«Ես հավատում եմ, որ կգա այն օրը, երբ մենք կդառնանք Ավետյաց երկրի արժանավայել քաղաքացիներ»
Հարցազրույց երգիչ-երգահան Վահան Արծրունու հետ
– Երգերից մեկում ասում եք, որ «մեկ վայրկյանում մեկ դար ապրեցիք», կյանքում նման դեպքեր հաճա՞խ են լինում:
– Ոչ, հակառակը, կյանքում փուլեր են լինում, երբ թվում է, թե ժամանակն ընդհանրապես կանգ է առել, այսինքն՝ միջավայրումդ ոչ մի բան չի փոխվում, ոչ մի իրադարձություն տեղի չի ունենում և չի կարող տեղի ունենալ: Դա սարսափելի է, և այն ավելի ծանր ես տանում, քան մեկ վայրկյանում մեկ դար ապրելը: Այսօր կամաց-կամաց մեր երկրի ընդհանուր կյանքի ընթացքն է այդպիսին դառնում, այսինքն` գրեթե ոչ մի բան չի փոխվում, նույն լճացումն է, նույն գարշահոտը, նույն անարդարությունը և առաջընթացի բացակայությունը:
– Երգում եք՝ «Քեզ ի՞նչ տամ, իմ սեր, սիրուց բացի»… ի՞նչ էր անհրաժեշտ՝ սիրուց բացի:
– Իրականում, երբ սերը կա՝ ուրիշ բան պետք չէ: Այս դեպքում բանաստեղծական ֆորման թույլ է տալիս, որ՝ «Քեզ ինչ տամ իմ սեր սիրուց բացի ինձ չմնաց ոչինչ» արտահայտության մեջ ստորակետը տարբեր տեղերում դնենք: Որտեղ էլ դրվի` արտահայտությունն իմաստավորվում է: Երկու դեպքում էլ բովանդակային որոշակի խորություն կա: Երևի այս պատճառով էլ երգը շատ է սիրված:
– Երգերից մեկում ասվում է՝ «Ես կգնամ հանդարտ, սառն ու անտարբեր… և դուք չեք կարող հավատս խաբել, ինչպես խաբեցիք տարիներում ձիգ»… Ինչի՞ց խաբվեցիք, և ո՞վ խաբեց:
– Այդ երգի բառերի հեղինակը Ռազմիկ Դավոյանն է, նա գրել է` «որպես խաբեցիք տարիներում ձիգ»: Ես այս հատվածը երգում երկու անգամ եմ կատարում, երկրորդ անգամ ձևափոխելով ու ասելով` որպես խաբվեցիք տարիներում ձիգ: Կարևոր է՝ և՛ չխաբել, և՛ չխաբվել:
Այդ պատճառով էլ՝ երգում երկու տարբերակներն էլ կան: Ես երգելիս ինձ չեմ տարանջատում հանդիսատեսից, որովհետև նույն խնդիրները, բարդությունները և ճանապարհները նաև հանդիսականն է հաղթահարում: Ընդհանրապես իմ բոլոր երգերը ոչ թե ներս են ուղղված, այլ դեպի հանդիսատես, դեպի այն անձնավորությունը, որը կընդունի այդ գաղափարը: Այսինքն` ինչպես ես եմ բանաստեղծությունն իմը դարձրել, այնպես էլ հանդիսատեսը երգի տեսակն իրենն է դարձնում:
– Ո՞ր գրողների բանաստեղծություններից եք ընտրում:
– Ոչ թե ես եմ ընտրում բանաստեղծությունները, այլ իրենք են ինձ ընտրում: Իմ կյանքում, բացի Կոմիտասից և Ռազմիկ Դավոյանից, այլ պոետներին անդրադարձ չի եղել, չնայած շատ գրողների նյութեր են աչքովս անցնում, բայց, ըստ երևույթին, իրենց բանաստեղծությունն ինձ չի ընտրում (ժպտում է.- Գ.Ա.):
– Ինչի՞ց է հիասթափվում երգիչ-երգահան Վահան Արծրունին:
– Ես հիասթափվում եմ և զայրանում մարդկային տգիտությունից: Ասում են, թե տգիտությունը մեղք չէ, բայց տգիտությունը մնացած բոլոր մեղքերի մայրն է: Ես հիասթափվում եմ, երբ տեսնում եմ այնպիսի մարդկանց, ովքեր իրենց մտավոր և հոգևոր զարգացման մեջ կանգ են առել, որոնց հոգևոր տարածությունն այնքան փոքր է, որ բավական է մեկ-երկու մակերեսային իմացություններով լցնեն այդ մակերեսը և իրենց երջանիկ կզգան: Հիասթափվում եմ, երբ հասկանում եմ, որ սա արդեն հանրային մասշտաբի է հասել, նույնիսկ` ազգային:
Այս մտքերը վատն են, և ավելի լավ կլիներ այս ամենը չտեսնեի և չմտածեի, որովհետև այն հոգեբանական սարսափելի ուժեղ ճնշում է ինձ վրա գործադրում: Նման դիտարկումները չպետք է ճնշեն ո՛չ քաղաքացիներին, և ո՛չ էլ արվեստագետներին, քանի որ դրանք կյանք և արյուն են փչացնում: Այս պարագայում էլ ինձ չեմ տարանջատում իմ երկրի քաղաքացիներից, որովհետև հասկանում եմ, որ բոլորս նույն ճնշումների, ազդեցությունների և անհամաչափությունների դաշտում ենք:
– Իսկ շատ չմտածելը չի՞ հանգեցնում երկիրը լքելու մտքին:
– Ոչ: Ճիշտն ասած: Ինչքան լավ ընկերներ ունեմ` բոլորը գնացել են Հայաստանից, գրեթե հին ընկերներից ոչ մեկն այստեղ չի մնացել, բայց ես երբևիցե նման միտք չեմ ունեցել: Ինչո՞ւ պետք է հեռանամ… որովհետև այստեղ բարդ է ու դժվա՞ր: Սա լուրջ պատճառ չէ: Իհարկե, կան մարդիկ, ովքեր հենց այս պատճառներից դրդված են հեռացել այստեղից, բայց գիտեմ, թե արտասահմանում նրանք ինչ վիճակում են գտնվում:
Ընդհանրապես ազգային մշակույթին կապված որևէ մեկը, երբ հեռանում է իր հոգևոր տարածքից, դատապարտվում է ծանր ապրումներ ունենալուն: Սա իմ դիտարկումն է: Ճիշտ է, այդ արվեստագետները դրսում գնահատվում են, ստեղծագործական վերելքներ են ունենում և ոչ մի խնդիր չեն ունենում, բայց այն հանգամանքը, որ իրենք տարանջատված են հոգևոր հայրենիքից, նրանց կյանքը և ստեղծագործությունները դառնացնում է: Ես հասկանում եմ նաև, որ այդ մարդիկ չեն կարող վերադառնալ, որովհետև այստեղ մթնոլորտն այնպիսին է, որ հանրությունը որակ ճանաչելու ունակությունից զուրկ է: Հանրությունն այդ ունակությունը ոչ թե կորցրել է, այլ, արդեն կարող եմ փաստել, զուրկ է դրանից:
Ժողովուրդն ինքն իրեն դաստիարակել չի կարող, բարու և չարի մասին պատկերացումներ չի կարող արթնացնել: Սրանք այն հասկացություններն են, որոնք դաստիարակվում են` սկսած ընտանիքից, վերջացրած` կենցաղից: Հիմա, եթե այս գործընթացը ո՛չ ընտանիքում է տեղի ունենում, ո՛չ դպրոցում, ո՛չ աշխատանքի վայրում, ժողովուրդն ընկնում է մոլորության մեջ, այսինքն` ցածրարժեքը սկսում է գնահատել որպես բարձրարժեք: Իսկ մեր ազգը դա սկսում է գնահատել՝ որպես ազգային արժեք: Սա ոչ թե թյուրիմացություն է, այլ զավեշտալի և ապուշ իրողություն է:
Մենք այս քսան տարիների ընթացքում սերունդ կորցրեցինք: Այս խնդիրները ոչ մի հարթության մեջ չեն բարձրացվում և իրենց լուծումը չեն գտնում: Արվեստագետների կամ մանկավարժների որևէ խմբի կողմից այս իրավիճակը չի կարող շտկվել, որովհետև այն ազգային մասշտաբի հասնող խնդիր է:
– Ժողովուրդն ի՞նքը մոռացավ իր ազգային արժեքները, թե՞ նրան ստիպեցին մոռանալ:
– Սա այս վերջին 21 տարիների ընթացքում հստակ աշխատող վեկտոր է եղել: Այն արժեհամակարգը, որը ձևավորվել էր և անկախության առաջին տարիներին աշխատում էր դաստիարակել հայի տեսակ, վերջին 20 տարիների ընթացքում հակառակ ուղղությամբ աշխատեց: Այսինքն` այն, ինչ-որ արժեքավոր է և հերոսական շունչ ունի, մի կողմ դրվեց, և որպես ազգային գերակայություններ` սկսեցին աշխատել ամբողջովին այլ ոլորտներ:
Բավական է նայել, թե այս վերջին տարիներին ո՞ւմ են շնորհվել վաստակավորի կոչումներ, որպեսզի հասկանանք, թե պետությունն ինչպիսի արժեհամակարգի դավանող է դարձել:
– Սա պետության կողմից գիտակցվա՞ծ քաղաքականություն է:
– Իհարկե, պետության մեջ չգիտակցված բան չի կարող լինել:
– Իմա՞ստը:
– Իմաստ չկա: Երբ ասում եմ, որ տգիտությունը բոլոր մեղքերի մայրն է՝ հենց սա նկատի ունեմ: Բավական է աթոռին նստեցնել մի տգետ և անբան մարդու` կստանանք այն, ինչ ստացել ենք այս 21 տարիների ընթացքում: Եթե ազգային շահով և որակով մեկը նստեր այդ աթոռին, մենք կունենայի՞նք այս վիճակը:
Իհա՛րկե ոչ. չէ՞ որ մեր ազգն ունի լավ որակական կորիզ: Սրանք այն մարդիկ են, ովքեր և՛ պետության, և՛ հանրության կողմից անտեսված են, իսկ այն խողովակները, որոնք պետք է արվեստագետների և հանրության միջև կապ ստեղծեն, չեն գործում: Ո՞վ կարող է ինձ համոզել, որ սա գիտակցված քաղաքականություն չէ: Ոչ մի գիտակից մարդ չի կարող հասկանալ այս քաղաքականության իմաստը:
– Նույն այդ քաղաքականության պատճառո՞վ է, որ մեր արվեստագետները դրսում գնահատվում են, իսկ այստեղ՝ ոչ:
– Արվեստագետը միշտ գտնում է իր ճանապարհը: Մենք նկարիչներ ունենք, որոնց անունը ողջ աշխարհով թնդում է, իսկ Հայաստանում, բացի նրանցից, ովքեր գիտեն նրանց արվեստանոցի տեղը, ուրիշ ոչ մեկը նրանց չգիտի: Երբ նրանց հետ ես խոսում, ասում են՝ եթե ես կարող եմ իմ ցուցահանդեսը կազմակերպել Հռոմում կամ Վիեննայում, ինչո՞ւ պետք է գամ այստեղ, սրա-նրա դուռը ծեծեմ, վիզս ծռեմ, որ ցուցահանդես կազմակերպեմ, որին մի քսան հոգի է գալու: Այս պարագայում ո՞վ է կորցնողը: Իհա՛րկե հանրությունը: Միայն արվեստագետի շնորհիվ հանրությունը կարող է ինքն իրեն ճանաչել:
– Այս բոլոր խնդիրների լուծումն ինչպե՞ս եք տեսնում:
– Միայն պետական մոտեցմամբ, գերակայությունների գիտակցմամբ և հատուկ ինստիտուտներ ստեղծելով կարող ենք այս խայտառակ իրավիճակը հաղթահարել:
– Անդրադառնանք Երևանին, ինչպիսի՞ն է այն Ձեր աչքերում:
– Յուրաքանչյուր քաղաք ունի իր ողնաշարը, իր սկիզբն ու ավարտը: Եկեք նայենք Մաշտոցի պողոտայի սկզբին ու վերջին: Ողնաշարն է ստեղծում քաղաք հասկացությունը, իսկ մեր քաղաքը ողնաշար ունի, սկիզբ էլ ունի՝ Մատենադարանի շենքն է: Բայց ի՞նչ ենք ողնաշարի շարունակության մեջ տեսնում: Մզկի՞թ:
Մատենադարանն ու մզկիթն իրարամերժ իրողություններ են, և, ինչպես Մատենադարանն է իր շուրջ ձևավորում որոշակի իրականություն, այնպես էլ մզկիթը կձևավորի: Ո՞վ է սրա մասին մտածում: Մենք մինչև հիմնային խնդիրը չլուծենք, Հյուսիսային պողոտայի, անճաշակ արձանների, կանաչ գոտիների և «բուծիկների» մասին չենք կարող խոսել:
– Լինո՞ւմ են դեպքեր, երբ քաղաքակրթությունից հոգնած՝ ցանկանում եք փախչել քաղաքից:
– Իհա՛րկե լինում են: Եթե ցանկանում ես կտրվել այս իրականությունից, բավական է մի փոքրիկ հպում Հայաստանի բնությանը, և դու կլինես հոգեպես հավասարակշռված վիճակում: Ես տեսնում եմ, որ մեր երկիրն ավետյաց երկիր է, դրա համար էլ ցավով եմ փաստում, որ այն անբանների և հանցագործների ձեռքում է գտնվում: Դա սարսափելի է գիտակցել:
– Իսկ Երևանում պահպանվե՞լ են այնպիսի շենքեր, որոնք Ձեզ մանկություն են տեղափոխում:
– Այո, իհարկե: Մեր տունը, Օպերայի շենքը, Հանրապետության հրապարակը, Մատենադարանը: Այսինքն` այն բոլոր կառույցները, որոնք ձևավորել են ոչ թե առուծախի, այլ հոգևոր հայի տեսակը: Ես ինքս ինձ և իմ երեխաներին նման շինություններով եմ ապրեցնում:
– Իսկ այսօր մեր երկրում հասարակական գիտակցություն կա՞:
– Ոչ, հասարակական գիտակցություն գոյություն չունի: Ինչպե՞ս կարող է այն լինել, եթե հանրությունը զուրկ է վերլուծելու կարողությունից: Բավարար է խոսենք ընտրությունների ժամանակ ձայների առուծախից, որպեսզի հասկանանք, որ հանրությունն առողջ ռեֆլեքսներից զուրկ է: Իմ աչքի առաջ իմ ազգն արդեն որերորդ անգամ ցուցադրաբար որակազրկվում է:
– Գալիք նախագահական ընտրություններից դրական սպասելիքներ չունե՞ք:
– Ի՞նչ դրական սպասելիք, եթե մեր երկրում ժամանակի կանգն ու լճացումը կյանքի նորմա է դառնում: Ոչ մի բան չի կարող փոխվել, մինչև չհայտնվեն մի խումբ մարդիկ, ովքեր կկարողանան որակ կրել և հաստատել: Մինչև հոգևոր ազգային արիստոկրատիա այստեղ չձևավորվի, իսկ սա շատ երկարատև գործընթաց է, ոչ մի փոփոխություն մեր երկրում տեղի չի ունենա:
– Բայց հավատո՞ւմ եք, որ հոգևոր արիստոկրատիայի ծիլերը կերևան:
– Միգուցե սա իլյուզիա է, բայց ինչպես Նիցշեն էր հավատում «Մեծ կեսօրին», այնպես էլ` ես: Մենք մեր երկրում լավ որակներին հասնելու բոլոր նախադրյալներն ունենք, նույնիսկ փորձ ունենք: Մենք ունեցել ենք երկիր, որտեղ մարդու ազնիվ աշխատանքն ըստ արժանվույն գնահատվել է, և նրանք արժանավայել ծերություն են ունեցել:
Մենք քաղաք, միջավայր և հոգևոր օջախներ ստեղծելու փորձառությունն ունենք, այդ ռեֆլեքսները մենք երբեք չենք կորցնի: Մենք ունենք ազգային միջուկ, որը, չնայած, այսօր չի գիտակցվում հանրության և պետության կողմից, բայց ես հավատում եմ, որ կգա այն օրը, երբ միջուկը կսկսի աշխատել, և մենք կդառնանք ավետյաց երկրի արժանավայել քաղաքացիներ:
