«Եթե Հայաստանում գիտությունը շարունակի թերֆինանսավորված մնալ, ապա պետք է մոռանանք գիտելիքահենք տնտեսություն ունենալու մասին». Հովակիմ Զաքարյան
Հարցազրույց կենսաբանական գիտությունների թեկնածու, ՀՀ ԳԱԱ Մոլեկուլային կենսաբանության ինստիտուտի գիտաշխատող Հովակիմ Զաքարյանի հետ
– Պարոն Զաքարյան, մեր վերջին զրույցը ԳԱԱ նախագահի ընտրության վերաբերյալ էր, Ռադիկ Մարտիրոսյանը հիմա վերընտրվել է. Դուք փոփոխություններ տեսնո՞ւմ եք, թե՞ նույն վիճակն է Ակադեմիայում, ինչ նախկինում էր:
– Ո՛չ, և վստահ չեմ, որ մոտ ապագայում Ակադեմիայի նախաձեռնությամբ կլինեն լուրջ փոփոխություններ:
– Պատճառը ո՞րն է. Ռադիկ Մարտիրոսյանն իրեն սպառե՞լ է: Եթե այո, ապա այդ դեպքում ինչո՞ւ վերընտրվեց:
– Պատճառն առաջին հերթին՝ հենց պետական քաղաքականության բացակայությունն է, որը դեռ անցած անգամ էի նշել: Անձերը տվյալ դեպքում երկրորդական են:
– Այդ զրույցի ժամանակ նշել էիք, որ պետությունը վերջին 25 տարիների ընթացքում երբեք հստակ չի ձևակերպել իր ակնկալիքներն Ակադեմիայից: «Ճգնաժամը, որի մեջ գտնվում է Ակադեմիան և ամբողջ գիտությունը, պայմանավորված է ոչ այնքան՝ ֆինանսների, որքան՝ գիտության հանդեպ պետական քաղաքականության բացակայությամբ, որի արդյունքն է նաև թերֆինանսավորումը»,- ասել էիք Դուք: Ի՞նչ քայլեր եք ակնկալում պետությունից:
– Առաջին հերթին՝ պետք է արմատապես փոխվի գիտության և գիտնականի դերի ընկալումը պետության կողմից: Գիտությունը ոչ թե Սովետական ժամանակաշրջանից ժառանգված ծանր բեռ է, այլ անհրաժեշտություն, առանց որի անհնար է ունենալ զարգացած պետություն: Մենք ապրում ենք մի ժամանակաշրջանում, երբ գիտելիքը տնտեսության զարգացման գլխավոր գործոնն է: Այն երկրները, որտեղ ստեղծվում է նոր գիտելիք, ստեղծվում են նաև նոր տեխնոլոգիաներ, նոր արտադրություններ, տնտեսական նոր հզորություններ: Օրինակ, Շվեյցարիայի արտահանման զգալի մասը բաժին է ընկնում ոչ թե՝ պանրին, շոկոլադին կամ ժամացույցներին, այլ՝ բարձր տեխնոլոգիական արտադրանքին՝ դեղամիջոցներ, քիմիական միացություններ, բժշկական սարքավորումներ և այլն: Այդ երկիրը բարձր տեխնոլոգիական արտադրանք է ստեղծում, քանի որ իր ՀՆԱ-ի շուրջ 3%-ը հատկացնում է գիտությանը: Իսկ մենք այսքան տարվա ընթացքում չկարողացանք հասնել նրան, որ գիտության ֆինանսավորումը ՀՆԱ-ի 0.26%-ից դառնա գոնե 1%՝ այն մինիմալ շեմը, որի դեպքում կարող ենք ունենալ մրցունակ գիտություն:
– Ի՞նչ եք կարծում՝ կառավարության փոփոխությունը, կառավարության նոր ծրագիրը գիտության ոլորտում որևէ տեսանելի տեղաշարժ կապահովե՞ն, թե՞ ոչ:
– Կառավարության նոր ծրագրում կա մի կետ, որը խնդրահարույց է. 2018թ. գիտության ֆինանսավորման մեծ մասն ուղղորդվելու է դեպի կիրառական ծրագրեր: Նման պարագայում հարց է առաջանում՝ ինչպե՞ս է գնահատվելու գիտական ծրագրի հիմնարար կամ կիրառական լինելը: Նույնիսկ, եթե հնարավոր լինի տարբերակել կիրառական և հիմնարար գիտական ծրագրերը, ապա գիտության ֆինանսավորման նման մակարդակի պահպանման դեպքում անհնար կլինի կիրառական հետազոտություններից ակնկալել լուրջ արդյունքներ: Դրա փոխարեն՝ որոշ լաբորատորիաներ, որոնք միայն հիմնարար հետազոտություններով են զբաղված, կկանգնեն փակման վտանգի առաջ, կամ էլ իրենց գիտական ծրագրերում կավելացնեն կիրառական բաղադրիչ՝ անկախ հետազոտությունների բնույթից և որակից:
– Կառավարության ծրագրում, այնուամենայնիվ, կա՞ն որոշակի կետեր, որոնց իրագործումը կնպաստի գիտության զարգացմանը:
– Այո, դա գիտակրթական կլաստերների ձևավորումն է, այսինքն՝ բուհ-գիտահետազոտական ինստիտուտներ համագործակցության նոր ձևաչափ: Սա պետք էր վաղուց անել: Մարդկային և ֆինանսական սահմանափակ ռեսուրսների պարագայում կարելի է հասնել գիտական ավելի մեծ հաջողությունների, եթե համատեղվեն բոլոր հնարավորությունները: Մենք այն բացառիկ երկրներից ենք, որն ունի և՛ համալսարանական գիտություն, և՛ արտահամալսարանական՝ ակադեմիական գիտություն: Այդ երկուսի համատեղումը կարող է որակական լուրջ առաջընթաց ապահովել, եթե կլաստերները լինեն ոչ թե արհեստական մարմիններ, այլ իրական ծրագրերի իրականացման համար ստեղծված կառույցներ:
– Հայաստանի տնտեսության զարգացման համար գիտության ո՞ր ոլորտներն են առանցքային, ի՞նչ նոր ուղղություններ են մեզ պետք, ո՞ր ուղղություններն են այլևս ոչ ակտուալ։
– Օրինակ՝ գյուղատնտեսությունն ապահովում է մեր ՀՆԱ-ի շուրջ 20%-ը: Այսօր անհնար է պատկերացնել ժամանակակից գյուղատնտեսությունը՝ առանց նման գիտական հետազոտությունների: Գյուղատնտեսական կենսատեխնոլոգիաները գիտության հենց այն ոլորտն է, որի շնորհիվ ստանում են բերքառատ և դիմացկուն նոր սորտեր, տարբեր վնասատուների, մակաբույծների դեմ պայքարի արդյունավետ միջոցները, և այլն: Այսինքն՝ գիտական արդյունքներն ունեն կիրառական մեծ նշանակություն: Կարծում եմ՝ գիտակրթական կլաստերներից մեկը կարող է լինել հենց գյուղատնտեսական կենսատեխնոլոգիաների ոլորտում, որն իր մեջ կներառի բոլոր այն լաբորատորիաները, որոնք զբաղվում են այդ թեմաներով: Սա գյուղատնտեսության զարգացման և պարենային անվտանգության ապահովման տեսանկյունից շատ կարևոր ուղղություն է:
Ռազմաարդյունաբերության համար կարևոր է համատեղել համակարգչային գիտություններում, ֆիզիկայի և մաթեմատիկայի ոլորտում իրականացվող հետազոտությունները: Սա կարող է լինել երկրորդ կլաստերը:
Երրորդ կլաստերի ուղղությունը կարող է լինել դեղագործությունը՝ նոր դեղանյութերի ստեղծումը: Այն աշխարհում ամենաարագ զարգացող ուղղություններից մեկն է, քանի որ բնակչության աճի հետ զուգահեռ՝ մեծանում է նաև դեղամիջոցների և դրանց հումքի նկատմամբ պահանջը: Մենք ունենք հիանալի քիմիկոսներ և դեղագործներ: Համապատասխան պայմանների ապահովման դեպքում՝ այս կլաստերը շատ հեռանկարային կլինի:
Իմ թվարկած ուղղություններն ուղիղ կապ ունեն տնտեսության հետ: Եթե պետությունը մշակի այդ ուղղությունների զարգացման ծրագրեր, ստեղծի նման կլաստերներ և ապահովի ֆինանսական համապատասխան ներդրումներով, ապա արդյունքները չեն ուշանա: Դա կլինի որակապես նոր՝ գիտելիքահենք տնտեսության սկիզբը:
– Մշտապես ասվում է, որ ֆինանսների սղության պատճառով պետական միջոցներով չեն կարողանում գիտնականներին ֆինանսավորել: Այս խնդրի լուծումն ինչպե՞ս եք պատկերացնում:
– Ցանկացած երկրում էլ կա ֆինանսների սղություն: Այլ հարց է, թե ամեն երկիր իր ունեցած ֆինանսական ռեսուրսները որքա՞ն ռացիոնալ է կառավարում: Եթե միլիարդներ ենք ծախսում ծառայողական նոր մեքենաների, դրանց սպասարկման, գործուղումների և այլ բյուրոկրատական հարցերի վրա, ապա պարզ է, որ գիտության համար երբեք բավարար գումար չի լինի: Եվ եթե գիտությունը շարունակի մնալ թերֆինանսավորված, ապա պետք է մոռանանք գիտելիքահենք տնտեսություն ունենալու մասին: Մեր մաքսիմումը կլինի այն, ինչ հիմա ունենք:
– Հայաստանում անցկացվող գիտաժողովները, գիտական համաժողովները, տարբեր երկրների հայազգի (և ոչ միայն) գիտնականների այցը Հայաստան իր դրական ազդեցությունն ունենո՞ւմ է գիտության զարգացման վրա, թե՞ դրանցից հետո նորից կանգնում ենք, այսպես ասած, հին տաշտակի առաջ:
– Գիտաժողովները հիանալի հարթակ են նոր համագործակցությունների հաստատման համար, իսկ առանց համագործակցության հնարավոր չէ իրականացնել բարձր մակարդակի հետազոտություններ, այն էլ՝ մեր պայմաններում: Բացի այդ, մենք ունենք արտասահմանում աշխատող ազգությամբ հայ բազմաթիվ գիտնականներ, որոնք իրենց ոլորտներում մեծ ճանաչում ունեցող մասնագետներ են: Նրանք կարող են մեծ օգուտ տալ մեր գիտությանը, օրինակ՝ հանդես գալով՝ որպես փորձագետներ տեղացի գիտնականների ծրագրերի գնահատման հարցում: Շատ ուրախալի է, որ պրոֆեսոր Արտեմ Օգանովի և Դավիդ Ղուկասյանի նման խոշոր գիտնականները հանձն են առել ստեղծել մի կառույց, որը կհամախմբի նման գիտնականներին՝ համագործակցելու համար տեղացի գիտնականների հետ:
