Սկզբում պետք է խնձորը նկարել, հետո՝ մարդուն. այսօր ո՛չ խնձորը կա, ո՛չ մարդը (լուսանկարներ)

Նկարիչ Հենրի Գարուկյանը ոչ միայն հետաքրքիր նկարիչ է, այլև՝ շատ հետաքրքիր զրուցակից: Իր մասին ասում է՝ «Ապրում եմ իմ փոքրիկ անկյունում` իմ մեծ աշխարհով»: Մենք հանդիպեցինք նրա հետ՝ զրուցելու իր մեծ աշխարհի՝ իր արվեստի մասին:

– Պարոն Գարուկյան, Մարտիրոս Սարյանն ասում էր. «Ես չգիտեմ, ե՞րբ է իմ մեջ ծնվել նկարիչ: Հնարավոր է՝ այն օրերին, երբ ես լսում էի իմ ծնողների պատմությունը մեր լեռնային կախարդական ծննդավայրի մասին, երբ մանկիկ հասակում վազվզում էի տան շրջակայքով, ուրախանում բազմերանգ թիթեռներով և միջատներով: Գույն, լույս, երազանք. ահա այն, ինչ երազել եմ»: Պարոն Գարուկյան, Դուք, որպես նկարիչ, ի՞նչ էիք երազում:

– Գույն, լույս… սա միայն Սարյանի երազանքը չէր, սա մի ողջ ժամանակահատվածի, մի ողջ ժողովրդի երազանք էր: Նա վերցրել է շատ մեծ թեմաներ` գույն, լույս, Հայաստան, բնություն: Չնայած նա հայրենիքում չի ապրել, բայց նրա բույրն է զգացել: Եթե հայացք գցեք իմ և Սարյանի նկարներին, կմտածեք, թե ի՞նչ կապ կա մեր միջև: Ես ինձ զգում եմ` որպես Սարյանի նկարչության ճյուղերից մեկը: Ես գիտեմ` որտեղից եմ ջուր խմել: Ես էլ եմ այդ երազանքներից սկսել:

Կարելի է ասել, որ մինչև Սարյանը հայերը կերպարվեստ չեն ունեցել: Սարյանից առաջ թեթև ինչ-որ բաներ կային: Մենք Արևելքի ժողովուրդ ենք եղել` գրքարվեստ, խաչքարեր, ճարտարապետություն ենք ունեցել: Կերպարվեստն ավելի շատ եվրոպական երևույթ էր: Այս առումով մեր պատմությունն այնքան էլ մեծ չէ, բայց շատ խորն է:

– Ձեր նկարներում մարդն ու կենդանին գերիշխող են, բայց ներկայացված են մռայլ գույներով…

– Նկարը կարող է շատ գունագեղ լինել, բայց միևնույն ժամանակ` շատ մռայլ: Ռեմբրանդտի գույներն էլ են մռայլ, բայց իրականում մռայլ չեն: Կարևոր է, թե լույսը որտեղից է դրված: Բնության ամենազավեշտալի ու ամենալավ կերպարը մարդն է:

Արված աշխատանքներ կան, որոնք հանճարեղ են, բայց դրանք ինձ այլևս չեն հետաքրքրում: Ինձ հետաքրքրում է այն, ինչի մասին դեռևս չի խոսվել: Չուսումնասիրված վայրեր եմ տեսնում, որտեղ մուտք եմ գործում և ապրում: Երբ ինչ-որ գործ ես անում ու մտածում, որ դրանից հետո այլևս ոչինչ չես կարող անել, ասելիք չունես, ապա պետք չէ ոչինչ անել: Ես ավելի շատ ուրախանում եմ նկարելու ընթացքի ժամանակ, քան վերջում: Վերջում այն ինձ այլևս հետաքրքիր չէ: Նկարելուց հետո` նկարն իմը չէ, ինչպես երեխան` ծնվելուց հետո:

– Հարցազրույցներից մեկում ասել էիք, թե նկարիչը սահման չի ճանաչում, բայց չե՞ն լինում այնպիսի դեպքեր, երբ այդ սահմանն ուրիշներն են սահմանափակում:

– Ոչ թե նկարիչը, այլ մարդը սահման չի ճանաչում: Տարիներ առաջ որևէ մեկը չէր մտածի, որ տանը նստած կարող է իմանալ, թե աշխարհի մյուս ծայրին ի՞նչ է կատարվում: Սահմանը շատ պայմանական մի բան է: Արշիլ Գորկին, ով մեր լավագույն աբստրակցիոնիստ նկարիչներից մեկն է, մի պատկեր ունի, որը կրում է «Սահման» անունը: Երբ նրան հարցնում են, թե նկարում ո՞ւր է սահմանը, պատասխանում է` «Որ չեք զգում, ես ձեզ ի՞նչ ասեմ: Ես զգում եմ այդ սահմանը»: Դա այն սահմանը չէ, որը գծված է քարտեզի վրա, դա այն մյուս սահմանն է:

– Ամեն դեպքում՝ արվեստը քաղաքականացված է…

– Ում պետք է քաղաքականացնել՝ քաղաքականացնում են: Իրականում այդպիսի բան չկա: Այլ խնդիր է, որ կան ազգային հարցեր, չնայած մեծ մասամբ այդ հարցերն էլ են վերանում: Մեզ հետաքրքրո՞ւմ է, օրինակ, թե Լեոնարդոն, Պիկասոն, Ռաֆայելը ի՞նչ ազգի ներկայացուցիչ են եղել: Ինձ նրանց կիրքը, էսթետիկան, աշխարհընկալումն է հետաքրքրում:

Ես Հայաստանից եմ, Սարյանն էլ է Հայաստանից, բայց դա չի նշանակում, որ բացի մեր թոնրից ու խաչքարերից, ուրիշ բան չպետք է երգենք: Պետք է տիեզերքի, լույսի, այն սահմանի, ի վերջո` Աստծո մասին երգենք: Այս առումով սահման գոյություն չունի:

– Դուք ցուցահանդեսներ եք ունեցել և՛ այստեղ, և՛ արտասահմանում: Ձեր նկարների ընկալման հետ կապված տարբերություններ կա՞ն:

– Բացարձակ տարբերություն չկա: Ժամանակները փոխվել են: Ցուցահանդեսներն այն ժամանակ էին ակտուալ, հիմա` ոչ: Ես երկար ժամանակ ցուցահանդես չեմ կազմակերպել: Չեմ արել ոչ թե այն պատճառով, որ չեմ կարողացել, այլ ուղղակի դրա կարիքը չեմ զգում: Ում հետաքրքիր է օրիգինալը տեսնել՝ նա գալիս և տեսնում է: Ես երբ հասկանամ, թե ի՞նչ է ցուցահանդեսը, կրկին կկազմակերպեմ: Ցուցահանդեսի խնդիրն այսօր փոխվել է: Զգում եմ, որ այն ինչ-որ ավելորդ բան է դարձել: Եթե մի բան ձևի համար է արվում, ուրեմն միտք չկա անելու: Հիմա ցուցահանդեսներ են բացվում, առաջին օրը լրագրողները գալիս են, լուսաբանում, բայց մի ժամ հետո այնտեղ ոչ մեկը չի մնում:

– Պարոն Գարուկյան, միգուցե Դուք դրա կարիքը չեք զգում, բայց երիտասարդ նկարիչները ներկայանալու կարիք ունեն:

– Երիտասարդներն այսօր այնպիսի հնարավորություններ ունեն, որոնք մենք ժամանակին չունեինք: Մեր աշխատանքները ցույց տալու միակ ձևը ցուցահանդեսն էր, հավաքները: Բոհեմա էր առաջանում, իսկ այսօր բոհեման համակարգչի մոտ է: Նրանք կարող են իրենց նկարները համացանցում գցել և ամբողջ աշխարհին ցույց տալ: Մեր ժամանակ այս ամենն անհնար էր: Մենք պետք է ցուցահանդես կազմակերպելու համար ամիսներով չարչարվեինք, պետք է մեզ վերևներից արգելեին, և մենք էլ պետք է այնտեղ կռիվներ անեինք… Հիմա կռիվն ուրիշ տեղ է: Եթե աշխատանքներդ լավն են, հնարավոր չէ, որ չիմացվի, իսկ եթե հնարած է… Այլ խնդիր է` որքա՞ն կգնահատեն: Այն ժամանակ պետությունն էր որոշում` դու լա՞վն ես, թե՞ վատը: Հիմա պետությունը ո՛չ խանգարում է, ո՛չ էլ օգնում: Կարծում եմ` այս ձևն ավելի լավ է:

– Բայց ամեն դեպքում՝ արվեստագետներին պետական աջակցություն է անհրաժեշտ…

– Ողջ աշխարհում օրենքն այսպիսին է` «Ով փողը տալիս է, նա էլ երգը պատվիրում է»: Պետությունն այն ժամանակ գումար էր տալիս, բայց նաև պահանջում էր, որ դու նկարես այնպես, ինչպես ինքն է ուզում: Այն մարդիկ, ովքեր ժամանակին պետության պատվերն էին կատարում, այսօր չկան: Ես պետության պատվերը երբեք չեմ կատարել: Ես կոմերցիոն կողմը չեմ ցանկացել և չեմ ցանկանում օգտագործել: Իհարկե, այն շատ փողեր կարող է բերել, բայց այն ինձ բավականություն չի պատճառի: Ես ապրում եմ իմ փոքրիկ անկյունում` իմ մեծ աշխարհով (ժպտում է.- Գ. Ա.):

– Վարպետ, հիմա հաճա՞խ եք ստեղծագործում:

– Ես անընդհատ եմ ստեղծագործում: Ես երբեք դրանից դուրս չեմ եկել: Դուրս եմ գալիս միայն այն ժամանակ, երբ հիվանդ եմ լինում, կամ ինչ-որ միջոցառման եմ լինում: Այդ ժամանակ էլ եմ մտածում, հիմա` Ձեզ հետ խոսելիս էլ եմ մտածում` արժե՞ Ձեզ նկարել, թե՞ ոչ (ժպտում է.- Գ. Ա.): Ես միշտ այս աշխարհի մեջ եմ: Անընդհատ լիցքեր եմ հավաքում, սուրճ եմ ըմպում և համից ինչ-որ բաներ եմ զգում: Մեր մեծերից էլ եմ ինչ-որ բաներ հիշում և լիցքեր հավաքում: Օրինակ` Սարոյանն ասում էր, թե ձմերուկը պետք չէ ուտել, այն պետք է ըմբոշխնել: Դա հնարավոր չէ հնարելով գրել, այն պետք է ուտելուց զգալ:

– Կա՞ն այնպիսի մարդիկ, որոնց համարում եք Ձեր ուսուցիչները:

– Այո, իհարկե: Իմ ուսուցիչներն են Բախը, Նարեկացին, Ֆիրդուսին, Կոմիտասը: Ինձ չի հետաքրքրում նրանց կրոնական պատկանելությունը: Իսկ նկարչության վերաբերյալ` հանգիստ կարելի է ասել, որ հայ կերպարվեստի հիմնադիրները, երկու մեծ սյուները՝ Մարտիրոս Սարյանն ու Երվանդ Քոչարն են: Քոչարը Եվրոպայից էր եկել այստեղ, նա մեզ ցույց տվեց, թե ինչ բան է ծավալը, Սարյանն էլ գույնը բերեց Հայաստան: Երկուսն էլ ինստիտուտում չեն դասավանդել:

– Այստեղ` Ձեր արվեստանոցում, բազմաթիվ նկարներ են փակցված: Կա՞ մի նկար, որն ամենաշատն եք սիրում:

– Այս հարցը «Ձեր երեխաներից ո՞ր մեկին եք ավելի շատ սիրում» հարցի նման է (ժպտում է.- Գ. Ա.):

– Բայց ծնողները երբեմն իրենց երեխաներից մեկին ավելի շատ են սիրում…

– Հնարավոր է, բայց դա ժամանակավոր է: Լինում է մի շրջան, որ մի նկարը շատ եմ  սիրում, բայց ինչ-որ ժամանակ անց սկսում եմ զզվել: Ունեցել եմ մի գործ, որից ահավոր զզվում էի: 1970-ականներին դա ինչ-որ մեկին նվիրեցի: Տարիներ հետո նկարը տեսա նրա տանը, շատ ափսոսեցի, որ տվել եմ:

– Երիտասարդ նկարիչների աշխատանքներին հետևո՞ւմ եք:

– Որքան հնարավոր է՝ այո: Նույն բանն է կատարվում, ինչ մեր ժամանակ: Այսինքն` կան այնպիսիք, որոնք ցանկանում են արագ գումար աշխատել, կամ ցանկանում են արագ անուն հանել, բայց կան նաև այնպիսի նկարիչներ, ովքեր խորն են ու իրենց գործը լավ անում են: Ուսուցման ձևերն են մի փոքր փոխվել, որը չգիտեմ ինչի կհանգեցնի: Այսօրվա ակադեմիան այն ժամանակվա ակադեմիան չէ: Հիմա չգիտեմ, ակադեմիայում ինչպե՞ս են դասավանդում, բայց մեր օրերին առաջնորդվում էին Վերածննդի նկարչության օրենքներով: Այս օրենքների հետ միասի, մենք նաև հայ կերպարվեստի, ճարտարապետության օրենքներն էինք ուտում և մարսում: Մարդը եթե սկսում է նկարել, պետք է խնձորից սկսի ու հետո հասնի մարդուն: Հիմա խնձորները հանել են, մարդուն էլ են հանել: Կա մի հասարակ օրենք` «Եթե չկարողանաս նախադասություն կազմել, չես կարող բանաստեղծություն գրել»: Չգիտեմ` ի՞նչ դուրս կգա:

– Երևանում կա՞ն ինչ-որ բաներ, որոնք Ձեզ համար նկարելու նյութ են հանդիսանում:

– Այո, իհարկե: Երևանում կան բաներ, որոնք ցանկանում ես գրկել, համբուրել, բայց կան նաև այնպիսի բաներ, որոնց կցանկանայիր հայհոյել, չընդունել: Սա մեր քաղաքն է: Այն շատ վաղուց չի ստեղծվել: 2794-ն ուղղակի թիվ է, իրականում Երևանը հարյուր տարվա քաղաք է: Երևանը Թամանյանի քաղաքն է, Երևանը մեր հավաքական ուժով ստեղծված քաղաքն է: Սա մեր երազանքների քաղաքն է: Ինչպե՞ս կարելի է չսիրել: Ես շատ երկրներում եմ եղել, բայց աշխարհի կենտրոնն ինձ համար այստեղ է: Եթե տարիներ առաջ մտածում էի, թե կարող եմ այստեղ չապրել, հիմա մտածում եմ, որ դա հնարավոր բան չէ: Ինչքան էլ այստեղ հազար տեսակի և գլխի չափերի կենդանիներ շրջեն, միևնույն է` սա իմ քաղաքն է: Սրանք ուղղակի խոսքեր չեն:

Երևանի ամեն թերության համար տխրում եմ: Կան բաներ, որոնք չեմ ընդունում, կռիվ եմ տալիս: Ինչո՞ւ քանդեցին Փակ շուկան, սուպերմարկետներ քի՞չ ունեինք: Սա որ ասում եմ՝ չի նշանակում, որ Երևանը չեմ սիրում, կամ էլ այնքան եմ սիրում, որ թերությունները չեմ տեսնում: Շատերին թվում է, թե Երևանում սխալ բաները նոր են սկսել անել: Լավն ու վատը միշտ էլ իրար կողքի են եղել: Բոլոր ժամանակներում էլ կառուցողը կառուցել է, քանդողը` քանդել: