Կառավարության՝ գոտիները ձգելու, արագ և արդյունավետ գործելու, տնտեսվարողին նեցուկ կանգնելու ժամանակը․ Վարդան Արամյան
«168 Ժամի» հարցերին պատասխանում է Պետական ֆինանսների կառավարման միջազգային փորձագետ, ՀՀ Ֆինանսների նախկին նախարար Վարդան Արամյանը։
– Համավարակի և Ադրբեջանի ու Թուրքիայի կողմից սանձազերծված պատերազմի հետևանքով Հայաստանի տնտեսությունը հայտնվել է բավական ծանր իրավիճակում։ Սպասվում է, որ այս տարի տնտեսական անկումը կլինի 7 տոկոսի շրջանակներում։ Ռազմական դրության և շարունակվող պատերազմի պայմաններում, երբ մեծացել են տնտեսության մարտահրավերները, Ձեր կարծիքով՝ իրականացվո՞ւմ են անհրաժեշտ քայլեր՝ տնտեսական գործընթացները նոր իրողություններին համապատասխանեցնելու համար։ Որքանո՞վ են այդ քայլերը, եթե, իհարկե, այդպիսիք իրականացվում են, արդյունավետ։ Ձեր կարծիքով՝ ի՞նչ պետք է անել ի հայտ եկած նոր մարտահրավերների նկատմամբ տնտեսության դիմադրողականությունը բարձրացնելու, ռիսկերը մեղմելու և հնարավոր հետևանքները թուլացնելու համար։
– Ճիշտ եք նկատում, որ և՛ պատերազմական դրությունը, և՛ համավարակը հանդիսանում են տնտեսական համակարգի վրա արտածին շոկեր՝ ստեղծելով ապագայի նկատմամբ անորոշություններ: Այսպիսի իրավիճակներում էլ ավելի է դժվարանում տնտեսական զարգացումների մասին ճշգրիտ դատողություններ անելը, և, բնականաբար, կառուցել ապագայի համապարփակ գործողությունների ծրագիր: Սակայն կան մի քանի խիստ կարևոր կանոններ կամ ձեր կողմից ձևակերպված անհրաժեշտ քայլեր, որոնք պետք է պահպանել նույնիսկ այսպիսի ցնցումների պատճառով ստեղծված անորոշությունների պայմաններում:
Առաջին կանոնը վերաբերում է մակրոտնտեսական կայունության ապահովմանը. իրականում յուրաքանչյուր ցնցում, առավել ևս՝ պատերազմական իրադրությունը, հանրության և տնտեսվարողների շրջանակներում կարող է ստեղծել շփոթ և ասիմետրիկ ինֆորմացիաների վրա հիմնված ոչ ռացիոնալ վարքագիծ, ինչի արդյունքում էլ կարող է վտանգվել մակրոտնտեսական կայունությունը: Իսկ եթե, Աստված մի արասցե, խարխլվում է մակրոտնտեսական կայունությունը և իրավիճակը հսկողությունից դուրս է գալիս, տնտեսական ճգնաժամի բացասական հետևանքներն ավելի են խորանում, իսկ ազդեցության տևողությունը՝ երկարում:
Հետևաբար, որպես ոսկյա կանոն՝ ճգանաժամային իրավիճակում պետք է հավաստիանալ, որ հարկաբյուջետային և դրամավարկային քաղաքականությունների կուրսը խելամիտ է, նշված քաղաքականությունների կոորդինացիան ավելի է բարձրացվել, տնտեսական քաղաքականության պատասխանատուների մոտ առկա է տարբեր հնարավոր բացասական զարգացումների սցենարների սթրես թեստեր, ինչպես նաև դրանց հակազդող քաղաքականության գործիքներ ու գործուղությունների նախագծեր, այսինքն՝ ինչ անել, եթե մակրոտնտեսական կայունությունը վտանգող այս կամ այն ռիսկը նյութականանա: Միևնույն ժամանակ՝ պետք է վստահ լինենք և անհրաժեշտության դեպքում ջանքեր գործադրենք, որ հանրության և տնտեսվարողների սպասումները խարսխված լինեն և բացակայեն ասիմետրիկ ինֆորմացիաների վրա հիմնված այս սուբյեկտների ոչ ռացիոնալ վարքագիծ դրսևորելու հավանականությունները: Օրինակ, եթե հանրության շրջանում շեղված տեղեկատվություն է գոյանում, թե իբր բանկերը կարող են խնդիրներ ունենալ հետ վերադարձնելու իրենց ավանդները, որի պարագայում որպես հնարավոր սցենար՝ կարող է ի հայտ գալ հանրության «հոտային վարքագիծ». բոլորը կշտապեն ավանդները դուրս քաշել բանկից, այս պարագայում պատկան մարմիններն անմիջապես պետք է չեզոքացնեն այս ասիմետրիկ տեղեկությունների շրջանառությունները տարբեր գործիքակազմերով (ելույթներ, հայտարարություններ, վերլուծական տեղեկանքների հրապարակումներ և այլն)
Երկրորդ կանոնը վերաբերում է երկրի տնտեսական պոտենցիալը պահպանելու ջանքերին: Եթե կառավարությունը ձախողում է շոկերի արդյունքում տնտեսական անկումներին արդյունավետ դիմակայելու և տնտեսական պոտենցիալը պաշտպանելու քաղաքականությունը, արդյունքը լինում է այն, որ նորից ճգնաժամի բացասական հետևանքներն ավելի են խորանում, իսկ ազդեցության տևողությունը երկարում է:
Իսկ ի՞նչ ենք հասկանում՝ տնտեսական պոտենցիալ ասելով։ Դա մեր երկրի տնտեսվարողների հնարավորություններն են՝ նոր արժեք ստեղծելու և այդ ստեղծածը տարեցտարի ավելացնելու: Այլ կերպ ասած՝ եթե կառավարությունը չի կարողանում տնտեսվարողին ժամանակին և ճիշտ գործիքներով օժանդակել՝ հաղթահարելու նրանց մոտ առաջացած ժամանակավոր դժվարությունները, ապա դա կարող է հանգեցնել տնտեսվարողների որոշ մասերի մոտ անվճարունակության և սնանկության խնդիրների, որի պարագայում ավելի ու ավելի քիչ թվով տնտեսվարողներ են հաջորդ տարի մասնակցում նոր արժեքի ստեղծմանը, կամ գործողների մի մասը կրճատում է իր գործունեության շրջանակները:
Երրորդ կանոնը վերաբերում է ֆինանսական բուֆերներ ապահովելու ջանքերին: Ճգնաժամերի ժամանակ, առավել ևս՝ պատերազմական իրավիճակներում, ստեղծվում է ֆինանսական միջոցների նկատմամբ էլ ավելի ագրեսիվ պահանջ: Այսինքն՝ այսպիսի իրավիճակներում կառավարությունները պարտադրված գնում են բյուջեի պակասուրդի մեծացման, քանի որ եկամուտներն ընկնում են, իսկ ճգնաժամին դիմակայելու սոցիալ-տնտեսական ու նաև ռազմական կարիքների համար ծախսերը մեծանում են: Այս իրավիճակներում կառավարությունը պետք է վստահ լինի, որ ժամանակի և տարածության մեջ ունի բավարար միջոցներ կամ այդպիսի միջոցներ արդյունավետ ներգրավելու աղբյուրներ:
Չորրորդ կանոնը վերաբերում է բյուջեի ծախսային հոդվածների արագ վերանայման անհրաժեշտությանը, այսինքն՝ առաջնայնությունները որոշակիորեն պետք է վերաիմաստավորվեն: Ճգնաժամերի ժամանակ առաջին պլան է մղվում բացասական հետևանքների արագ չեզոքացումը կամ մեղմացումը, և, ինչպես նշեցի, տնտեսական պոտենցիալի պահպանումը: Պետք է օգնել տնտեսվարողին, որ նա էլ հետո օգնի պետությանը՝ հարկ վճարելով և աշխատատեղ պահելով: Սոցիալական բնույթի ծրագրերը ևս առաջնային են դառնում, բայց մեծանում է նաև դրանց ճիշտ նախագծելու և թիրախավորելու պահանջը, որպեսզի մի կողմից՝ ճիշտ իդենտիֆիկացնես նոր առաջացող սոցիալական թիրախային խմբերին, մյուս կողմից՝ կարողանաս արդյունավետ կերպով զսպել երկրում սոցիալական լարվածությունը: Պատերազմական դրությունում այս երկուսին գումարվում է և նույնիսկ ավելի մեծ առաջնայնություն են ստանում ռազմական ծախսերը: Բայց նորից եմ ուզում շեշտել. ոչ մի դեպքում չի կարելի աչքաթող անել տնտեսական պոտենցիալի պահպանմանն ուղղված ծախսերը, քանի որ վաղը նույն ռազմական ծախսերի ֆինանսավորման համար մեզ անհրաժեշտ է լինելու ֆինանսական միջոց, որը գեներացնում է տնտեսությունը:
– Արդյոք դա արվո՞ւմ է մեզ մոտ և ի՞նչ չափով:
– Առաջին կանոնը՝ մակրոտնտեսական կայունությունը, պետք է փաստենք, որ մեզ հաջողվել է պահպանել: Ընդ որում, այստեղ արժանին պետք է մատուցենք մեր ազգաբնակչությանը, ով այս դժվարին օրերին խուճապի մեջ չընկավ և խոհեմ վարքագիծ դրսևորեց, և դա օգնեց ՀՀ կենտրոնական բանկին ու Ֆինանսների նախարարությանը՝ ավելի դյուրին կերպով ապահովելու մակրոտնտեսական կայունությունը:
Երկրորդ կանոնը՝ տնտեսական աճի պոտենցիալի պահպանումը, կարծում եմ, էական ռիսկեր է պարունակում, և առկա են թերացումներ։ Նախ՝ բյուջեով նախատեսված կապիտալ ծախսերի թերակատարումները շարունակվում են, և առ այսօր բացահայտված չէ, թե ի՞նչն է խնդիրը, որ կառավարությունը չի կարողանում ժամանակին և անհրաժեշտ չափով դրանք իրականացնել. սեպտեմբերի դրությամբ կատարված է շուրջ 100 մլրդ դրամի կապիտալ ծախս, այն դեպքում, երբ ճշգրտված ծրագիրը 2020 թվականի համար շուրջ 220 մլրդ դրամ է (բյուջեի սկզբնական ծրագիրը 282 մլրդ դրամ էր): Հնչում են տարբեր պատճառներ, օրինակ՝ տնտեսվարողների կարողությունների և պահանջվող չափանիշերին նրանց համապատասխանեցման բացակայությունը, բայց նույնիսկ, եթե դրանք կան, թեև ես շատ վիճելի եմ դրանք համարում, անհրաժեշտ էր այս երկու տարվա ընթացքում լուծումներ փնտրել և գտնել:
Երկրորդ՝ կան ձգձգումներ տնտեսվարողներին վերաբերող՝ կառավարության կողմից որոշումների կայացման, նամակներին և հարցադրումներին պատասխանելու գործընթացներում: Սա ևս տնտեսական պոտենցիալին վնասող գործոն է, քանի որ տնտեսվարողների խնդիրները մնում են չլուծված կամ ձգձգումով են լուծվում, և դա նրանց մեջ ստեղծում է նոր նախաձեռնություններ սկսելու դժկամություն: «Լիդիանի» պրոյեկտի որևէ լուծման բացակայությունն օրինակներից մեկը կարելի է համարել, թեև շատ լավ հասկանում եմ, որ կան նաև քաղաքական շահարկումներ, բայցևայնպես, այս առկախված վիճակը շատ ավելի վատ է, քանի որ ազդակ է այլ տնտեսվարողներին՝ չնախաձեռնելու մեծամասշտաբ պրոյեկտներ:
Երրորդ՝ ֆինանսական բուֆերներ ստեղծելու կանոնի վերաբերյալ կասեմ հետևյալը. այս տարի Ֆինանսների նախարարությանը հաջողվեց հարկաբյուջետային և դրամավարկային քաղաքականությունների կոորդինացման արդյունքում պարտատոմսերի թողարկմամբ ներգրավել տնտեսության ներքին խնայողություններ շուրջ 280 մլրդ դրամի չափով: Մյուս տարվա բյուջեի նախագծում ևս առաջնայնություն է տրվում այս աղբյուրին, 274 մլրդ դրամ պակասուրդի ֆինանսավորման 210 մլրդ:
Առաջանում է երեք խորքային հարց. արդյոք այս սցենարի պայմաններում կառավարությունն ի զորո՞ւ է ևս այդքան միջոց ներգրավել՝ առանց նպաստելու տոկոսադրույքների բարձրացմանը: Երկրորդ, արդյոք այս սցենարը չի՞ արտամղի մասնավոր հատվածին, այսինքն՝ բանկերի միջոցները և այլ սուբյեկտների խնայողությունները տնտեսությունում օգտագործվելու փոխարեն՝ ուղղվեն կառավարությանը: Եվ, ամենակարևոր երրորդ հարցը․ ինչո՞ւ կառավարությունը չի դիտարկել և չի դիտարկում միջազգային ֆինանսական կազմակերպությունների օժանդակությունները դրամաշնորհների և բյուջետային օժանդակության վարկերի տեսքով, երբ նույնիսկ վերջիններս ապրիլից սկսած, COVID-19-ի բացասական հետևանքների հաղթահարման համար զարգացող երկրին միլիարդավոր դոլարների ֆինանսական օժանդակության փաթեթներ դրեցին սեղանի վրա:
Չորրորդ կանոնը՝ ծախսերի վերաիմաստավորումը, կարծում եմ, այս պատերազմական իրավիճակում այս պահին դեռ պահպանված չէ, և կառավարությունն արագ պետք է նախաձեռնի ըստ գերատեսչությունների բյուջեների վերանայումներ՝ հնարավորինս օպտիմալացնելով բոլոր գերատեսչությունների գծով ընթացիկ ծախսերը՝ ավելացնելով բյուջեի պահուստային ֆոնդը և տնտեսությանն ուղղվող ծախսերը:
– Պատերազմական այս իրավիճակում որո՞նք պետք է լինեն տնտեսության առաջնահերթությունները։
– Տեղեկատվական տեխնոլոգիաները եղել և լինելու են տնտեսական ոլորտային առաջնահերթություն՝ լոգիստիկ խնդիրներ ունեցող մեր տնտեսության համար, բայց այս իրավիճակում է՛լ ավելի նշանավորվեց դրանց դերը, որովհետև կյանքը ցույց տվեց, որ 5-րդ սերնդի պատերազմն ավելի շատ տեխնոլոգիական է, և ոչ թե՝ կամքի կամ մարդկային ներուժի, թեև դրանք ևս կարևոր են: Անհրաժեշտ է նաև, որ խիստ ուշադրության կենտրոնում պահվի տնտեսության արտահանելի հատվածը՝ իր խնդիրներով, և հատկապես՝ հանքարդյունաբերությանը. եթե կան առկախված խնդիրներ, ապա արագ լուծումներ է պետք գտնել այդ ոլորտի տնտեսվարողների համար, քանի որ հանքարդյունաբերությունն այսօր ի զորու է տնտեսությանը մատակարարել զգալի ծավալի արտարժույթ:
– Հայտնի է, որ դժվարությունների է բախվել ոչ միայն՝ տնտեսությունը, այլև՝ պետական բյուջեն։ Այս տարվա ընթացքում բյուջեն 2 անգամ վերանայվեց, ինչն աննախադեպ երևույթ է։ Որքան հիշում ենք, նախկինում երբևէ նման բան չէր եղել, որ տարվա ընթացքում բյուջեն 2 անգամ վերանայվի։ Դրանով հանդերձ, բյուջեի եկամուտների հետ կապված անորոշությունները շարունակում են պահպանվել։ Սպասվում է, որ դրանք այս տարի անհամեմատ ավելի քիչ կլինեն, քան հաստատված էր ի սկզբանե։ Այդ պայմաններում Ազգային ժողովում սկսվել են 2021թ. պետական բյուջեի նախագծի քննարկումները։ Որքանո՞վ է ներկայացված փաստաթուղթը բխում սպասվող տնտեսական զարգացումների տրամաբանությունից և երկրի առաջ ծառացած խնդիրներից։
– Իրականում այս տարի ոչ միայն աննախադեպ էին բյուջեի վերանայումները, այլ հենց տարին ինքն էլ աննախադեպ էր, և բյուջեի վերանայումները, կարծում եմ, պարտադրված քայլեր էին: Ինչ վերաբերում է 2021թ․ բյուջեի նախագծին և պատերազմական իրավիճակի համապատասխանեցմանը, ապա, այո՛, լրացուցիչ աշխատանք է անհրաժեշտ՝ համապատասխանեցնելու ներկա իրավիճակին, քանի որ վերջինս դեռևս հիմնականում ունի իներցիոն բնույթ, իր մեջ ներառում է 2019 թվականին ստանձնած ընթացիկ ծախսերի գծով էական պարտավորությունները: Օրինակ, ապագա խիստ անորոշությունների և պատերազմի ավարտի անտեսանելիության պայմաններում պահուստային ֆոնդը 2021թ․ բյուջեի նախագծում ծրագրված է ընդամենը 8 մլրդ դրամ, և սա անթույլատրելի է: Բայց այսպիսի բյուջե ներկայացնելն էլ ունի իր օբյեկտիվ հիմքերը. պետք է հիշել, որ բյուջեն կազմվում է բյուջետային գործընթացներին համահունչ և 2021թ․ բյուջեն ձևավորվել է հուլիսից սկսած և կառավարության կողմից հավանության արժանացել սեպտեմբերի վերջին՝ գրեթե այն ժամանակ, երբ սկսվել է պատերազմը:
Ամփոփելով և նորից վերադառնալով հարցին, թե արդյոք պե՞տք են վերանայումներ այս բյուջեի նախագծում, պատասխանը պետք է լինի դրական:
– Բյուջեի ծախսերը, Ձեր կարծիքով, համապատասխանո՞ւմ են ռազմական դրության ու պատերազմական իրավիճակի տրամաբանությանը։
– Ես արդեն նշեցի, որ բյուջեն այս պահին պետք է վեաիմաստավորվի. Օրինակ, ապագա խիստ անորոշությունների և պատերազմի ավարտի անտեսանելիության պայմաններում չի կարող բյուջեի պահուստային ֆոնդը ծրագրված լինել ընդամենը 3.8 մլրդ դրամի չափով:
– Որքանո՞վ է նորմալ, երբ բյուջեի եկամուտների կրճատման ու դեֆիցիտի կտրուկ աճի պայմաններում կառավարությունը պատրաստվում է 18-19 մլրդ դրամ հատկացնել՝ պարգևատրումների ու այլ հավելավճարների, կամ 3,3 մլրդ դրամ՝ ճանապարհաշինության խորհրդատվությունների համար։
– Ճանապարհաշինության խորհրդատվության մասով 3,3 մլրդ դրամ ծրագրելն արդյունավե՞տ է, թե՞ ոչ, ես կդժվարանամ գնահատել, քանի որ բացակայում է այլ անհրաժեշտ տեղեկատվություն: Օրինակ, ի՞նչ է իր մեջ ներառում տվյալ խորհրդատվություն ասածը, արդյոք դա վերաբերում է նախագծման ու տեխհսկողության ծառայությունների գնմա՞նը, թե՞ այլ բնույթի խորհրդատվությանը, որքա՞ն է կազմում ճանապարհաշինության ծրագրի ընդհանուր արժեքը, և այլն:
Ինչ վերաբերում է պարգևավճարներին, ապա կասեմ հետևյալը. Նախ՝ ես հակված եմ այն մտքին, որ կառավարման ղեկին պետք է լինեն բարձր պրոֆեսիոնալներ, որոնք պետք է ստանան արժանի վարձատրություն, և սա անվիճելի է: Հիմա, կառավարությունը բազմիցս նշել է, որ այս գործիքն օգտագործվում է՝ որպես աշխատանքի վարձատրությանը համալրող մաս: Այդ դեպքում ո՞րն է խնդիրը, որ հանրության անդամներիս՝ որպես հարկատուներ, նյարդայնացնում է: Դա այն է, որ նախ՝ պարգևավճարների այս համակարգը թափանցիկ չէ, և հարկատուները տեղյակ չեն, թե ո՞ր պաշտոնը և դրա կրողն իրականում որքա՞ն է ստանում և ինչո՞ւ, թեկուզ դրա անունը կոչենք աշխատավարձ: Այդ հարցը լուծված կլիներ, եթե աշխատատեղերի դասակարգման համակարգին համահունչ՝ դրանք լինեին աշխատավարձեր, բայց դրա համար էլ պետք է արվի ռեֆորմ, որը բացակայում է: Իրավիճակն ավելի է սրվում, երբ հարկատուն ականատես է լինում, թե նախարարը լրագրողից ստանալով, օրինակ, 7 հարց, 7-ին էլ տալիս է անհասկանալի պատասխաններ կամ նշում, որ չի տիրապետում տեղեկատվությանը: Բայց չէ՞ որ նորմալ է, երբ հարկատուները պահանջատեր են և իրենց վճարած հարկերի դիմաց պահանջում են իր ոլորտը տիրապետող անձի ներկայություն կառավարման բարձրագույն պաշտոնին: Ուստի, քանի դեռ այս իրավիճակն է, օրինաչափ է հանրության դժգոհությունը:
Ինչ վերաբերում է ներկա անորոշությունների պայմաններում այսպիսի ցուցանիշներ ծրագրելու նպատակահարմարությանը, ես արդեն նշեցի, թե ինչ կանոնի պետք է հետևենք, և այդ կանոնը կիրառելի է բոլոր ծախսային հոդվածների նկատմամբ։ Բոլոր ընթացիկ բնույթի ծախսերում պետք է գոտիները հնարավորին չափ ձգել և ազատված միջոցներն ուղղել՝ ա) ռազմական լրացուցիչ կարիքներին, բ) պահուստային ֆոնդի մեծացմանը, գ) տնտեսական ոլորտներին և տնտեսական բարձր մուլտիպլիկատիվ էֆեկտ ունեցող ծախսերին, դ) սոցիալական լարվածության թուլացման լրացուցիչ ծրագրերին:
– Տնտեսական անկման ու եկամուտների կրճատման հետևանքով կտրուկ ավելացել է բյուջեի դեֆիցիտը, ինչի հետևանքով այն դուրս է եկել «ոսկե կանոնի» շրջանակներից։ Որո՞նք պետք է լինեն այս պայմաններում իշխանությունների քայլերը, և ներկայացված նախագիծն ինչքանո՞վ է համապատասխանում այդ տրամաբանությանը։
– Իրականում այս իրավիճակը սպասելի էր ինչ–որ չափով, որի մասին բազմիցս զգուշացրել եմ: Տեսեք, 2018թ.-ին և, ավելի շատ՝ 2019թ.-ի ընթացքում, կառավարությունը ոգևորված հարկերի հավաքելիության մակարդակից՝ շատ արագ շտապեց ստանձնելու բազմաթիվ ընթացիկ բնույթի պարտավորություններ՝ նվազագույն աշխատավարձի աճ, կենսաթոշակների աճ, աշխատավարձերի աճ, տարատեսակ նպաստների աճ, և այլն: Իհարկե, միշտ էլ մեծ է գայթակղությունը՝ հաճոյանալու հանրությանը և բարձրացնելու այս կամ այն բնույթի ընթացիկ ծախսը, բայց պետք էր հաշվի առնել, որ մեկ անգամ դա կատարելով՝ բյուջեն պետք է այդ պահից «ապրի» այդ որոշման հետ, և հետնահանջը գրեթե անհնար է, նույնիսկ ճգնաժամի պայմաններում: Ուստի, պետք չէր այդ ծավալների ընթացիկ պարտավորություններ ստանձնել, պետք էր ավելի հեռատես և հայեցողական լիներ, ներառյալ՝ ավելի շատ ֆինանսական բուֆերներ կուտակել և նաև շատ կապիտալ ծախսեր անելով՝ ուժեղացնել տնտեսական պոտենցիալը:
Այն հարցին, թե ի՞նչ պետք է անի կառավարությունը, որպեսզի վերադառնա «ոսկյա կանոնին», երկու տարբերակ է առկա՝ կամ լրացուցիչ եկամուտներ ավելացնի, որն այս պահին անհեթեթություն կարող է հնչել, քանի որ եկամուտների հիմնական մասը հարկերն են, իսկ դրանք ձևավորվում են տնտեսությունից, և հնարավոր չէ նույն տնտեսական աճի պայմաններում անվերջ աճեցնել: Կամ, ըստ գերատեսչությունների՝ ընթացիկ ծախսերի մասով գոտիները պետք է ձգել, որը ևս շատ ցավոտ և դժվար գործընթաց է, բայց ոչ անհնար, և այս պահին այլընտրանք գրեթե չունի:
– Սպասվում է, որ այս տարի կառավարության պարտքը կհասնի ՀՆԱ 65 տոկոսին, ինչը 5 տոկոսային կետով գերազանցում է օրենսդրորեն սահմանված «կարմիր գիծը»։ Թեև հաջորդ տարվա համար ակնկալվում է, որ այն մի փոքր կնվազի, այնուհանդերձ կշարունակի բարձր մնալ 60 տոկոսից։ Սա ի՞նչ է ենթադրում, և ի՞նչ պետք է անել այս իրավիճակից հնարավորինս քիչ կորուստներով դուրս գալու համար։
– Կարճ կպատասխանեմ. ճգնաժամի պայմաններում 60% շեմի գերազանցումը պետք չէ ընդունել շատ ցավագին, և որոշ առումներով դա օրինաչափ է, հարկաբյուջետային կանոններն էլ հենց այս դեպքերի համար են նախատեսել 60% սահմանագծի ժամանակավոր խախտման հնարավորությունը: Բայց որպեսզի պարտքի պարուրակ չաշխատի, պետք է ապահովել ապագա տնտեսական աճ և տնտեսական աճի հաշվին աստիճանաբար տարեցտարի նվազեցնել պարտք/ՀՆԱ ցուցանիշի մակարդակը: Բայց տնտեսական աճ ապահովելու համար էլ անհրաժեշտ է ճգնաժամի ընթացքում ձեռնամուխ լինել տնտեսական աճի պոտենցիալի պաշտպանմանը: Իսկ այսօր մենք շարունակում ենք ունենալ կապիտալ ծախսերի թերակատարումներ, և կառավարությունն այս խնդիրն արագ պետք է կարգաբերի:
– Տնտեսական երկարաժամկետ և կայուն աճ ապահովելու համար Դուք միշտ կարևորում եք կապիտալ ծախսերի դերը։ Այն, ինչ ունենք այս տարվա պետական բյուջեով նախատեսված և փաստացի կատարված կապիտալ ծախսերի, ինչպես նաև 2021թ. բյուջեի նախագծով պլանավորված կապիտալ ծախսերի ակնկալիքների առումով, բավարա՞ր եք համարում։
– Այս պահին էական խնդիրն իրականում ցուցանիշ ծրագրելու մեջ չէ, թեև արդեն իսկ վատ է, երբ 2021 թվականին՝ 2020 թվականի համեմատ, պետական ներդրումների մասով ծրագրված է 10.7% իրական արտահայտությամբ անկում: Խնդիրը կապիտալ ծախսերը ժամանակին և անհրաժեշտ ծավալով իրականացնելու՝ կառավարության անկարողության մեջ է: Ես կընդունեմ կառավարության ցանկացած պատճառաբանություն, եթե հաջորդ տարի ականատես լինեինք կապիտալ ծախսերի զգալի թերակատարումների խնդրի վերացում: Բայց մի տարի պատճառաբանել կոռուպցիայով, մյուս տարի՝ մեր տնտեսվարողների կարողությունների բացակայությամբ, երրորդ տարի, այսինքն՝ այս տարի՝ ընդհանրապես որևէ բացատրություն չտալ, սա ճիշտ չէ և նույնիսկ վտանգավոր է, քանի որ պատկեր է ստեղծվում, որ կառավարությունն անկարող է թերակատարումների խնդիրը լուծել: Հետևապես, կծրագրվի 200 մլրդ, թե 400 մլրդ, դա այս պահին անիմաստ բանավեճ է թվում, քանի որ այսպես շարունակվելու դեպքում, միևնույն է, կառավարությունն անելու է այնքան, որքան կարող է, և ոչ թե՝ այնքան, որքան անհրաժեշտ է տնտեսությանը:
– Ի՞նչն առաջնահերթ կփոխեիք 2021թ. բյուջեի նախագծում, եթե Դուք լինեիք Ֆինանսների նախարարը։ Կամ՝ հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ 2021թ. բյուջեի նախագիծն առաջիկայում հավանաբար դեռ բավական փոփոխությունների կենթարկվի, ի՞նչ խորհուրդ կտայիք Ֆինանսների նախարարության Ձեր նախկին գործընկերներին, որպեսզի 2021թ. բյուջեն չբախվեր այնպիսի խնդիրների հետ, ինչպիսին տեսանք այս տարվա ընթացքում։
– Իրականում հեշտ է խորհուրդներ տալ, բայց դժվար է իրական կյանքում դա իրագործել, և, հասկանում եմ, որ այսօր Ֆինանսների նախարարի դերը բավականին դժվար է: Այնուամենայնիվ, կարծում եմ, բացի ծախսային ուղղությունների վերանայումներից, հենց այսօրվանից անհրաժեշտ է ինտենսիվացնել աշխատանքները միջազգային ֆինանսական կառույցների հետ՝ ներգրավելու բյուջետային օժանդակության վարկեր, և բյուջեի պակասուրդի ֆինանսավորման աղբյուրները դիվերսիֆիկացնել՝ ներքին պարտքի ծավալների մի մասը փոխարինելով հենց այս ֆինանսավորման աղբյուրով, որոնք նաև սովորաբար արտոնյալ պայմաններով են տրվում: Իհարկե, ընկալում եմ նաև, որ բյուջետային օժանդակության վարկերը ենթադրում են լրացուցիչ պատասխանատվություն՝ այս կամ այն ոլորտներում իրականացնելու բարեփոխումներ, բայց առանց ջանքի՝ լավ արդյունք չի լինում, և պետք չէ հեշտին վազել այսօր՝ վտանգելով վաղվա օրը: Միևնույն ժամանակ, շատ արագ պետք է լուծումներ գտնել, որ կապիտալ ծախսերն արվեն ժամանակին և անհրաժեշտ ծավալով: Սա այսօրվա առաջնային խնդիրներից մեկը կարելի է համարել:
– Այն գլխավոր ցուցանիշները, խոսքը եկամուտների, ծախսերի ու դեֆիցիտի մասին է, որոնք դրված են 2021թ. բյուջեի նախագծի հիմքում, օպտիմա՞լ եք համարում։
– «Օպտիմալ» տերմինն ինքնին տնտեսագիտության մեջ մեծ բանավեճեր առաջացնող հասկացություն է, և երկար կխոսենք, եթե այդ թեման շոշափենք, ուստի ձեռնպահ կմնամ այս պահին դատողություններ անել այդ մասով։
– Հնարավո՞ր է տնտեսական խնդիրները լուծել՝ առանց հանքարդյունաբերական ոլորտի խնդիրները կարգավորելու․ ինչպե՞ս լուծել, օրինակ, Ամուլսարի չլուծված խնդիրը։ Ի վերջո, երկրի ամենախոշոր ներդրումային ծրագիրն է։
– Հանքարդյունաբերության մասով արդեն իսկ նշեցի, որ այս պահին միակ աճ ապահովող ճյուղն է, իսկ ապագայում էլ զգալի արտարժութային հոսքեր ապահովող ճյուղն է: Պատերազմող երկրին ուղղակի հակացուցված է այս ոլորտն աչքաթող անել: Ինչ վերաբերում է Ամուլսարին, ընկալելով խնդրի բազմապրոֆիլ լինելը և բարդության աստիճանը, այնուամենայնիվ, կարծում եմ, որ կառավարությունն ուղղակի ստիպված է քաղաքական կամք դրսևորել և վերջնական որոշում կայացնել՝ հակառակ պարագայում դա ազդում և ազդելու է այլ խոշոր ներդրողների տրամադրությունների վրա՝ հետ պահելով նոր խոշոր նախագծեր նախաձեռնելուց: Գործնականում խոշոր նախագծերը միշտ էլ բախվում են տարատեսակ խնդիրների հետ, այդ թվում՝ նաև որոշ հնչողություն ունեցող, և կառավարությունն այդ դեպքերում պետք է որոշում կայացնի հետագա ընթացքի վերաբերյալ: Սա շատ լավ գիտեն բոլոր ներդրողները, և այդ առումով «Լիդիանի» դեպքն օրինակ է իրենց համար. եթե կառավարությունն ի զորու չէ ավելի քան երկու տարում այդ խնդիրը լուծել, ապա մեծ է ռիսկը, որ նույն ճակատագրին կարժանանա նաև իրենց ծրագիրը, եթե բախվի նմանատիպ խնդիրների հետ: Սա արդեն հետ է պահում ներդրողին նոր ծրագիր նախաձեռնելուց:
– Կարճ, ո՞րը կլիներ 2021թ. բյուջեի նախագծի Ձեր բնորոշումը։
– Իներցիոն՝ նախորդ տարիներին ստանձնած ընթացիկ ծախսերի գծով անհամաչափ պարտավորությունների ռեֆլեկսիա:
