«Եթե մենք գնահատական ենք տալիս անցյալին, ապա պետք է այդ գնահատականը տալ 1991 թվականից սկսած». Ավետիք Իշխանյան
Հարցազրույց Հայաստանի Հելսինկյան կոմիտեի նախագահ Ավետիք Իշխանյանի հետ
– Պարոն Իշխանյան, ՀՀ դատական և իրավական բարեփոխումների 2019-2023 թվականների ռազմավարությամբ նախատեսվում է անցումային արդարադատության շրջանակներում հավաքել 1991 թ. ի վեր տեղի ունեցած բոլոր ընտրական գործընթացների ժամանակ մարդու իրավունքների զանգվածային, պարբերական խախտումների վերաբերյալ փաստեր։ Ինչպե՞ս կմեկնաբանեք սա, և արդյո՞ք հնարավոր է սա իրականացնել։
– Եթե մենք գնահատական ենք տալիս անցյալին, ապա պետք է այդ գնահատականը տալ 1991 թ.-ից սկսած, որովհետև հանրության մեջ հատվածաբար են մոտենում ընտրախախտումներին՝ կախված իրենց քաղաքական դիրքորոշումներից։ Այդ գնահատականը պետք է տալ իսկապես 1991 թվականից, և դա ես համարում եմ օբյեկտիվ։ Իսկ հնարավո՞ր է այդ ամենը բացահայտել, թե՞ ոչ, ես կարծում եմ, որ գուցե ոչ 100%-ով, բայց հնարավոր է։ Այստեղ մի կարևոր խնդիր կա, թե ովքեր պետք է, պայմանական ասած, այդ «ճշմարտության» հանձնաժողովում ներգրավվեն։
Սա շատ կարևոր խնդիր է, որպեսզի այդ հանձնաժողովը լինի իսկապես օբյեկտիվ և չեզոք, և այնտեղ ներգրավված չլինեն քաղաքական կողմնորոշում ունեցող անձինք։
Ինչ վերաբերում է փաստահավաքությանը, ապա դա բավականին բարդ խնդիր է, բայց կարծում եմ՝ իրագործելի։ Հատկապես, եթե մենք նկատի ունենանք 2 կարևոր հանգամանքներ՝ ընտրությունները և սպանությունները, ես կարծում եմ, որ բավականին շատ փաստեր կարելի է հավաքել, որովհետև կան շատ հրապարակումներ։ Եվ այստեղ շատ կարևոր է այդ հանձնաժողովի օբյեկտիվությունը, որ կարողանա այդ փաստերից և հրապարակումներից իսկապես ճշգրիտ տվյալներ հավաքել, և ոչ թե՝ ընկնել քաղաքական համակրանքների հետևից։ Բավականին բարդ խնդիր է, բայց իրագործելի, եթե իսկապես անաչառություն լինի։
– Նախատեսվում է նաև քննել հետընտրական գործընթացում տեղի ունեցած քաղաքական հետապնդումները։ Այստեղ տեսնո՞ւմ եք այդ վտանգը, որ ինչպես այժմ Ռոբերտ Քոչարյանի դեպքում՝ իշխանության կողմից վրեժի մասին է խոսվում, այդ հետապնդումների բացահայտումներն էլ կդասվեն վրեժի շարքին։
– Այո, դրա համար է շատ կարևոր անաչառությունը, և կախված է, թե ինչ անձանցից կազմված կլինի այդ հանձնաժողովը։ Մի կարևոր խնդիր էլ կա. եթե այդ «ճշմարտության» հանձնաժողովը նույնիսկ ամենաօբյեկտիվ ձևով բացահայտի կամ փաստահավաքություն անի, ի՞նչ հետևանք դա պետք է ունենա։ Ինչո՞ւ։ Որովհետև եթե պատժելու հարց է դրվում, ապա դրա ծայրը չի երևա, պատժի չափը չի երևա։
Հայաստանը փոքր երկիր է, և ոչ միայն քաղաքական համակրանքների տեսակետից տարբեր տիպի կողմնորոշումներ կան, այլև ազգակցական, բարեկամական կապեր կան, և դա կբերի մեծագույն պառակտման։ Այսինքն՝ մեծագույն հարց է՝ այդ ամենից հետո ի՞նչ հետևանքներ դա պետք է ունենա։ Ես կարծում եմ, որ այդ հետևանքները հետևյալը պետք է լինեն՝ ուղղակի զեկույցի կամ հռչակագրի ձևով այս ամենին գնահատական տրվի, տուժողներին փոխհատուցում տրվի, բայց հետապնդում և պատիժներ չլինեն։
– Հանձնաժողովը նաև փաստեր է հավաքելու ոչ մարտական պայմաններում զոհված զինծառայողների վերաբերյալ։ Այստեղ ևս հնարավոր համարո՞ւմ եք ամբողջ ճշմարտության վերհանումը։
– Սա ամենաբարդ խնդիրն է, հատկապես՝ եթե հաշվի առնենք 90-ական թվականներին հրադադարից հետո, քանի որ մինչև հրադադարը չափազանց դժվար է օբյեկտիվություն ապահովել, հրադադարից հետո՝ 1995 թվականից մինչև մեր օրեր, բանակում զինծառայողների մահվան դեպքերն ամենաշատը և ամենացայտունը եղել են 1995-1999 թթ., երբ տարեկան 200-ից ավելի զինծառայող էր զոհվում՝ առանց որևէ մարտական գործողությունների մասնակցելու, և սրանք բացահայտելը գրեթե անհնար է։ Բայց դրանց պատասխանատուները, այդ ամենը կոծկողները, որոնք եղել են և՛ ռազմական ոստիկանության անդամները, և՛ ռազմական դատախազության պատասխանատուները, այդ մարդիկ այլևս պետք է իրավունք չունենան պետական պաշտոններ զբաղեցնելու։
– Եվ փաստեր են հավաքելու պետության կամ հասարակության կարիքների համար գույքի հարկադիր օտարումների, սեփականազրկումների այլ դրսևորումների վերաբերյալ։ Այստեղ ևս մեծ ծավալի աշխատանք կա՞ անելու։
– Այո, շատ մեծ աշխատանք կա, և կրկնում եմ՝ պետք է լինի փոխհատուցում, բայց ոչ թե՝ հետապնդում։
– Եթե ոչ հետապնդում, ապա համաներո՞ւմ պետք է լինի։
– Այո։ Ես կարծում եմ՝ ամենապատասխանատուների, հրահանգ տվողների, գործերը կոծկողների նկատմամբ պետք է լինի իմ նշած մոտեցումը՝ նրանք զրկվեն պետական պաշտոն զբաղեցնելու իրավունքից, իսկ հետապնդումներ, կարծում եմ, չպետք է լինեն, որովհետև վերջ չի ունենա դա։ Պետք է միանգամայն անաչառություն լինի, նույնիսկ կարելի է այդ անձանց անունները չհրապարակել, ուղղակի ներքին կարգով դա լինի։
– Դա էլ վստահության խնդիր է առաջացնում։
– Դրա համար էլ հասարակության մեջ ամենաբարդը վստահության մթնոլորտ ձևավորելն է։ Եվ ամենաբարդն այդ հանձնաժողովի ստեղծելն է լինելու, որ այն լինի անաչառ, ինչը, անկեղծ ասած, ես տեսականորեն հնարավոր եմ համարում, բայց գործնականում չեմ պատկերացնում՝ ինչպես պետք է իրականացվի։
