«Հայ Դատի հարցերով զբաղվելը ոմանց համար դարձել է հոբբի»

Պատմաբան, իրավաբան, «Մոդուս Վիվենդի» կենտրոնի տնօրեն Արա Պապյանը Հայաստան-Սփյուռք 5-րդ խորհրդաժողովից հետո պատասխանեց 168.am-ի հարցերին

– Պարոն Պապյան, Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոս Արամ Ա-ն հայտարարեց, որ առաջիկայում Անթիլիասը դիմելու է Թուրքիայի Սահմանադրական դատարան՝ Կիլիկիայի հայոց կաթողիկոսության աթոռանիստ կենտրոնը՝ Սիսն ու հայապատկան կալվածքները վերադարձնելու պահանջով: Ինչպե՞ս եք մեկնաբանում այս հայտարարությունը, իրավական ի՞նչ հիմք ունի:

– Դրական եմ վերաբերվում Արամ Ա կաթողիկոսի հայտարարությանը: Կալվածքները ետ պահանջելու հարցը քննարկվել է դեռևս տարիներ առաջ՝ Անթիլիասում տեղի ունեցած Իրավաբանների միջազգային համաժողովի ընթացքում, որին նաև ես էի մասնակցում: Խնդիրն այն է, որ ոչ թե թուրքական դատարանը մեզ համար հարց պիտի լուծի, այլ մենք պետք է սպառենք Թուրքիայի ներպետական դատավարական ընթացքը: Եթե մենք դա չսպառենք, հակառակ դեպքում մեր հայցը չեն ներկայացնի Մարդու իրավունքների եւրոպական դատարան: Ներկայացված հարցը ցեղասպանության հետ կապ չունի: Խնդիրը սեփականությունից անօրինական զրկվելու և այն պահանջելու հետ է կապված: Երբ որ կա իրավական անձ՝ Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսությունը (անկախ նրանից՝ Սիսո՞ւմ է, թե՞ Անթիլիասում է՝ այն մեկ մարմին է) շատ հեշտ է ապացուցել իրավաժառանգությունը:

Որպես կանոն, նման դեպքերում, անհատների պարագայում, խնդիրը միշտ լինում է իրավաժառանգությունը: Ապացուցել, որ ինչ-որ տարածքներ, խանութներ, եկեղեցիներ, հողամասեր, շենքեր պատկանել են Սիսի կաթողիկոսությանը, բավական ավելի հեշտ է, որովհետև դրան առնչվող ավելի շատ թղթեր են պահպանված, քան՝ անհատների սեփականություններին վերաբերող: Ի վերջո, չմոռանանք, որ այդ ամբողջ թղթաբանությունը ժամանակին տեղափոխվեց Երուսաղեմ, հետո գնաց Անթիլիաս:

– Իսկ ի՞նչ արդյունք եք ակնկալում:

– Որոշակի արդյունք, այնուամենայնիվ, ակնկալում եմ: Ենթադրում եմ, որ փաթեթ է պատրաստվելու, որի մեջ առանձին-առանձին ներառվելու են տարբեր սեփականության խնդիրներ: Արամ Ա-ն նշում էր Սիսի՝ աթոռանիստի մասին, բայց Սիսը բավականին մեծ հարստություն է ունեցել: Ես ժամանակին կարդացել եմ, որ Սիսի կաթողիկոսարանը 30 հազար քմ տարածքով խանութներ է ունեցել Ադանայի կենտրոնում:

Այսօր Ադանայի կենտրոնում 30 հազար քմ-ը եթե 1000 դոլարով բազմապատկենք, 30 միլիոն դոլար է ստացվում, որը լուրջ սեփականություն է, գումարած նաև, որ այդ տարածքի վրա շինություններ են կառուցվել և այլն:

– Միջազգային պրակտիկայում եղե՞լ են նման դեպքեր, որ դրական ավարտ ունենան:

– Այո, իհարկե, առաջին դեպքը չէ: Նման բաներ շատ են լինում: Ես Կանադայում տեսել եմ, թե ինչպես հնդկացիները դատ բացեցին և շահեցին, հրեաներն են նման պահանջներ դրել և հասել արդյունքի, դեպքեր են եղել Լեհաստանում, Չեխիայում, այլ երկրներում:

– Պարզապես երկար ժամանակ պահանջող գործ է…

– Դե այսօր սովորական դատավարություններն են երկար տևում, ինչ մնաց նման մի մեծ դատավարություն: Տարիներ են տևում, բայց ամեն դեպքում, եթե մենք արդյունք ունենանք, դա նախադեպ կստեղծի, որը ոգևորություն կառաջացնի: Ես ընդհանրապես կարծում եմ, որ Ամենայն հայոց կաթողիկոսն էլ նման քայլեր պիտի ձեռնարկի: Չոռանանք, որ այսօր Թուրքիան օկուպացնում է նախկին Ռուսական կայսրության Կարսի մարզը, որտեղ Էջմիածինը սեփականություններ է ունեցել, դրա մասին էլ պետք է մտածել:

Օրինակ, հայտնի Սանասարյան վարժարանը, որ Էրզրումում է գտնվել, Թիֆլիսի Կրթասիրաց միության սեփականությունն է եղել: Խոսքն այն մասին է, որ Թուրքիայի տարածքում էլ Էջմիածնի կաթողիկոսությունը սեփականություն է ունեցել, ամեն ինչ չէ, որ Օսմանյան կայսրության տարածքում է: Այսպիսի շատ հետաքրքիր բաներ կան, որ մենք չգիտենք, ավելի մասնագիտական պիտի նայվի այս հարցերին: Ուղղակի նրանց թղթերը գտնելն ավելի դժվար է, բայց կարելի է գտնել ինչ-որ բաներ, պարզապես զբաղվել է պետք:

– Հայաստանյան կողմի արձագանքը՝ Արամ Ա-ի հայտարարությանը, ինչպիսի՞ն էր:

– Արձագանք կա, Էդվարդ Նալբանդյանը մոտավորապես ասաց, որ դրական է վերաբերվում:

Նման գործ սկսելը, ընթացք տալը արդեն շահեկան է մեզ համար, այնպես որ ես դրական եմ համարում Արամ Ա-ի նախաձեռնությունը: Սա այս խորհրդաժողովի թերևս ամենագործնական քայլն էր, և թերևս գործնական քայլ կարելի է համարել նաև նախագահ Սերժ Սարգսյանի խոստումը (կամ կիսախոստումը), որ հայ-թուրքական արձանագրությունները խորհրդարանից ետ են կանչվելու: Նախագահի ձևակերպումն այն էր, որ դրանք արդեն իրենց դերը կատարել ու սպառել են: Մնացած ամեն ինչը այս խորհրդաժողովի ընթացքում մնացին գեղարվեստական բնույթի կոչերի սահմաններում:

– Իսկ Ձեր կարծիքով, այդ գեղարվեստական կողմը ե՞րբ պիտի մեղմվի, արդեն 5-րդ խորհրդաժողովն է, բայց դեռ գեղարվեստական շունչն էր իշխում:

– Մի մոռացեք, որ Հայ դատով հիմնականում մարդիկ զբաղվում են ոչ թե որպես մասնագիտություն, այլ՝ որպես հոբբի: Հայ Դատով զբաղվելը ոմանց համար հոբբի է, ոմանց համար՝ նաև հաճույք է, պատիվ է, ոմանք ասում են՝ նաև փող է, ոմանց համար գործ է:

Իհարկե, մեծ մասը հայրենասիրությունից դրդված է անում, բայց հայրենասիրությունը դեռ մասնագիտություն չէ: Կարող ես հայրենասեր լինել, բայց մասնագետ չլինել: Ես միշտ ասում եմ՝ եղբայր, մի հրեա իրավաբան վարձեք, թող լինի հակահայ, բայց լինի լավ մասնագետ, իր փողը տվեք, իր գործը թող լավագույնս անի, իսկ իր ներքին համոզումը ինչ է՝ ինձ պետք չէ:

Այդ գեղարվեստականը պետք է ընդունել իբրև ընդհանուր պայքարի ածանցյալ: Ես երկար տարիներ ապրել եմ սփյուռքում, գիտեմ, որ սփյուռքը շատ ավելի էմոցիոնալ է, իր խոսքի ոճի մեջ ճոխություն է սիրում…

– Հայաստան-Սփյուռք կապերի առումով խորհրդաժողովների ինստիտուտն իրեն արդարացնո՞ւմ է:

– Իմ կարծիքով՝ դեռ կմնան այս խորհրդաժողովները, բայց կան բաներ, որ պետք է փոխել: Օրինակ, ինձ համար ընդունելի չէ, որ այս խորհրդաժողովների ընթացքում բերում, հայտարարության տեքստ են տալիս, որ օրվա վերջում ընդունվի: Դրանք հիմնականում նախագծեր են լինում, իսկ որևէ նախագիծ, ընդունվելուց առաջ պետք է նախօրոք քննարկվի: Ի վերջո, ի-մեյլի դարում դրանք նախօրոք տարածելը խնդիր չէ, գոնե մի շաբաթ առաջ պիտի տարածվեն, մարդիկ ծանոթանան, իրենց առաջարկները քարտուղարություն ուղարկվեն, քննարկվեն, նոր միայն ընդունվեն:

– Խորհրդաժողովի հիմքը դրեց ԱԳՆ-ն, ի դեպ, ոմանք դեռ այն կարծիքին են, որ նման խորհրդաժողովը ԱԳՆ-ի գործառույթն է, ի՞նչ կասեք:

– Երբ որ մենք ԱԳՆ-ում սկսեցինք Հայաստան-Սփյուռք խորհրդաժողովը, Սփյուռքի նախարարություն դեռ չկար, ստեղծվելուն պես նրան փոխանցվեց խորհրդաժողով անցկացնելու գործը: Եթե ինձ հարցնեք, առհասարակ մեզանում սփյուռքի նախարարություն պետք չէ լինի, Արտաքին գործերի նախարարության սփյուռքի վարչությունը լրիվ բավական է, որովհետև սփյուռքահայերը հանդիսանում են տարբեր երկրների քաղաքացիներ, իսկ այդ երկրները Հայաստանի հետ հարաբերվում են ԱԳՆ-ի միջոցով: Ի՞նչ է նշանակում սփյուռք՝ չկա նման բան: Կա ԱՄՆ-ի քաղաքացի, Լիբանանի քաղաքացի, Իրանի քաղաքացի, իսկ սփյուռքը ֆիկցիա է: Դու չես կարող լիբանանահային, ամերիկահային, իրանահային, մյուսին նույն ձևով մոտենալ, բոլորին դիտարկել մի կառույցի մեջ:

Նրանք բոլորը տարբեր խնդիրներ ունեն, տարբեր իրավական դաշտում են գտնվում: Որոշել են, ստեղծել են սփյուռքի նախարարություն, որը ծախսը բավականին շատացրել է: Ի վերջո, մարդիկ խորհրդաժողովին ելույթներ են ունենում, նշում են գործեր, որոնք կիսատ են մնացել, փող չկա, փող են ուզում: Խորհրդաժողովին ծախսված փողի մի մասը կարելի էր պարզապես ուղղել կիսատ գործերը ավարտելուն: Ես, օրինակ, Սփյուռքի նախարարություն չէի պահի և առհասարակ մեզանում կկրճատեի ոչ միայն սփյուռքի, այլ՝ մի քանի նախարարություն ևս: