Պատերազմի ու խաղաղության վավերագիրը

hayzinvor.am-ը գրում է. Ռեժիսոր, օպերատոր, պրոդյուսեր Վարդան Հովհաննիսյանի հիմնադրած Bars media վավերագրական ֆիլմերի ստուդիայում թողարկված ֆիլմերը վաղուց արդեն մեծ ճանաչում ունեն Հայաստանում եւ բազմաթիվ արտասահմանյան երկրներում:

-Ուղիղ հարց տամ՝ ինչպե՞ս դարձաք կինովավերագրող:

-Երևի սկսեմ դպրոցից: Դպրոցն ինձ համար իսկական համակենտրոնացման ճամբար է եղել: 7 տարեկանս լրացավ թե չէ, ինձ ասես 10-ամյա «ազատազրկման» ենթարկեցին: Ես իրոք կարող էի արժանանալ «վատագույն աշակերտ» անվանակարգին, եթե այդպիսին լիներ: Մանուկ հասակում երկու բան եմ երազել՝ կա՛մ հայ առաջին տիեզերագնացը դառնալ, կա՛մ էլ՝ ծաղրածու… Դեռ 14 տարեկանից պարաշյուտով ցատկել էի պարապում, հետո դելտապլանով թռչել սովորեցի, իսկ հետո արդեն «ՅԱԿ-52» ինքնաթիռով թռիչքներ էի կատարում Արզնիի ԴՕՍԱԱՖ-ում: Երբ տասնութ տարիս լրացավ, ընդունվեցի Վոլգոգրադի բարձրագույն ռազմաթռիչքային վարժարանը, ինչից հետո, եթե շարունակեի ուսումս, կարելի էր նաև… տիեզերագնաց դառնալ: Բայց, չհասցրի: Խորհրդային Միությունը փլուզվում էր… Ըմբոստության ավանդույթներս շարունակելու պատճառով կարգապահական տույժի ենթարկվեցի` ինձ երկու տարով ուղարկեցին շինարարական գումարտակ. ամենադաժան պատիժը ինձ համար, քանի որ միայն բահ էին տվել ձեռքս՝ փորիր ու փորիր… Իսկ երբ կարգապահական գումարտակից վերադարձա, արդեն 1988թ.-ն էր: Շարժումը նոր էր սկսվել… Ինձ շատ հետաքրքիր էր, թե ինչ է կատարվում: Ի վերջո, հասկացա, որ բան չեմ հասկանում… Բայց ինչ-որ ֆանտաստիկ, հզոր էներգետիկա կար այդ շարժման մեջ. թե՛ դրական, թե՛ բացասական շատ բան կար՝ օվկիանոսում հանկարծակի առաջացած փոթորկի նման… Մարդկանց զանգվածները, հույզերը, «Պայքար, պայքար մինչև վերջ»-ը, «Միացումը»… Այս ամենն ինձ ուղղակի կախարդել էր:

Համադասարանցիս տեսախցիկ ուներ: 80-ականներին դա մի ամբողջ կարողություն արժեր (մոտ երեք սենյականոց բնակարանի գին): Խնդրեցի՝ մի քանի բան նկարեմ: Սկսեցի նկարել: Միտինգներն այդ պահին բարձրակետում էին: Ինձ համար շատ հետաքրքիր էր այս զբաղմունքը, քանի որ և՛ ամբոխի ներսում ես, և՛ կարծես կողքից ես նայում իրադարձություններին: Մտածում էի՝ «Գուցե ամեն ինչ չեմ հասկանում, բայց մի տասը տարի անց երևի կհասկանամ»: Փորձում էի առջևներում լինել, նկարել ոստիկանության հետ բախումները, զինվորականների տեղաշարժը քաղաքում և այլն: Երիտասարդ էի, ամեն տեղ փորձում էի քիթս խոթել… Հետո սկսեցի ժապավենները երկրից դուրս ուղարկել, որպեսզի շատերը իմանան, թե մեզ մոտ ինչ է կատարվում: Այն ժամանակ նման ժապավենները կոշտ գրաքննության էին ենթարկվում: Ես ուղիներ էի գտնում դրանք Մոսկվայի, Ամերիկայի, Ֆրանսիայի, Գերմանիայի լրատվական գործակալություններին հասցնելու համար: Հետո որպես անկախ լրագրող սկսեցի CBS նյուզի և BBC -ի հետ համագործակցել: 1989-91 թվականները լուսաբանել եմ իրենց բոլոր կարևոր զարգացումներով: Ահա, այսպես եղավ իմ մուտքը վավերագրական կինո:

Հետո ինձ գտա Գետաշենում ու Մարտունաշենում, ուր արդեն իսկական պատերազմ էր խորհրդային զինտեխնիկայի դեմ:

-Ինչպե՞ս կայացավ կռվող տղաների և լրագրողի սիմբիոզը. չէ՞ որ այն ժամանակ բացահայտվելու վախ կար, կար ՊԱԿ:

– Ինձ համար տարբերություն չկար՝ որ ջոկատի հետ կգնայի. կարևոր էր լուսաբանելը: Այն ժամանակ ֆիդայական շարժում էր, որը կարելի է բնորոշել որպես կատարյալ խառնաշփոթ, այն առումով, որ խանդավառությունը կար, փորձը չկար: Այնտեղ էր Թաթուլ Կրպեյանն իր ջոկատով, Սիմոն Աչիկգյոզյանը (Դեդը), այնտեղ էին «Արաբո» ջոկատի տղաները: Բոլորին էլ նկարել եմ, բայց հիմնականում՝ թիկունքից: Իմ մեջ խոսում էր գրաքննիչը:

Սերունդների երկխոսության խնդիր էլ կար: Ավելի տարիքովները Ստալինին դեռ չէին մոռացել: Վախենում էին, ասում էին՝ միտինգները կվերջանան, բոլորին կհավաքեն, Սիբիր կուղարկեն… Ասում էին՝ Վարդան ջան, հո խելառ չե՞ս, ի՞նչ ես անում, կբռնեն, կձերբակալեն… Իմ տեսախցիկն այն ժամանակ հասցրեց նաև տխրահռչակ «Օղակ» գործողությունից դրվագներ վավերացնել, որոնք, ցավոք, կորան, երբ գերի ընկա:

-Հետվնասվածքային ախտանիշի (սինդրոմի) խնդիր եղե՞լ է, ինչպե՞ս եք այն հաղթահարել:

-Հետվնասվածքային ախտանիշը լինում է, երբ դու «անարդար վնասվածք» ես ստանում: Երբ ասենք հանկարծակի հարձակման ես ենթարկվում, կտտանքների: Բայց, եթե դու զինվոր ես, եթե կամավոր ես գնացել կռվի, ու գաղափարը, հանուն որի գնացել ես, կեղծիք չի պարունակում, նույնիսկ եթե ձեռք ու ոտքդ էլ կորցրած լինես, հասկանում ես` ինչի համար: Օրինակ՝ ինձ, իմ կարծիքով, պատերազմն ավելի ուժեղ դարձրեց ավարտվելուց հետո: Ես ավելի վատը, ավելի թույլ կլինեի, եթե իմ կյանքում պատերազմը չլիներ: Չեմ ասում, որ պատերազմը լավ բան է, բայց շատ հարցերում այն ինձ կոփեց, ու ես հետվնասվածքային ախտանիշ չունեմ, բոլորովին: Հիմա ես կյանքից շատ մեծ բավականություն եմ ստանում…

-Դուք Ձեր հարցազրույցներից մեկում նշել եք, որ թեև պատերազմական օրերից արխիվացված բավական նյութ ունեիք, բայց անմիջապես չսկսեցիք այս թեմայով ֆիլմի ստեղծման աշխատանքները: Ի՞նչն էր պատճառը:

-1993 թվականին հիմնվեց «Բարս Մեդիա» վավերագրական ֆիլմերի ստուդիան: Այստեղ սկզբում հիմնականում բնապահպանական ֆիլմեր էինք նկարահանում: Թերևս պետք է անցներ վերարժևորման որոշակի շրջան: Իսկ երբ պատերազմից հետո ծնված իմ վեցամյա որդին հարցրեց, թե՝ ի՞նչ է պատերազմը, հասկացա, որ իմ և իմ զոհված ընկերների որդիներին ամենալավ պատասխանը ունեցածս նյութերը ֆիլմի վերածելը կլինի:

-«Պատմություններ պատերազմի և խաղաղության օրերից» Ֆիլմը հետագայում մեծ հաջողություն էր ունենալու: Միայն հայաստանյան «Ոսկե ծիրան» կինոփառատոնում այն միանգամից արժանացավ չորս հեղինակավոր մրցանակների: Այնուհետև լուրջ հաջողություններ ունեցաք նաև արտասահմանում: Ո՞րն է գաղտնիքը:

-Այս ֆիլմը իրոք շատ լավ ընդունվեց. մոտ 15 արտասահմանյան երկրներում է ցուցադրվել՝ Անգլիայում, Ամերիկայում և այլն: Մասնակցել է մոտ 20 փառատոնի ու բազմաթիվ լուրջ մրցանակներ շահել: Իսկ հաջողության գաղտնիքը, կարծում եմ, ոչ այնքան ֆիլմի լավ կամ վատ լինելն էր, որքան այն, որ կերպարներն էին ազդեցիկ, հետաքրքիր, մարդկանց ապրած կյանքն էր ֆանտաստիկ և կյանքի իրենց վերլուծությունն ու փիլիսոփայությունն էր յուրահատուկ ու շատ անկեղծ: Քաջիկը, Ճուտը, Ֆելոն, բուժքույր Անահիտը տեսախցիկի առաջ, մարտից առաջ կամ հետո, խոսում են, պատմում: Ֆիլմում զուգահեռ երկու իրականություն ենք տեսնում` պատերազմի և խաղաղության օրերի…

-Պատերազմից հետո ընդունված էր հայերին ագրեսոր համարել, և այս քարոզչությունը ակտիվորեն տարածվում էր: Այս առումով ի՞նչ դերակատարում ունեցավ ֆիլմի ցուցադրությունը այսքան մեծ լսարանի առջև:

-Ֆիլմի մեջ այդ ագրեսիան չկար, որովհետև հստակ երևում էր` հայը ո՛չ ջարդել, ո՛չ էլ սպանել էր ուզում: Ֆիլմի ցուցադրություններից մեկից հետո ինձ մոտեցավ մի բելգիացի և ասաց. «Ի՞նչ ուժեղ քարոզչական ֆիլմ ես նկարել»: Պատասխանեցի, որ այդպիսի նպատակ չեմ ունեցել: Ասաց. «Բելգիայի խորհրդարանում եմ աշխատում, պատգամավոր եմ: Քո կարծիքով՝ ո՞ւմ օգտին կքվեարկեմ հաջորդ անգամ, երբ Ադրբեջան-Հայաստան հակամարտության շուրջ ինչ-որ քննարկում լինի… իհարկե` Ֆելոյի օգտին, Ճուտի և քո մյուս հերոսների օգտին…»: Այսինքն՝ դու քարոզչություն չես ուզում անել, բայց դա ստացվում է ինքնաբերաբար: Երբ կան մարդկային պարզ ճակատագրեր, մտորումներ, նրանց կյանքի շիտակ փիլիսոփայությունը, հանդիսատեսին անպայման պետք է հասներ, հասներ մեր պայքարի արդարության գաղափարը: Այստեղ խոսքը ոչ թե այն մասին էր, որ ադրբեջանցիները սխալ են, վատն են, մարդ չեն և այլն, այլ այն մասին, որ մեր պայքարն արդար է, և այս հողը մեզ է պատկանում: Եվ, իրոք, մենք պատերազմը շահեցինք ոչ թե այն պատճառով, որ ատում էինք թուրքերին, այլ որովհետև մենք սիրում էինք մեր երկիրը:

-Որպես պատերազմով անցած վավերագրող, նկատե՞լ եք արդյոք ինչ-որ հատկություններ, որոնք տարբերում են հայ և ադրբեջանցի մարտիկներին:

-Երբ դիտում ես պատերազմական տարիներին հայերի և ադրբեջանցիների նկարած փաստավավերագրական ժապավենները, որոշ բաներ ակնհայտ են դառնում: Օրինակ՝ եթե հայ զինվորը նույնիսկ ծանր վիրավոր է, կարող է տնքալ, բայց նրանից երբեք վայնասուն չես լսի: Իսկ ադրբեջանական ժապավենները նայում ես, շշմելու է՝ վիրավորներ են բերում, կարծես խմբակային լաց ու կոծ, վա՜խ- վո՜ւխ լինի: Թվում է՝ փոքր բան է, բայց սա ցույց է տալիս տվյալ ազգի կամքն ու ուժը, բանակի թափը:

-Ամփոփեցիք պատերազմական թեման. այժմ Ձեզ ի՞նչ թեմաներ են գրավում:

– Մենք մի քիչ հոգնել ենք պատերազմից: Պատերազմականից հետո ցանկություն ունեցանք անդրադառնալու այնպիսի մի թեմայի, որում հնարավորինս քիչ լինեին սարեր, դիրքեր, կրակոցներ և նման այլ բաներ… Ծով լինի, մարդկանց մեջ երջանկության գիտակցություն լինի: Փնտրտուքները մեզ տարան Աֆրիկա՝ Քենիա, որտեղ 20000 մարդ է ապրում, 6000 էշ, և ընդամենը երկու մեքենա կա: …Սա իրոք զվարճալի ու հետաքրքիր աշխատանք էր, որը մեզ դրական հույզերով լիցքավորեց: Հետո Հայաստանի վերջին լարախաղացների մասին ֆիլմ նկարեցինք: Հաջորդը ծերուկների մասին ֆիլմն էր. «Մեկ, երկու, երեք», որը «Ոսկե Ծիրանում» էլի առաջին մրցանակ շահեց:

Նկարում ենք Պակիստանում, Հնդկաստանում… Ընդհանրապես, անկախ թեմայից, մենք փորձում ենք հաճույք ստանալ աշխատանքից, ընտրել այնպիսի նյութեր, որոնք «դրայվ» են ենթադրում, ադրենալինով են լցնում մեր կյանքը…

-Լսել եմ, որ ֆիլմ եք նկարահանում մեր բանակի զորատեսակների մասին: Ինչպե՞ս առաջացավ այս գաղափարը: Աշխատանքներն ինչպե՞ս են ընթանում:

-Այո՛, ներկայումս մենք «Իմ բանակը» խորագրով նոր հաղորդաշար ենք սկսել Հ1-ի համար: 24 րոպեանոց հաղորդում է` բաղկացած 14 մասից: Աննկարագրելի ոգևորությամբ ենք անում այս գործը: Մեր տեխնիկայի բոլոր հնարավոր «զենքերը» ներգրավել ենք, որպեսզի առավելագույն արդյունք ցույց տանք: Հիմա գործուն նկարահանման փուլում ենք: ԶՈՒ զորավարժարաններում նկարում ենք մարտական կրակով անցկացվող զորավարժությունները: Մեր օպերատորներից Գառնիկը, որ հաշմանդամ է, հենակներով է քայլում, տեղավորվել էր առաջնային բնագծում, կողքին դը՛մփ-դը՛մփ կրակում էին, իսկ ինքը հանգիստ իր գործն էր անում՝ նկարահանում էր: Վայելում ենք նկարահանման հրապարակում մեր գտնվելու ամեն մի վայրկյանը: Իսկ գաղափարը եկավ նրանից, որ վստահ էինք՝ բանակում կա հսկայական ներշնչանք: Եթե բանակ է, ուրեմն՝ եռանդ կա, «դրայվ» կա: Հիմա հայ հասարակության մեջ ոմանք կարծես մոռացել են, թե ինչ է բանակը: Այնքան երկար են փնթփնթացել, որ իրենք էլ են մոռացել, թե ինչի համար էին փնթփնթում: Նույնիսկ այն տղաներից ոմանք, որ միշտ ուժեղ են եղել, գաղափարակիր, նույնիսկ նրանք են սկսել տրտնջալ: Մեր նպատակներից մեկն էլ դրա դեմն առնելն է£

Երբ հատուկ ջոկատայինը սովորում է անկարգելով իրեն նետել անդունդը, նա իրեն դրանով կոփում է: Մենք մտածում էինք ցույց տալ այսօրվա մեր բանակը, որ մարդիկ հասկանան, տեսնեն, թե ինչ լավ բաներ կան այստեղ: Կա ընկերություն, կա եռանդ, կա ԿԱՐԳԱՊԱՀՈՒԹՅՈՒՆ, որի կարիքը պատերազմի տարիներին մենք այնքա՜ն էինք զգում… Կա գաղափար` հայրենիքի գաղափարը…ոչ թե ճոխ-ճոխ բառեր, որոնք արտասանողը չգիտի, թե ինչի մասին է խոսում: Մենք ուզում ենք քարոզչության փրփուրը հանել և թողնել բուն, իսկական, մաքուր գաղափարը` հայրենիքի պաշտպանությունը: Ուզում ենք ցույց տալ, թե յուրաքանչյուր զինվորական մասնագիտության մեջ ինչ հմայքներ կան… Օրինակ` հրետանին իր հմայքն ունի: Երբ զինվորի հետ խոսում ես, հարցեր ես տալիս, ինքն էլ է ոգևորվում. «Ա՛յ, նայի՛ր, հիմա սնարյադը ո՜նց եմ նստեցնելու…»,- ասում է: Բոլորը սկսում են ոգևորությամբ անել իրենց գործը, քանի որ իրենք էլ են տեսնում, թե որքան հետաքրքիր է այդ ամենը: Կամ տանկիստին հարցնում ես. «Հը՞, ախպե՛ր, պռավա ունե՞ս քշելու» Ասում է՝ «Չէ՛, մեքենա վարելու չունեմ, բայց տանկ վարելու ունեմ»: Ասում ենք՝ «Դե ուրեմն դու քո գյուղում լավ պրախոդ ունես»£ Ու ոգևորվո՜ւմ է: Այսինքն` մեր նախաձեռնությունը հայրենիքի պաշտպանության գործի հմայքի մասին է, դրա հետաքրքրության մասին:

-Դու՝ որպես պատերազմ տեսած, բանակի ակունքներից եկած մարդ, երբ հիմա բանակին մոտիկից ես նայում, ի՞նչ առաջընթաց ես տեսնում:

-Ինձ համար ամենակարևորը համակարգն է: Բանակը համակարգված է, օրենքով է: Գուցե բյուրոկրատիկ ինչ-ինչ պահեր կան… Բայց, հասկանում ես, որ այլ կերպ հնարավոր չէ: Այսինքն` չկա այն՝ պատերազմի կամ հետպատերազմյան տարիների քաոսը: Այն ժամանակ մենք ունեինք եռանդ, բայց ապրում էինք քաոսի մեջ: Ու դա մեր շա՜տ-շա՜տ լավ տղաների կյանքն արժեցավ… Հիմա մենք հզոր բանակ ենք… Այո՛, այս բանակային կարգուկանոնը մի փոքր տաղտկալի կարող է թվալ, բայց պարզապես անհրաժեշտություն է: Սա չպետք է թերագնահատել կամ մոռանալ: Իսկ սա արդեն յուրաքանչյուրիս ձեռքում է:

-Ի՞նչ հաղորդագրություն կուզենաք փոխանցել մեր զինծառայողներին:

-Գիտեք, երբ ինչ-որ դժվարության միջով ես անցնում, քեզ թվում է` լավ, ինչի՞ս էր պետք, չլիներ` լավ կլիներ և այլն, բայց տարիներ հետո հասկանում ես, որ այդ դժվարությունը անհրաժեշտ, իրականում շատ կարևոր էր քո կյանքում: Զինվորներն, օրինակ, հաճախ են մտածում և անգամ այստեղ-այնտեղ խոսում «կորցրած տարիների» մասին, իսկ իրականում դրանք անգնահատելի ձեռքբերում են, որը միայն հինգ, տասը տարի հետո կզգան: Ուղղակի պետք է փորձել շատ լավ ծառայել, բանակից վերցնել առավելագույնը, որ կարելի է ստանալ և այն ամենը, ինչ կարող ես տալ: Եթե տանկիստ ես, լավ տանկ վարել սովորի՛ր, եթե հերթապահ ես, դիրքդ ամուր պահի՛ր: Եթե բանակային կյանքում կարողացել ես լեզու գտնել բոլորի հետ, հետագայում, եթե, ասենք, գործարար էլ լինես, շատ ավելի լավ կկարողանաս կառավարել: Այսինքն՝ իրականում օգուտը շատ ավելին է, քան կորուստը: Երբ ես հիշում եմ Թաթուլի ջոկատի հետ անցկացրած ժամանակահատվածը, մտածում եմ` ի՜նչ օրեր էին: Մի խոսքով, չնայած բոլոր դժվարություններին, ծառայությունը հսկայական օգուտ է ոչ միայն մեր երկրի, այլև յուրաքանչյուր ծառայած տղայի համար. կարևոր փորձառություն է ամբողջ կյանքի համար:

Զրուցեց Քնար ԹԱԴԵՎՈՍՅԱՆԸ