Ինչպե՞ս թուրքերը թալանեցին ու կողոպտեցին Սեբաստիայի Սուրբ Նշան վանքը
1915 թվականի ցեղասպանությունը, ֆիզիկական ոչնչացումից զատ, նաև հոգևոր ու մշակութային արժեքների ցեղասպանություն էր։ Մի կողմից՝ կտրվում էր Արևմտյան Հայաստանի մտավորականության միտքը, իսկ մյուս կողմից՝ ոչնչացվում էին մշակութային ու հոգևոր կառույցներ, որոնք բացառիկ էին ու ճարտարապետական տեսանկյունից յուրահատուկ։
1915 թվականից հետո ամայացավ նաև Սեբաստիայի Սուրբ Նշան վանքը, որը համարվում էր Հայոց միջնադարյան ամենահզոր եկեղեցական համալիրներից մեկը։ 11-րդ դարում կառուցված վանքը հարուստ էր նաև իր մատենադարանով ու հոգևոր բացառիկ նմուշներով։ Վանքի եկեղեցիներից բացառիկ էր Սուրբ Կարապետ եկեղեցին, որն ըստ ավանդության՝ հիմնել էր Գրիգոր Լուսավորիչը։ Լուսավորչի հիմնած եկեղեցին հիմնովին վերակառուցվեց 19-րդ դարի երկրորդ կեսին։ Վանքը հայտնի էր նաև իր դպրոցով։ Վանքն իր վերելքն ապրեց 1912 թվականին, երբ այդտեղ տեղափոխվեց և սկսեց գործել Սանասարյան վարժարանը։ Սակայն 1915 թվականին թուրք թալանչիների աչքից չվրիպեց նաև վանքն ու վարժարանը։ Սանասարյան վարժարանի ուսուցիչների մեծ մասը նահատակվեց ցեղասպանության ժամանակ։ Վանքն էլ իր հերթին՝ թալանվեց և դադարեց պահպանել իր գոյությունը։ Սեբաստիայի Սուրբ Նշան վանքի թալանի մասին բացառիկ տեղեկություններ է տրամադրում Նյու Յորքում տպագրված «Ալիս» պարբերականը։ Պարբերականն ունեցավ 10 տարվա կյանք (1925-1935), սակայն յուրաքանչյուր համարը բացառիկ տեղեկություններ էր տրամադրում ցեղասպանության ժամանակաշրջանում Արևմտյան Հայաստանում իրականացված թուրքական վայրագությունների մասին։ Ամսագրի 1929 թվականի բացառիկ համարում փաստեր ու տեղեկություններ կան Սուրբ Նշան վանքի ավերման մասին․
«Մեր ձեռքը գտնուած գրաւոր անժխտելի փաստաթղթերը կը հաստատեն որ Ս․ Նշան Վանքը Յունվար 18, 1915 կիրակի օրը՝ մինչեւ կէս գիշեր՝ պարպուած է։ Սեբաստիա հասած՝ 700 ռուս գերիները բնակեցնելու համար։ Սանասարեան Վարժարանը, որ վանքին մէջ հաստատուած էր, քաղաք՝ Պէլոյեանի տունը փոխադրուած է այդ օրը։ Վանքին բոլոր Սենեակները պարպուած էին։ Գոյքերը լեցուցած էին եկեղեցիներուն մէջ։ Հետեւեալ օրը՝ Երկուշաբթի՝ 40 աչք տեղեր տրամադրուած էին թուրքերուն։Մայր եկեղեցւոյ, Ս․ Սարգիսի, Ս․ Փրկչոյ, Ս․ Մինասի եկեղեցիներուն գոյքերն ու արժէքաւոր իրեղենները՝ շուրջառներ, հին եւ նոր արժէքաւոր վարագոյրներ, եկեղեցական սպասներ, Տէֆթէրտարի ներկայութեան, «Թաֆսիէ Գօմիսիօնի» գող անդամները՝ ոչինչ գներով՝ աճուրդով վաճառած են։ Իսկ ծաւալով փոքր՝ և գրպան սեղմելիք՝ արժէքաւոր բաները արդեն իրենք գրպանած էին։ Յետոյ ձեռք զարկին՝ Ս․ Նշան Վանքին։ Յունուար 19, 1915 պահարանէն զատ սենեակներուն եւ եկեղեցիներուն մէջ գտնուած գորգ, կարպետ, եկեղեցական թանկագին սպասները, արծաթեղէն, ոսկեղէն իրեղէնները, վարագոյրներ, շապիկներ, շուրջառներ ձեռագիր եւն․ արժեքաւոր գրքեր, արդեն բերած էին քաղաք՝ «Թասֆիէ Գօմիսիօնին» եղած տեղը։ Վանքը՝ ամէն տեղ՝ քննելէ յետոյ, «Վանքին պահարանը» չէին գտած։ Պահարանին փոքր պատուհանը նշմարեր էին և պատուհանին տակէն, քարէ պատը քանդելով բանալ ուզած էին։ Մուամմէր՝ հասկցած էր որ բանալին մնացող հայերուն քով է եւ անոնցմէ պահանջած էր։ Անոնք իրենց քով չըլլալը յայտնած էին։ «Էմվալը Մէթրուքէ Թասաֆիէ Գօմիսիօնին» նախագահը՝ պաշտօնագրով մը Սեբաստիա մնացող ականաւոր հայ մը Ս․ Նշան կանչած է եւ մահուան սպառնալիքով, պահարանին դուռը ցոյց տրուիլը պահանջած է։ Ան ալ վախէն, ստիպուած՝ դուռը ուր ըլլալը ցուցուցած է»։ («Ալիս» ամսագիր, Նիւ Իւորք, 1929 թվական, բացառիկ թիւ։ «Ինչպէ՞ս կողոպտեցին Սեբաստիոյ Ս․ Նշան Վանքը էջ 13-14»)։
Հատկանշական է, որ հոդվածագիրը հանդես է գալիս ոչ լիարժեք անուն-ազգանունով, այլ միայն նշում է տառեր՝ Հ․ Գ․ Ղ․։ Հոդվածը տպագրվել է 1929 թվականին, և շատ ժամանակ չէր անցել ցեղասպանությունից, ուստի կարելի է և ենթադրել, որ հոդվածագիրը կամ ականատես է եղել այդ վայրագություններին, կամ էլ վերաշարադրել է ականատեսի պատմածը։ Մյուս փաստն էլ ամսագրի տպագրության վայրն է՝ Նյու Յորքը, որը ևս թույլ է տալիս ենթադրել, որ հոդվածագիրը ցեղասպանությունից հետո Արևմտյան Հայաստանից հասել էր Նյու Յորք։ Նկարագրելով թուրք թալանչիների կողմից վանքին տիրանալը, հոդվածի հաջորդ մասում խոսվում է, թե ի՞նչ ճակատագիր ունեցան վանքի գրքերն ու թանկարժեք իրերը․
«Գոյքերը կը վերցնեն։ Եկեղեցական իրեղէնները՝ Յակոբ Էֆ․ Աֆիօնեանի, գրաւեալ տան մէջ կը փոխադրեն։ Ձեռագիր ու արժէքաւոր գրքերն ալ, Մէարիֆ Միւտիրի՝ Թէվիֆգ պէյի՝ հրամանին տակ՝ կառքերովրենց գրադարանը կփոխադրեն։ Այս արժեքաւոր ձեռագիրներուն (թուով 283 հատ) յիշատակարանները, եւ անոնց մասին ճշգրիտ տեղեկութիւնները պարունակող ցուցակը՝ Թորգոմ Արքեպիսկոպոս պատրաստած էր հինգ տարիներու ընթացքին՝ 1907-1912, այժմ կը հրատարակէ մաս առ մաս Վիեննայի Մխիթարեանց «Հանդէս Ամսօրեային» մէջ, 4 տարիներէ ի վեր, եւ տակաւին լրացած չէ, հաւանաբար երկու տարիներն եւս տեւէ անոնց հրատարակութեան լրացումը։ Թորգոմ Սրբազան կը գրէ որ Ս․ Նշանին ձեռագիրներէն, քանի մը հատը, ազատուած է թուրքերու ձեռքերէն, եւ այժմ կը գտնուին Երուսաղէմի Ս․ Յակոբայ Վանքը։ Հոդվածագիր՝ Հ․ Գ․ Ղ․ (Նույն տեղում՝ էջ 14)։
Այս հոդվածում ընդամենը մեկ անդրադարձ էր այն մասին, թե ի՞նչ ձեռագրով էր ոչնչացվում հայոց միտքն ու գործը 1915 թվականին։ Ժամանակին այդ վանքում նվիրյալներ էին, ովքեր իրենց կյանքը զոհելով՝ կարողացան պահպանել բացառիկ գրքեր ու ձեռագրեր։ Նրանք կարողացան այդ ամենից մի քանիսը փրկել ու հասցնել մեզ։ Իսկ ի՞նչ ենք անում մենք հիմա․․․․
Մեր ժամանակներում ոմանք փորձում են խեղդամահ անել հայոց լեզուն, գիրքն ու մշակույթն այնպես, ինչպես դա արվում էր մեր թշնամու՝ թուրքի կողմից։ Այսօր էլ, ցավոք, 100 տարի անց կարծես թե ոմանք՝ գործող իշխանությունները և նրանց մերձավոր շրջանակները, շարունակում են թուրքական ձեռագրի «կիրթ» դրսևորումները…
Զ․ Շուշեցի
