«Իմ ազգը երբեք նման թշվառ վիճակի մեջ չի եղել»
Հարցազրույց երգահան-կոմպոզիտոր Վահան Արծրունու հետ
– Մի կողմից` այսօր մարտի 1-ն է` գարնան առաջին օրը (հարցազրույցն արվել է մարտի 1-ին – խմբ.), մյուս կողմից` Մարտի 1, որը 2008թ. ողբերգական գարունն է հիշեցնում: Ինչպե՞ս եք ընկալում մարտի 1-ը: Ի՞նչ զգացողություններ եք ունենում:
– Նույն զգացողությունները, որը Դուք եք ունենում: Իրարամերժ 2 հակասություններ. մի կողմից` վաղուց սպասված գարնանային զարթոնքի զգացողությունն է, մյուս կողմից` այն հիշողությունը, որը չի ջնջվում: Հիշողություն այն մասին, որ քո հայրենակիցներին փողոցի մեջ խփում էին` ո՞վ էր խփում` քո ազգային բանակը: Տարիներն անցնում են, դետալներն արանքից դուրս են գալիս, և մնում է պարզ և շիտակ ձևակերպում, որ տեղավորվում է մի նախադասության մեջ:
– 2008 և 2013թթ. իրադարձությունների միջև տարբերություններ տեսնո՞ւմ եք:
– Չէի ցանկանա զուգահեռներ տանել, որովհետև իրականում, ինչպես Դուք, ներսից եմ նայում այս ամենը: Իմ ընկալմամբ` որերորդ 10-ամյակն է` մենք տեսնում ենք որոշակի հակասություն, այսինքն` իշխանությունը մտնում է լուրջ հակասության մեջ հանրության հետ: Իշխանությունը մի վեկտորով է կառուցում կյանքը, իսկ հանրությունը լրիվ հակառակ վեկտորներով սպասումներ ունի: Հանրությունը սպասում է, որ կյանքի որակը պետք է փոխվի, ապրում է այդ իղձերով, սպասումներով, իսկ իշխանությունը` սերնդեսերունդ իրար փոխանցելով (հատուկ չեմ մատնանշում, քանի որ այս առումով որևէ տարբերություն չկա երեք նախագահների վարչական շրջանների միջև) անհասկանալի զարգացման վեկտորը: Ո՞ւր ենք շարժվում, ընդհանրապես կա՞ ազգային զարգացման ծրագիր, իսկ քանի որ չկա, հանրությունը պետք է ինքն իրեն դրսևորի նույն հարթությունների մեջ` մերժելով իշխանությունը: Գլոբալ առումով` սա շատ վտանգավոր պահ է: Իշխանությունը կարող է հանրությանը հասցնել այնպիսի վիճակի, որ հանրությունը սկսի մերժել պետականությունը: Այստեղ ես տեսնում եմ ամենամեծ վտանգը, որովհետև իշխանությունը` որպես պետականության լծակ, ինստիտուցիա, ունենալով վստահության այդ ռեսուրսը, վաղուց սպառել է այն: Այս իրավիճակում, եթե, իհարկե, հասցնեն այդ հոգեվիճակին, շատ հեշտ կլինի կորցնել երկիրը: Ամեն 5 տարին մեկ շատ վտանգավոր պահ է ստեղծվում, հետո իշխանությունները լճացնում են իրավիճակը` մինչև հասնեն հերթական փուլին, երբ նորից բորբոքվում է այդ գիտակցությունը հանրության մեջ, գիտակցությունը, որ այլևս հնարավոր չէ հին որակների մեջ լինելով` կյանքը շարունակել: Այսինքն` ամեն 5 տարին մեկ հանրությունն ակնկալում է փոփոխություն և հնարավորություն ունի փոխել կյանքի որակը:
– Իսկ կփոխի՞:
– Ինքն արդեն չի փոխել:
– Նկատի ունեք ընտրություննե՞րը:
– Այո, իսկ ի՞նչ ի նկատի կարող ենք ունենալ` հանրահավաքնե՞րը:
– Բայց մինչ փետրվարի 18-ը շատերի համար կանխատեսելի էր արդյունքը:
– Այս պարագայում դա կանխատեսելը լկտիություն է. չնայած մենք էլի սովոր ենք դրան: Նույն պատմությունը եղավ Վազգեն Մանուկյանի օրոք, երբ ժողովուրդն ընտրեց Վազգեն Մանուկյանին, իսկ ընտրվեց այլ մարդ: Սրանք նոր բան չեն կարող մոգոնել, հորինել: Նույն ալգորիթմներով է ընթանում այս ամեն ինչը, ինչի պատճառով էլ այս զայրույթն ու ցասումը կա ժողովրդի մեջ: Եթե այս ցասումն իջել է ուսանողական մակարդակի, դա վկայում է շատ բանի մասին: Մեր հայ ուսանողությունը սոցիալական առումով ամենաթերի խավն էր, ուսանողությունը կախված է պետությունից, նկատի ունեմ բանակի վտանգը տղաների համար, որովհետև կյանքն այնպես է դասավորվել, որ դա ընկալվում է` որպես վտանգ, և այն կախվածությունը, որ պարտադրել են վճարել կրթության համար: Եթե այս երեխաներն արդեն թքած են ունենում դրա վրա, սա վկայում է շատ լուրջ, խորը պրոցեսների մասին:
– Այսինքն` իրավիճակը կարող է տարբերվե՞լ նախորդ տասնամյակների ընդվզումներից, այսինքն` արդյունք լինի:
– Հանրային դրսևորումները չեն կարող տարբերվել: Հանրությունն ի՞նչ տարբերակներ ունի, ի՞նչ ներքին ռեսուրսներ ունի դրսևորվելու այս կամ այն իրավիճակում` դուրս է գալիս փողոց, հայտարարում է հացադուլ և հանրահավաքներ է անում: Դրանից ավելի նա չի կարող անել, որովհետև վտանգը կամ հավանականությունը, որ սեփական բանակը նորից կհայտնվի փողոցներում և կսկսի կրակել սեփական ժողովրդի վրա, շատ մեծ է: Մենք ունենք այդ փորձառությունը:
– Հեղափոխության սցենար տեսնո՞ւմ եք:
– Ես, ինչպես նաև Րաֆֆին, չեմ տեսնում հեղափոխության սցենար: Րաֆֆին բացահայտ ասում է դրա մասին, որ ինքը ժողովրդին տանում է նեղ դեմոկրատական, սահմանադրական ճանապարհով, այսինքն` Սահմանադրությունը հնարավորություն տալի՞ս է հանրությանը նման դրսևորումներ ունենալ` հանրահավաքներ, պիկետներ անել, նա օգտագործում է սահմանադրական իրավունքը` օրենքի տառին հավատարիմ մնալով: Դա, ըստ երևույթին, իր սկզբունքն է. եթե հիշում եք, երբ նա հացադուլ էր հայտարարել և իրավունք ուներ վրան խփել, քաղաքի իշխանությունն արգելեց, և նա վրան չխփեց, որովհետև նա` որպես քաղաքացի, հարգում էր քաղաքային իշխանություններին: Մարդկային և հանրային որակների դրսևորման և իշխանության` դրան հակառակվելու նկարագիր է: Ի՞նչ ռեսուրսով ենք դրսևորվում` որպես ազնիվ, որպես երկրի քաղաքացի, կյանքի որակի փոփոխման ջատագովներ, և ի՞նչ ռեսուրսով է նույն խնդրին մոտենում իշխանությունը: Միակ ռեսուրսը, որ ինքը կարող է օգտագործել և դեռևս չի օգտագործել` բանակն է, որովհետև մնացած բոլոր ռեսուրսները սպառել է: Սա խորը իշխանական ճգնաժամ է:
– Իշխանություններն ինքնասպառմա՞ն են գնում:
– Արդեն սպառվել են, քանի որ նման ալգորիթմով են դրսևորում իրենց: Պատկերացնո՞ւմ եք` ո՞նց կարող է մարդը ղեկավարել երկիրը, եթե հանրությունը չի ուզում: Ինքն ընդամենը հենվելով պնակալեզների բանակին, որոնք ճանճի պես հավաքվում են իր շուրջը, շատ լավ գիտի, որ քանի անգամ իշխանափոխության ժամանակ այդ բանակը կուսակցությունից կուսակցություն է անցել:
– Ինչպե՞ս եք Ձեզ զգում մերօրյա Հայաստանում:
– 2 մոտեցում ունեմ` որպես քաղաքացի և որպես արվեստագետ: Որպես քաղաքացի` ոչնչով չեմ տարբերվում որևէ մեկից, որովհետև նույն խնդիրների հաղթահարման դաշտի մեջ եմ: Եվ նաև կա երկրորդ տարբերակ, որն իմ քաղաքացիական ստատուսի, լինելիության խնդիրն է` որպես արվեստագետի: Մեր երկրում չկա ոչ մի օրենք, որը կնկարագրեր արվեստագետի ստատուսը: Դուք, օրինակ, աշխատում եք ԶԼՄ-ում, և կա օրենք խոսքի ազատության և ԶԼՄ-ների մասին, այսինքն` Դուք` որպես լրագրող, նկարագրված եք, ես` որպես արվեստագետ, նկարագրված չեմ, և այն օրենքը, որը կնկարագրեր իմ պարտականությունները պետության առաջ, և նաև այն առավելությունները, որ յուրաքանչյուր օրենք տալիս է յուրաքանչյուր մասնագետին, չկա Հայաստանում, համառորեն չի ընդունվում:
– Երբևէ մտածե՞լ եք ճամպրուկները հավաքել-գնալ երկրից:
– Ոչ, երբևէ չեմ մտածել, իսկ ինչո՞ւ պիտի գնամ: Սա իմ երկիրն է:
– Այսօր շատ արվեստագետներ են թողնում-գնում երկրից` դա համարելով ելք ստեղծված իրավիճակից:
– Ես այդ տեսակից չեմ, որովհետև նախ` շատ ավելի երկար ճանապարհ եմ անցել և որոշ իմացությունների մեջ բավականին հաստատուն եմ, այսինքն` հեշտ չէ ինձ պոկել իմ արմատներից, իմ երկրից, բայց պատկերացրեք ստեղծագործական բուհն ավարտած երիտասարդին, ով հայտնվում է փողոցում` դիպլոմը ձեռքին, որ ո՛չ ճանաչված է, ո՛չ հնարավորություն ունի նույն բեմը վարձելու, ոչ էլ հնարավորություն ունի աշխատել մասս-մեդիայի հետ, և նա ընթանում է իրականության իրողության առաջ, որ ավելի հեշտ է փող կուտակել տոմսի համար և հեռանալ, քան այստեղ նստել և տասնամյակներով չլուծել այդ խնդիրը:
– Ձեր մոտեցմամբ մարդիկ շա՞տ են Ձեր շրջապատում:
– Ոչ, ես ավելին ասեմ` իմ շրջապատում ընդամենը մի քանի հոգի կա, ում ձեռքը կարող եմ սեղմել այդ առումով:
– Ցավալի է:
– Ոչ թե ցավալի, այլ տագնապալի է, երբ երկիրը կորցնում է առաջին հերթին արվեստի դաշտում այդ որակով կրիչներին: Առաջին հերթին ո՞վ է խոսում պարզ բարոյականության մասին` արվեստը, ո՞վ է ծնում արվեստը` արվեստագետը: Եթե դու չունես արվեստ, կամ արվեստդ ամայացված է, կամ քո արվեստագետը նստած-սպասում է` ե՞րբ է լինելու հաջորդ ընտրությունը, որ «արվեստագետը» գնա և իր ծառայություններն առաջարկի, ինչը մեր պարագայում` որակի բացակայություն է:
– Բարոյականության ճգնաժամ տեսնո՞ւմ եք երկրում:
– Դրա վառ արտահայտությունն ընտրակաշառքն է: Դրանից ավելի ցայտուն օրինակ արժե՞ փնտրել այս իրականության մեջ, երբ տեսնում եք, որ ճանաչված մտավորականը կանգնում-ասում է` «հա, եթե ինձ ընտրակաշառք տային, ես էլ կվերցնեի, բայց կգնայի ուրիշին կընտրեի»: Հասկանո՞ւմ եք` սա հասարակական ներքին բնազդ է, երբ հանրությունը լսում է նման խոսք արվեստագետից, ասում է, թե` «ի՜նչ լավ է, պարզվում է` արվեստագետներն էլ ինձնից որևէ բանով չեն տարբերվում, ինչո՞ւ պիտի ես նստեմ-մտածեմ` արդյո՞ք սխալ եմ անում»:
– Երբևէ մտածե՞լ եք բարձրանալ քաղաքական հարթակ և խոսել, ինչպես անում են Ձեր մի շարք, այսպես ասած` գործընկերներ:
– Ես շատ վաղուց նախընտրել եմ հանրության հետ շփման 2 տեսակ` ԶԼՄ-ների միջոցով, և երկրորդ տարբերակը, որն արվեստագետին բնորոշ տարբերակ է` համերգի ժամանակ: Երկու առումով էլ, կարծում եմ, ինձնից ակտիվ որևէ արվեստագետ չկա:
– Այնուհանդերձ, պատճառ պետք է լինի քաղաքական հարթակ չբարձրանալու:
– Այստեղ կա 2 սպառնալիք. առաջին սպառնալիքն այն է, որ մեր ժողովուրդը շատ է սիրում ական դարձնել, չէ՞ որ դա իմ հարթակը չէ, դա քաղաքական հարթակ է, և բավական է հայտնվես այդտեղ` դառնում ես ական: Սա պարտադրում է հետագայում ինչ-որ բացատրական խոսքեր ասել: Կյանքում մի քանի անգամ կանգնել եմ նման խնդիրների առաջ: Առաջին անգամ, երբ նկարահանվում էր Աշոտ Նավասարդյանին նվիրված վավերագրական ֆիլմ, և ինձնից խնդրեցին երաժշտություն գրել: Ես շատ մեծ հարգանքով եմ վերաբերվում Աշոտ Նավասարդյանին և շատ մեծ սիրով տրամադրեցի երգը, բայց որոշ շրջան ինձ համարում էին հանրապետական: Ծառայել եմ դաշնակցական գնդում, գրեթե իմ բոլոր զինվորական ընկերները դաշնակցական են, դա բավարար էր, որպեսզին ինձ դարձնեին դաշնակցական, և այլն: Այսինքն` այդ պրոբլեմները դժվար հաղթահարելի են, երբ դու ակտիվ շփման մեջ ես հանրության հետ, դա առաջացնում է ինչ-որ խնդիր, որի պատասխանը ստիպված ես տալ` չլինելով այդ խնդրի մեջ: Դա այն փորձառությունն է, որ համարում եմ ժամանակի կորուստ: Երկրորդ` ես հստակ տարբերություն եմ տեսնում քաղաքական բեմի և արվեստի բեմի միջև: Ինձ պետք չէ բարձրանալ քաղաքական բեմահարթակ, որպեսզի հասցնեմ այն գաղափարները, որոնք իմն են, որովհետև ես դա իսպառ բացահայտում եմ և այդ ամեն ինչով կիսվում եմ իմ համերգների ժամանակ:
– Մի հռետորական հարց` ի՞նչ է կյանքը, ի՞նչ են մարդիկ ուզում կյանքից: Մասնավորապես, մեր երկրում, կարծես, բողոքի տարրը շատ է:
– Ախր ո՞նց չլինի, եթե կյանքը չի փոխվում մեր երկրում: Կյանքը երջանկության աղբյուր է: Եթե դու այդ երջանկությունը տեսնում ես միայն բրազիլական սերիալներում, իսկ քո կյանքում 20 տարուց ավելի ոչ մի բան չի փոփոխվում, ո՞նց կարող է նորմալ բանականություն ունեցող մարդը չվրդովվի, չզայրանա և, հետևաբար, տրամաբանական դրսևորում չունենա: Իսկ կյանքի իմաստը իմ խոսքերը չեն, գլխի վերևում աստղեր տեսնելն է և գնալն է այդ աստղի հետևից: Եթե դուք երբևիցե վերև չեք նայում, երբեք չեք տեսնի ձեր աստղը: Իսկ երբ տեսնում եք այդ աստղը, պետք է քաջություն ունենաք հետևել այդ աստղին:
– Իսկ այսօր այս աստղը մեր հասարակությունը տեսնո՞ւմ է: Դեպի ո՞ւր ենք գնում:
– Երբ ժողովուրդը հասցված է մի վիճակի, որ նա պիտի իր գլուխը ծռի և հանապազօրյա հացը փնտրի աղբանոցում, սպասել կամ պահանջել այդ ժողովրդից, որ նա գլուխը բարձրացնի և նայի, որպեսզի տեսնի այդ աստղը, առնվազն անբարոյականություն է: Իմ ազգը երբեք նման թշվառ վիճակի մեջ չի եղել: Ինձ համար արտասովոր է այս թշվառությունը դիտարկելը: Ինձ համար զզվելի է խոսել այս ամեն ինչի մասին, որովհետև իմ ազգն այդ ազգը չէ, ինքն արժանի չէ նրան, ինչին իրեն դատապարտել են:
– Եվ ի՞նչ կլինի:
– Միակ ճանապարհը հասարակական ինքնագիտակցության արթնացումն է: Եթե հիշենք` 21 տարի առաջ ինչպիսի՞ փոփոխություն եղավ, չէ՞ որ 70 տարի քանի սերունդ մեծացել է այլ գիտակցության պրեսինգի տակ: Ի՞նչ փոփոխվեց` ընդամենը գիտակցությունը: Եղբայր, պահը եկել է, որ մենք պետք է մեր երկրի, մեր հողի, մեր իդեալների, մեր ազատության, մեր անկախության տերը դառնանք: Միայն այդ պահին տեղի ունեցավ այն, ինչ տեղի ունեցավ:
– Ի՞նչ գրական սցենարի մեջ կտեղավորեք այսօրվա իրականությունը:
– Մարկեսի «100 տարվա մենությունը» կարդացե՞լ եք` մեր մասին է:
– Այսինքն` հիշողության կորո՞ւստ ունենք:
– Այո, այսինքն` մենք մոռացել ենք` մենք ո՞վ ենք, որտեղի՞ց ենք գալիս, ի՞նչ ակունքներից ենք սնվում և ի՞նչ պարզությամբ ջրեր ենք խմում: Մեզ մոռացնել են տվել սրա մասին:
– Չեմ ուզում հոռետեսորեն ավարտենք մեր զրույցը:
– Սա հոռետեսություն չէ, սա իրատեսություն է: Մենք պետք է քաջություն ունենանք խոսել այս ամեն ինչի մասին, եթե չխոսենք` մենք դա էլ կմոռանանք: Եվ քանի դեռ խոսում ենք դրա մասին, պետք է քաջություն և ազատություն ունենանք, անկեղծ լինենք ինքներս մեզ հետ, որովհետև ինքնամաքրման միակ ճանապարհը պարզությունն է:
– Փաստորեն, հասանք արիստոտելյան կատարսիսին:
– Կատարսիսի խնդիրն է: Սովետի լճացման տարիներից հետո մեր առաջին կատարսիսը մեր պայքարն էր, մեր ազատ և անկախի հաստատումն էր և Ղարաբաղի պատերազմը: Սա ինքնամաքրման ֆանտաստիկ դրսևորում է: Մենք 1-2 տարիների ընթացքում ձերբազատվեցինք այն խայտառակ իդեոլոգիական բեռից, որը բեռնել էին մեզ: Դա տեղի ունեցավ շատ արագ, շատ օրգանական, և այն իդեալները, գաղափարները, որոնց շնորհիվ տղերքը մտան պատերազմ, և մենք բոլորս մտանք այդ շարժման մեջ, դրանք շատ լուսավոր էին և պարզ: Բայց զուգահեռաբար գնում էին այլ պրոցեսներ. այս տղերքն առաջին գծում արյուն էին թափում, իսկ էս տղերքը, կներեք արտահայտությանս, ռեստորաններ և բոզանոցներ էին բացում նույն քաղաքում, պարզապես մենք չէինք նկատում, որովհետև ազգը խայտառակ թշվառության մեջ էր, բայց իրենց բարեկեցության հիմքերը նրանք ստեղծել են նույն տարիներին:
– Ինչի՞ն ենք սպասում:
– Ես մի անգամ ասել եմ, որ ինչքան վատ` այնքան լավ, այսինքն` ինչքան վատ լինի, այդ ինքնագիտակցման գործընթացը կարագանա: Իրենք էլ են հասկանում դա, և այդ պատճառով այդքան վատի չեն հասցնում, որովհետև իրենք էլ շատ լավ գիտեն, որ, վերջիվերջո, սա հին ազգ է, որն ունի հին ռեֆլեքսիաներ, և յուրաքանչյուր ծանր իրավիճակում որոշ պահ է գալիս, որ ինքը դրսևորվում է, հակառակ դեպքում` մենք չէինք հասնի 21-րդ դար: Դա հսկայական ներքին պոտենցիալ է, որը, իհարկե, պիտի աշխատի: Այսինքն` այդ առումով իմ լավատեսությունը հիմնավորված է իմ ազգի պատմությամբ, որովհետև հավատում եմ և գիտեմ, որ, իհարկե, իմ ազգը կինքնադրսևորվի, իմ ազգն ինքնամաքրման հսկայական պոտենցիալ ունի` կատարսիս ապրելու և վերածնվելու: Դրանով էլ ես հպարտ եմ և դրանով եմ ես հայ և դրա պատճառով էլ չեմ գնում այստեղից:
