2016 թվականի պետբյուջեի մասին օրենքով նախատեսվում էր ունենալ 1 տրիլիոն 186.2 մլրդ դրամի բյուջետային եկամուտներ։ Փաստացի 2016 թվականին ՀՀ պետական բյուջեի եկամուտների չափը կազմել է 1 տրիլիոն 155 մլրդ դրամ։ Այսինքն, 2016 թվականին Հայաստանի պետական բյուջեն ունեցել է նախատեսվածից 31.2 մլրդ դրամով քիչ եկամուտ։
Կայուն եկամուտ չունեցող վարկառուն կամ հայտնվելու է լուրջ խնդիրների առաջ, կամ կորցնելու է գույքը։ Իսկ կարելի՞ է այս ռիսկը կանխել, և եթե այո` ո՞վ պետք է դա անի։ Իհարկե, Կենտրոնական բանկը։ Ավելին ասենք` նախադեպն էլ ունենք` ԵԱՏՄ մեր գործընկեր ՌԴ-ի օրինակով։
Ասում ենք` կոռուպցիան Հայաստանում տարածված է, կոռուպցիան լրջագույն խնդիր է։ Այն պետք է լուծել։ Սակայն, ինչպես և ցանկացած խնդրի դեպքում, լուծմանն անցնելուց առաջ, նախ` պետք է հասկանալ խնդիրը, դրա մասշտաբներն ու հետևանքները։ Պարզ ասած` չափել այն։
Հայաստանում բենզինի գինը միշտ հարցեր է առաջացրել։ Այն ժամանակ, երբ բարձրացել է, երբ անփոփոխ է մնացել, և անգամ վերջին շրջանում` երբ նվազել է։ Մեկ տարի առաջ սպառողներին հուզում էր այն հարցը, թե ինչու է Վրաստանում բենզինը շատ ավելի էժան, քան Հայաստանում։
Ավարտվեց Եվրասիական տնտեսական միությանն անդամակցման երկրորդ տարին: Սակայն ոչ ոք չի շտապում որևէ գնահատական հնչեցնել: Արդեն հասցրել ենք մոռանալ, թե որքան անսպասելի մտանք այդ միության մեջ:
Շուրջ 1 տարի տևած բանակցություններից հետո այս տարվա հունվարի 11-ին հայտարարվեց, որ Վրաստանի կառավարությունն ու «Գազպրոմ» ընկերությունն ընդհանուր հայտարարի են եկել` Վրաստանի տարածքով Հայաստան մատակարարվող գազի տարանցման վճարի հարցում։
Տնտեսական թեմաներով գրող լրագրողներն ու տնտեսագետներն ամանորյա տոներից հետո անհամբեր սպասում են վիճակագրական նոր տվյալների հրապարակմանը, որոնք թույլ կտան լիարժեք պատկերացում կազմել անցնող տարվա մասին։
Այս տարին էլ սկսվեց նախորդի նման: Ռուսական «Գազպրոմն» ու Վրաստանը կրկին չհասցրեցին պայմանավորվել Հայաստան մատակարարվող գազի հարցում: Անցած տարի միայն ապրիլ ամսին ստորագրվեց այն պայմանագիրը, որով մեզ գազ մատակարարվեց: Ռուսական ընկերության ու Վրաստանի միջև վերջին տարիներին միշտ անհամաձայնություն կա Հայաստանի գազամատակարարման հարցում:
Հայաստանի տնտեսությունը, արդեն 2 տարի է, հայտնվել է նոր ֆինանսատնտեսական ճգնաժամում: Սակայն, ի տարբերություն 2008-2009թթ. ճգնաժամի, երբ համաշխարհային ֆինանսատնտեսական ճգնաժամի ազդեցությունն էր հիմնական պատճառը, հիմա հայտնվել ենք ելքը չերևացող վստահության ճգնաժամում:
Արտերկրից Հայաստան ուղարկվող դրամական փոխանցումները 2016-ի ընթացքում շարունակել են կրճատվել։ Ամենաթարմ տվյալները, որ ՀՀ Կենտրոնական բանկը հրապարակել է, վերաբերում են հունվար-հոկտեմբեր ժամանակահատվածին։
Հնարավոր է, որ վերջապես տեսնենք իրական տնտեսական հարաբերություններ: Օրինակ` հանրահայտ երկաթուղու կառուցումը, որ խոստումի տեսքով մեզ մատուցվում է տարիներ շարունակ:
ՀՀ Ազգային վիճակագրական ծառայությունը հրապարակել է «Հայաստանի կանայք և տղամարդիկ 2016» զեկույցը, որտեղ բավականին հետաքրքիր տվյալներ կան` Հայաստանում տարբեր ոլորտներում կանանց և տղամարդկանց ներգրավվածության, զբաղվածության մակարդակի, եկամուտների և ծախսերի տարբերության մասին։ Մենք առանձնացրել ենք դրանցից մի քանի հետաքրքիր մասեր։
Նման տեսակի հանցագործություն Հայաստանում առաջին անգամ է կատարվում։ Իհարկե, մի քանի ամիս առաջ հայտարարվեց, որ ՊՊԾ գնդի գրավման օրերին կոտրվել է գնդի շենքում տեղադրված բանկոմատը և այնտեղից հափշտակվել խոշոր գումար, սակայն դա այլ դեպք էր և բաց տարածքում` պայթեցման եղանակով։
Ուշագրավն այն է, որ տարեսկզբին այս ոլորտի վարկային պորտֆելում դրամային և արտարժութային վարկերի կշիռները գրեթե հավասար էին (50.6%/ 49.4% հարաբերակցությամբ)։ Այսինքն, ֆինանսական ոլորտը տարվա ընթացքում վերակառուցել է վարկային պորտֆելը և ինքն իրեն ազատել դրամի արժեզրկման ռիսկից։
Սուրբ Ծննդյան տոների մոտենալուն զուգահեռ` նվազում է տնտեսական տեղեկատվությունը: Ավելի ճիշտ, այդ տեղեկատվությունն ընդամենը դառնում է ամանորյա առևտրի նկարագիր: Ու հանկարծ այդ ամենի ֆոնին ՀՀ սոցապահովության պետական ծառայությունը տեղեկատվություն հրապարակեց մեր երկրում թոշակ ու նպաստ ստացողների թվաքանակի մասին:
Բանկային համակարգին մոտ կանգնած մարդիկ չեն բացառում, որ սա կարող է պայմանավորված լինել օնլայն բուքմեյքերական ծառայությունների նկատմամբ պահանջարկի աճով։ Չմոռանանք, որ այս տարի տեղի ունեցավ ֆուտբոլի՝ Եվրո-2016 առաջնության եզրափակիչ փուլը, որն անցկացվում էր 2016թ. հունիսի 10-ից հուլիսի 10-ը։ Սակայն սա ընդամենը ենթադրություն է։
Ո՞վ է մեղավոր այս վիճակի համար։ Թվում է՝ ոչ ոք. ճանապարհը փակվում է եղանակային վատ պայմանների պատճառով, իսկ բնության վրա ոչ ոք ազդեցություն չունի։ Սակայն բեռնափոխադրողներն այս ամենի մեջ արդեն տխուր օրինաչափություն են տեսնում։
Նախորդ տարվա ինտենսիվ թվանկարչությունն այս տարի լուրջ պատուհաս է դարձել։ Կա՛մ պետք էր այս տարի շարունակել նույն կերպ նկարել, կա՛մ անկում ցույց տալ։ Կառավարությունը նախընտրեց երկրորդ տարբերակը։
«Միլի մեջլիսի նախագահն ասում է, որ առաջիկա չորս տարիների ընթացքում մեր տնտեսությունը վերելք է արձանագրելու»: Եթե կարդաք այս վերնագրով նյութը` կհամոզվեք, որ Ադրբեջանի տնտեսության ճգնաժամը համաշխարհային գործընթացների արդյունք է, և, որ դրանք շուտով կհաղթահարվեն:
2016 թվականի հունվար-հոկտեմբերին, ֆիզիկական անձինք բանկային համակարգի միջոցով Հայաստանից արտերկիր են փոխանցել 641.1 մլն դոլար։ Ի տարբերություն ներհոսքի` դրամական միջոցների արտահոսքն աճել է 43.1 մլն դոլարով կամ 7.2%-ով։
Որևէ ողբերգություն չկա, պարզապես տեղի է ունեցել շուկայի վերադասավորություն։ Իսկ վատագույն տարբերակում, եթե անգամ «Աշտարակ-կաթը» փակվի, նրա ունեցած 20-22%-ը բաշխվելու է մյուս ընկերությունների միջև։ Որոնք, բնականաբար, ունենալու են նոր աշխատողների կարիք ու դա լրացնելու են «Աշտարակ-կաթի» կադրերով։
Այն, որ տնտեսության վիճակը, մեղմ ասած, տխուր է, երևաց հոկտեմբերյան ցուցանիշներից, երբ պարզվեց, որ տնտեսական ակտիվության ցուցանիշը նվազել է 7.8%-ով։ Սակայն Ազգային վիճակագրական ծառայության կողմից երեկ հրապարակված տվյալներն այս տխուր պատկերն առավել ամբողջական են դարձնում։
Տարեվերջին կամաց-կամաց բացահայտվում են այն պատճառները, որոնք հանգեցրին կառավարության փոփոխության: Մինչ հիմա այդ փոփոխությունները քաղաքական դրդապատճառներով էին բացատրվում: Դրանցից հիմնականն այն էր, որ 2017-ն ընտրական տարի է:
Եվրասիական տնտեսական հանձնաժողովի տվյալներով, 2016 թվականի հունվար-սեպտեմբերին Հայաստանից ԵՏՄ արտահանվել է մոտ 90 մլն դոլարի թունդ ալկոհոլային խմիչք (խոսքն արտաքին առևտրի 2208 կոդի մասին է, որի մեջ Հայաստանի պարագայում մտնում է հիմնականում կոնյակը)։
Հայաստանի Հանրապետության տնային տնտեսությունների եկամտի գլխավոր աղբյուրը վարձու աշխատանքն է։ Այսպես, 2015 թվականին տնային տնտեսության միջին ամսական անվանական դրամական եկամուտները տնային տնտեսության մեկ շնչի հաշվով կազմել են 52377 դրամ, որից 28800 դրամը (55%-ը)՝ վարձու աշխատանքից։
Փաստորեն, 20 տարուց ավելի մեր ներքին շուկայում հանրահայտ ապրանքանիշն անհասկանալի պատճառներով պարտքեր է կուտակել ու հայտնվել է սնանկացման եզրին:
Գարեջրի արտադրության ծավալների անկում և ներմուծման աճ։ Ի՞նչ պետք է անի պետությունը նման դեպքերում։ Աջակցի՞ տեղական արտադրող/արտահանողին, կամ գոնե լրացուցիչ խնդիրներ չստեղծի՞ նրանց համար։ Ճիշտ եք։ Սակայն, արի ու տես, որ ՏՄՊՊՀ-ն անում է ճիշտ հակառակը` խնդիրներ է ստեղծում առանց այն էլ դժվար վիճակում հայտնված «Գյումրի գարեջուր» և «Երևանի գարեջուր» ընկերությունների համար։
«Գորշ գոտիների» երկրներում բարեփոխումների ձախողման հետևանքով գործող իշխանությունները հայտնվեցին մի իրավիճակում, երբ բացակայում էր երկարատև լեգիտիմությունը։ Նման երկրներում գործում է կարճատև լեգիտիմության ինստիտուտը, որը հասարակական և սոցիալական պայմանագրի առկայության պարագայում լուծում է իշխանության և հասարակության միջև փոխհամաձայնության խնդիրը։
Տնտեսական ակտիվության ցուցանիշն այս տարվա հունվար-հոկտեմբերին` նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի նկատմամբ, 100.4 է։ Սա նշանակում է, որ տարվա առաջին տասն ամիսներին տնտեսության ակտիվությունն աճել է ընդամենը 0.4%-ով։
Գ աղտնիք չէ, որ Հայաստանի Հանրապետությունում տնտեսական և ֆինանսական շարժը կենտրոնացած է հիմնականում մայրաքաղաքում։ ՀՀ Ազգային վիճակագրական ծառայության կողմից հրապարակված «Հայաստանի Հանրապետության մարզերը և Երևանը, 2016» զեկույցի տվյալները հերթական անգամ հիշեցնում են այս ոչ համաչափ պատկերի մասին։
