սակայն Օպերային թատրոնը բոլորին աշխատանքի ընդունելու հնարավորություն չունի: Սա էլ պետք է հասկանանք: Ի վերջո, լճացած է, այս հարցը շատ բարդ է, բայց վստահ եմ, որ լուծման կարիք ունի և պետք է լուծել: Երգիչների այդ մասնագիտությունը, անշուշտ, լավ է, դրա համար շատ մարդիկ փորձում են իրենց գտնել արտերկրում: Դա էլ վատ չէ, որովհետև արտիստը պետք է շրջագայի, տեսնի, սովորի, տարբեր դպրոցների հետ շփվի, ուղղակի, ցավոք, Օպերային թատրոնի ռեպերտուարը շատ քիչ է, չի կարող բավարարել բոլոր արտիստների պահանջը, մյուս կողմից՝ մենակատարների արդեն թատրոնում առկա լինելու հարցը պետք է լուծել, որովհետև չունենալով մեծ քանակով ռեպերտուար՝ արտիստների քանակը շատ է: Հիմա արտիստը մի կողմից մեղադրում է, որ ինչու չկա այդ ռեպերտուարը, որ մենք երգենք, մյուս կողմից մենք պետք է հասկանանք, որ ամեն ինչ կապված է նաև գումարի, պլանավորման հետ, և շատ կարճ ժամանակահատվածում հնարավոր չէ ամբողջ հարցերը միանգամից լուծել: Փուլերով գնում ենք առաջ, ու վստահ եմ, մի օր դրա պատասխանն էլ կունենանք:
– Տեղյակ եմ, որ Օպերային թատրոնում կհիմնվի ակադեմիա՝ թատրոնի բազայի հիմքով։ Այդպե՞ս է:
– Այո, ակադեմիան շատ կարևոր է, որովհետև ակադեմիան պետք է լուծի այն հարցերը, որը կապված է Օպերային թատրոնի ապագայի հետ: Մենք պետք է երիտասարդների հետ աշխատանք տանենք, որպեսզի ավարտած ուսանողը մինչև Օպերա մուտք գործելը նախապատրաստական մի փուլ անցնի: Երիտասարդներին պետք է կարողանանք նախապատրաստել՝ վաղվա օրն ավելի պրոֆեսիոնալ և ավելի գրագետ լինելու համար, որ մուտք գործեն թատրոն: Որովհետև թատրոնն ունի իր ռեպերտուարը՝ փոքր կամ մեծ, բայց այդ նախապատրաստական աշխատանքը պետք է լինի:
– Կարծես թե այն ղեկավարելու է ճանաչված օպերային բաս Բարսեղ Թումանյանը։
– Այո, իր հետ խոսել եմ և իմ ցանկությունը եղել է, որ Բարսեղ Թումանյանը լինի այս ակադեմիայի գեղարվեստական ղեկավարը, և մենք պետք է փորձենք կազմակերպել ռեժիսորների, դիրիժորների, երիտասարդ պարողների, նվագախմբի, երգչախմբի և այլ օղակների աշխատանքը, որպեսզի կարողանանք վաղը-մյուս օրը թատրոնը հանձնել երիտասարդներին, այդ հողը նախապատրաստենք իրենց համար, որ իրենց համար ավելի հեշտ լինի:
– Վերջերս «Անուշ» օպերան էր ներկայացվում․ հանդիսատեսը շատ գոհ էր կատարողներից, սակայն մի քանի թերություններ էին նկատել։ Օրինակ՝ պատանիներից շատերին հետաքրքրեց, թե ինչու մաղելիս ալյուրը չեն տեսնում, կամ կուժը թեքում են՝ իբր ջուրն են թափում, բայց ջուրը չկա, և այլն: Այս ուղղությամբ աշխատանքներ տարվո՞ւմ են:
– Դա տեխնիկայի հետ կապված չէ, կապված է բեմադրության հետ, որովհետև բեմադրությունն արդեն «ծերացած» է, մաշված, և այն ժամանակահատվածում, երբ այդ օպերան բեմադրում էր Գեղամ Գրիգորյանը, հնարավորություններն ավելի քիչ էին, որ հանդիսատեսը տեսներ օպերայի «կինովերսիան»: Վստահ եմ, որ հաջորդ «Անուշը», որը կբեմադրվի, ավելի պատկերավոր կլինի, և միգուցե կժից թափվող ջուրը երտասարդները նկատեն կամ տեսնեն:
– Ի դեպ, երիտասարդներն ուզում էին նաև երիտասարդ Անուշի տեսնել:
– Եթե խոսում ենք վերջին «Անուշ» օպերայի մասին, ապա ամբողջությամբ երիտասարդներ էին: Երիտասարդական թիմն էր երգում, և այնտեղ տարիքով Անուշ չկար:
– Խոսքը սեպտեմբերի 18-ին նոր թատերաշրջանի բացմանը ներկայացված «Անուշ»-ի մասին է, որտեղ Անուշի դերում հանդես էր գալիս օպերային երգչուհի, սոպրանո, Հայաստանի վաստակավոր արտիստ Անահիտ Մխիթարյանը, ով 52 տարեկան է:
– Հա, դա ամենաառաջինն է եղել: Անահիտ Մխիթարյանը մեր լավագույն երգչուհիներից է, և այն գաղափարը, որ երիտասարդները պետք է մուտք գործեն թատրոն՝ աշխատում ենք այդ ուղղությամբ: Դրա համար շեշտեցի, որ վերջին «Անուշի» կազմն ամբողջությամբ երիտասարդներով է համալրված եղել:
Պետք է փորձենք, որ նոր ներկայացումները ժամանակակից լինեն: Հույս ունեմ, որ հաջորդ տարի կունենանք մի քանի օպերային ներկայացումներ, որոնք 21-րդ դարին ավելի համահունչ կլինեն: Ժամանակ է պետք:
– Տեղյակ եմ, որ Օպերային թատրոնում որոշ փոփոխություններ եք արել. կարևորել եք, որպեսզի աշխատողները լինեն դասական հագուստով, չկրեն սպորտային կոշիկներ, իսկ լրատվամիջոցներում գրվեց այն մասին, որ, օրինակ, արտիստները պետք է ստորագրեն մատյանում՝ աշխատանքի ներկայանալու դիմաց, եթե չեն ստորագրում, պետք է բացատրագիր գրեն, թե ինչու չեն ներկայացել և չեն ստորագրել։ Այլ ի՞նչ փոփոխություններ եք արել այս ընթացքում:
– Դրանք փոփոխություններ չեն: Ես որևէ նոր փոփոխություն չեմ մտցրել, և դա իմ գործը չէ: Ուղղակի ամեն ինչ պետք է դիսցիպլինայի (կարգապահություն) մեջ լինի: Մարդը եկել է աշխատանքի, պետք է ստորագրի, ներկա ստանա, չէ՞:
– Մի քիչ սովետական մոտեցում չէ՞:
– Ներողություն, Դուք աշխատավարձ ստանո՞ւմ եք: Կարող եք աշխատանքի չգնալ և աշխատավարձ ստանա՞լ: Բա ինչպե՞ս հասկանանք՝ Դուք եկե՞լ եք աշխատանքի, թե՞ չէ: Մեկը ներկա դնո՞ւմ է, թե՞ ասում են՝ բարև ձեզ, եկեք մի բաժակ սուրճ խմենք, դուք եկել եք աշխատանքի: Սա պետական հիմնարկ է, և պետական հիմնարկն ունի իր օրենքները՝ դա լինի Սովետական Միություն, թե Գերմանիայի Դաշնություն: Կներեք, Գերմանիայում ամենախիստ ստորագրություններն են ստանում: Մեզ մոտ էլ, անշուշտ, չիպավորված է, բայց նկատելով որոշ խախտումներ, ասում ենք՝ չէ, պետք է ստորագրեն, որ տեսնենք՝ այս մարդը եկել է: Որովհետև կներեք, սա պետական հիմնարկ է, բարեգործական միություն չէ, որ ով երբ ուզի՝ գա սուրճ խմի, վայելի, հետո ասի՝ ինձ աշխատավարձ տվեք: Ներողություն՝ դիսցիպլինա: Իսկ ինչ վերաբերում է սպորտային հագուստին, ապա կներեք, նվագախմբի արտիստն իրավունք չունի սպորտային հագուստով գա թատրոն՝ աշխատանքի: Սպորտային հագուստով կարող է գնալ սպորտային դահլիճ:
– Կարծեմ հրավիրատոմսերի հետ կապված էլ որոշ փոփոխություններ են արվել: Մեր ազգի մեծ մասը սովոր է հրավիրատոմսով ինչ-որ մի տեղ գնալ: Թե՛ մեներգիչները, թե՛ թատրոնի այլ աշխատակիցներ այսուհետ, ներկայացումների ժամանակ իրավունք չունեն դահլիճում նստել և ունկնդրել տվյալ օրվա ներկայացումը։ Ցանկության դեպքում պետք է տոմս գնեն:
– Կարո՞ղ եմ Ձեզ մի հարց տալ.Դուք աշխատավարձ եք ստանում. կուզե՞ք, որ աշխատավարձը հրավիրատոմսի տեսքով լինի: Թատրոնի տոմսից հավաքված գումարը նաև մուտք է գործում՝ որպես աշխատավարձ: Այսինքն, մարդը, երբ աշխատավարձ է ստանում, պետությունը տալիս է մի մասը, մյուս մասը պետք է թատրոնը աշխատի: Հիմա, եթե մենք չենք աշխատում, հրավիրատոմսով ենք անում, հետևաբար՝ ես առաջարկում եմ մարդկանց աշխատավարձի մի մասը հրավիրատոմսի տեսքով տանք: Ստացվում է՝ տնօրենն իրենց աշխատավարձ չտվեց. բայց պատճառը՝ ինչո՞ւ չտվեց: Եկեք հրավիրատոմս տանք աշխատավարձի փոխարեն: Ուզում եմ շեշտել, որ հրավիրատոմսով մարդուն բերել թատրոն՝ դա նշանակում է ցույց տալ, որ թատրոնը, դասական արվեստը, ընդհանրապես արվեստը էժանագին մի բան է: Չեմ համեմատում թատրոնը ռեստորանի հետ, բայց իբրև սերվիս՝ գնանք ռեստորան և ասենք՝ գիտեք ինչ, մենք ձեզ գումար չենք տալու, հրավիրատոմս ենք տալու: Դուք մեզ տվեք կերակուր, մենք տանք Օպերային թատրոնի հրավիրատոմս: Եկեք այսպես ասած՝ «բարտեր» (ապրանքանյութական արժեքների փոխանակում` մեկը մյուսով, առանց դրամական միջոցների միջամտության) անենք: Կլինի՞, չի լինի, չէ՞: Իսկ ո՞վ է ասում, որ Օպերային թատրոնի տոմսը պետք է հրավիրատոմսի տեսքով լինի: Ինչո՞ւ: Բա այս խեղճ արտիստները որ աշխատում են, իրենց ո՞նց աշխատավարձ տանք: Եթե հարգում ենք արտիստին, ուրեմն պետք է տոմս գնել: Ես այդպես եմ կարծում:
– Լավ Օպերային թատրոն ունենալու համար ի՞նչ է պետք, որո՞նք են կարևոր կետերը:
– Ցանկություն և այն, թե արդյո՞ք այն կարևոր է երկրի համար: Եթե կարևոր է, ուրեմն դա պետք է լինի, եթե կարևոր չէ՝ կփորձենք մասնավոր փոքրիկ թատրոններ ստեղծել և այդպես գոյատևել, որովհետև արտիստը, միևնույն է, իր ճանապարհը կգտնի: Բայց ես վստահ եմ՝ պետությունը հասկանում է, որ այսօր թատրոնը կարևոր է, և այսօր պետք է փորձենք անիվը պտտել:
