Դրոշմ
Ս․ Հոգու միանալով` մկրտվածը զորանում է դեպի նոր կյանք, զինվում է մեղքի իշխանությունը խորտակելու համար և ամրապնդվում քրիստոնեական ճշմարիտ վարքով աստվածային հաղորդակցության մեջ: Իսկ Ս. Հոգին իջնում է մարդու մեջ դրոշմի ս. խորհուրդով և այնուհետև առաջնորդում է նորան հավատքի միջոցով, ինչպես ասում է առաքյալը. «Զայս գրեցի ձեզ, զի մի՛ ոք զձեզ մոլորեցուցանիցէ, եւ դուք օծութիւնն, զոր ընկալարուք ի նմանէ, բնակեսցէ ի ձեզ. եւ չէ ինչ պիտոյ, եթէ ոք զձեզ ուսուսցէ, այլ որպէս զի նորա օծութիւնն ուսուցանիցէ զձեզ վասն ամենայնի» (Ա Հովհ., Բ 26): Այսպես և Պողոս առաքյալն է գրում. «Որով եւ դուք իբրեւ լուարուք զբանն ճշմարտութեան, զԱւետարանն փրկութեան ձերոյ, որով հաւատացեալ կնքեցայք Հոգւոյն Սրբոյ աւետեաց, որ է առհաւատչեայ ժառանգութեան մերոյ ի փրկութիւն նուաճութեան, ի գովեստ փառաց նորա» (Եփես., Ա 13):
Դրոշմը պարզապես Ս. Հոգու որդեգրության կնիքն է և հավատացյալի հոգեգալուստը, ուստիև դրոշմել բառի տեղ սովորաբար գործ է ածվում «կնքել», ինչպես հիշվում է նաև առաքյալի խոսքերի մեջ: Ս. Հոգու ներգործությունը կամ դրոշմի ս. խորհուրդը գեղեցկապես նմանեցրած է հրո հատկության, որով տարբերվում է Քրիստոսի մկրտությունը ապաշխարական մկրտությունից[1]: Հուրը առհասարակ մաքրող ու փորձող է, ըստ որում, այրում է ժանգը և մաքրում, իսկ եթե այրվողի մեջ որևիցե իսկություն կամ զտություն չկա, ոչնչացնում է և նորան[2]: Հետևաբար Ս. Հոգու ներգործության այդ համեմատությունը շատ արտահայտիչ է:
Նա փորձում է յուր հրային նմանողական զորությամբ յուր ներգործության ենթարկվածին «իբրեւ զոսկի ընտիր, զի խոտանն տոչորեսցի», «զի զտեալ ընտիր կացուսցէ զմարդկային բնութիւնն»,- ասում է Ս. Եղիշեն (212). և մաքրելով իսպառ` ապա տալիս է յուր մեծամեծ շնորհները վերածնյալին յուր նորաստեղծ ու նորոգ կյանքի համար: Այնուհետև նորածնյալը մտնում է Ս. Հոգու հովանու տակ յուր աճման ու հավատավոր զարգացման ընթացքում և վայելում է նորա բարիքները` ոտք դնելով Հայաստանյայց Ս. Եկեղեցու զինվորյալ որդիների հաղթական հանդիսարանը:
Ս. Հոգու շնորհաց կնիքը տրվում է Հայաստանյայց Ս. Եկեղեցում ս. մյուռոնով. ձեթը և օծության յուղը առհասարակ թանկագին միջոց էր բժշկության, մանավանդ վերքերի ու բեկումների համար, այլև նշանակ էր արթնության, լուսո ու կենդանության և ընդհանրապես իբրև զորացուցիչ և մաքուր նյութ` եփվում էր սուրբ օծության համար[3]:
Ուստիև եփված անուշահոտ, մաքուր մյուռոնը ամենահատուկ նյութն է Ս. Հոգու խորհրդավոր իջման և բարերար ու սրբարար, շնորհագործող ու բարեզարդ ներգործության: Նա է մեզ հաստատում, կապում Քրիստոսի հետ, նորանով ենք ստանում Ս. Հոգու մեր մեջ բնակվելու առհավատչյան և «զՀոգին Սուրբ ի մեզ ձգեմք ի Քրիստոս միանալովն»[4]: Ըստ որում և առաքյալն ասում է. «Այլ որ հաստատեացն զմեզ ձեօք հանդերձ ի Քրիստոս եւ օծ զմեզ, Աստուած է, որ եւ կնքեաց զմեզ եւ ետ զառհաւատչեայ Հոգւոյն ի սիրտ մեր» (Բ Կոր., Ա 21):
Այսպիսով, ուրեմն պտղով մեղանչած և Աստուծուց օտարացած մարդը վերստին պտղի յուղով ընդունում է Ս. Հոգուն և միանում. մահացուցիչ կերակրով քաղցել ու նվաղել է նա, նորա պարարտությամբ զորանում է, և վերջապես ապաշխարական մոխրատես կերպարանքը սորանով պայծառանում է և փրկության ուրախության մեջ մտնում[5]: Վասն որո և շարականում երգվում է, որ Ս. Հոգին «գգուէ սիրով աղաւնակերպ, զմարդիկ ծնանի աստուածակերպ»: Հասկանալի է, որ դրոշմը պետք է անմիջապես մկրտությունից հետո տրվի, ինչպես անում էին և առաքյալները` ձեռք դնելով. այդպես էին անում նոքա և ընտանիքներ մկրտելիս, որոնց մեջ լինում էին և մանուկներ[6]:
Հայաստանյայց Ս. Եկեղեցում դրոշմը դնում է քահանան, որ կնքում է ճակատը խաչով և ասում. «Իւղ անոյշ յանուն Յիսուսի Քրիստոսի հեղեալ ի վերայ քո, կնիք երկնաւոր պարգեւացն»[7]: Եվ այդ լրացնելու համար ինն անգամից կնքում է մանկան մարմնի վրա տասներկու տեղեր և մաղթում Աստուծո օրհնությունը.[8] այդ տեղերն են ճակատից հետո` աչքերը, ականջները, քիթը, բերանը, ձեռքերը, սիրտը, քամակն ու ոտները:
Այդ տեղերը դրոշմվելով` մանուկն օրհնությամբ ստանում է մտքի արթնություն, աչքերի լուսավորություն դեպի փրկություն, ականջների լսելություն Աստուծո պատվիրանաց, հավիտենական կյանքի հոտառություն, բերանի պահպանություն, ձեռքի բարեգործություն, սրտի սրբություն և հոգու ուղղություն` ըստ Սաղմոսին (Ծ), մեջքի ամրություն չարյաց դեմ և ոտքերի ուղիղ գնացք դեպի հավիտենական կյանք:
Ապա հագցնում են նոր, սպիտակ հանդերձ, որ է հանդերձ փրկության և պատմուճան ուրախության, այսինքն` լուսավոր վարք, պայծառ հավատք և անմեղություն. կապում են նարոտը իբրև «արիւն և ջուր կողին Քրիստոսի»[9], որ է «պսակ շնորհաց» և «զէն անվթար ընդդէմ հակառակամարտին», և երկու մոմ է հանձնում կնքահոր ձեռքը, որպեսզի լույսը լինի մանկան կյանքի առաջնորդը: Այնուհետև տանում են նորան սեղան, ուր և իբրև երկինքը ելնելուց և սրբությանց երկրպագելուց հետո մանուկը հաղորդվում է Քրիստոսի կենդանարար մարմնին և արյան: Այդ կարգը վերջացնելուց և աղոթքներ ասելուց հետո համբուրում են նորոգ մկրտվածին, որով ընդունում են նորան եկեղեցու անդամակցության կամ եղբայրության մեջ:
Արդ` Հայաստանյայց Ս. Եկեղեցում մկրտությունն ու դրոշմը կատարվում են միաժամանակ` ըստ Քրիստոսի օրինակին, որի մկրտվելուց անմիջապես հետո իջավ Նորա վրա Ս. Հոգին (Ղուկ., Գ 22): Այդ կարգի համեմատ էին վարվում նաև առաքյալները, որպեսզի զորանա նորադարձի մեջ Աստուծո գիտությունը, նորոգվի, Աստուծո որդեգիրը դառնա, փրկության ժառանգության առհավատչյա ստանա և իբրև եկեղեցու զինվոր զինվի չարության դեմ պատերազմելու[10]: Ս. Գրիգոր Լուսավորիչն ևս Հայոց ազգը մկրտելիս, միաժամանակ թափեց օծության յուղը բոլորի վրա միանգամայն. «Եւ իւղն օծութեան, զոր արկանէր Գրիգորիս ի վերայ մարդկանն, շրջան առեալ ի մէջ գետոյն` շուրջ զմարդկաւն խաղայր» (Ագաթ., ՃԺԸ): Յուր քարոզության մեջ ամենքին հավատարմացնում է` ասելով, թե «որպէս էջ Հոգին Սուրբ ի վերայ փառակցին իւրոյ ի Յորդանան, նոյնպէս եւ ի վերայ ամենայն ուղղափառ հաւատով մկրտելոց իջցէ»:
Դրոշմն իբրև Ս. Հոգու շնորհաց հաղորդող խորհուրդի միջոց այնքան մեծ նշանակություն ունի, որ Ս. Գրիգոր Նարեկացին ասում է. «Զորօրինակ պատրոյգ թացեալ ի ճարպում, ոչ երեւեցուցանէ նշոյլ ինչ` մինչեւ հուրբ լուցեալ վառիցի, սոյնպէս եւ այս օծութիւն լուսոյ առ ի մեզ հեղեալ ի հանդերձեալսն ջահաւորի»: Բայց ոչ միայն հանդերձյալի, այլև ներկայի նկատմամբ ասում է նա. «Իբր անօթ փայտեղէն մինչեւ օծեալ իցէ, դիւրաբար հերձի եւ անօգուտ եղեալ անպատուի, նոյնպէս եւ մարդ, ոչ իւղեալ սովաւ, հեշտեաւ խորտակի, եւ մեկուսի եղեալ առ ի քէն` ոչ լուսաւորի»: Ուստիև այդ սրբազան հայրը, դարձնելով յուր հավատաբուղխ խոսքն առ Փրկիչն, ասում է. «Մատն սա քո` Յիսուս, որով զհրաշալիսն զարմանագրես»:
Մկրտության լրացուցիչ լինելով` դրոշմը անկրկնելի խորհուրդ է, սակայն եթե Հայաստանյայց Ս. Եկեղեցու ծոցն են մտնում այնպիսի աղանդավորներ, որոնք դրոշմի խորհուրդը չեն ընդունում, ստանում են դրոշմ և ընդունվում. նույնպես և նոքա, որոնք հառաջագույն մկրտվել են և հեռու մնացել Եկեղեցու ծոցից կամ ուրացել ու կամովին եկել ապաշխարանքի տակ մտել[11]:
Հռովմեական եկեղեցին մեծապես մոլորվում է այս խորհուրդի կատարման մեջ: Նախ նա վերապահում է այս խորհուրդի կատարումը միմիայն եպիսկոպոսներին: Մենք գիտենք, որ սկզբում առաքյալները, ձեռք դնելով, տալիս էին Ս. Հոգու իջման դրոշմը, ուստիև մյուռոնի օրհնությունը քրիստոնեական եկեղեցում վերապահված էր միմիայն եպիսկոպոսին, ինչպես գիտենք ժողովական կանոններից (ինչպես 318 թվի Կարթագինեի ժողովի Զ. կանոնը): Իսկ դրոշմի խորհուրդը կատարում էին նաև երեցները, որոնք միմիայն ձեռնադրության իրավանց շնորհագործումը չէին ստանում և այս մասին հիշված է թե՛ առաքյալների կանոնների մեջ և թե՛ եկեղեցու ս. հայրերի գրվածքներում, ուստիև Հռովմեական եկեղեցին գրեթե միշտ քահանաներին էլ ի դեպ իրավունք է տվել դրոշմելու, ինչպես երբեմն անում է և այժմ:
Երկրորդ` հռովմեական եպիսկոպոսները, դրոշմելով հանդերձ, ձեռք են դնում, մինչդեռ մենք գիտենք Դիոնիսիոս Արիսպագացու, Կիպրիանոսի և այլ եկեղեցական հայրերի ու մինչև անգամ Հռովմա քահանայապետների վկայություններից, որ առաքյալները ձեռք դնելու փոխարեն են կարգադրել մյուռոնով դրոշմելը, իսկ երկուքը միասին կատարել նշանակում է` մեկն ու մեկի նշանակությունը բավարար չհամարել, որ հակասություն է:
Երրորդ` հռովմեականք միմիայն ճակատն են խաչաձև դրոշմում, մինչդեռ քրիստոնեական եկեղեցին սկզբից հիմք է դրել դրոշմելու այն բոլոր զգայարաններն, որոնք ընդունում են աստվածային լուսավորություն ու հայտնություն և առաքինական ասպարիզում գործիչ հանդիսանում: (Տե՛ս զորօրինակ` Կ. Պոլսի ժողովի Զ. կանոնը): Այս մոլորությամբ Հռովմեական եկեղեցին հակասում է յուր այն վարդապետության, որով պահանջում է արտաքին բարեգործություններ:
Չորրորդ` հռովմեականք մկրտության ս. խորհրդի պես այստեղ ևս ասել են տալիս դրոշմողին` «Կնքեմ զքեզ նշանաւ խաչի եւ դրոշմեմ զքեզ մեռոնաւս փրկութեան, յանուն Հօր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն Սրբոյ, ամէն», որ սկսել են գործածել ԺԵ. դարից, և այդ խոսքերը Ս. Գրքից չեն, ոչ մի կապ չունին ս. խորհուրդի հետ, բոլորովին հակառակ են առաքելական եկեղեցու ոգուն:
Եվ հինգերորդ` հռովմեականք դրոշմը տալիս են մկրտությունից շատ տարիներ հետո մինչև 12-14 տարեկան հասակը, որ բոլորովին նորամուծություն է` ըստ խոստովանության նույնիսկ հռովմեական աստվածաբանից ոմանց, և հակառակ առաքելական կարգին ու Ս. Հայրերի սովորության[12]: Եթե այդպես են անում, որ երեխան հասկանա այդ խորհուրդը, այն ժամանակ պետք է մկրտությունն էլ մեծ հասակում կատարեին: Սակայն, այլապես չեն էլ կարող, մի մոլորության մեջ մնալով, գոնե մյուսից խուսափել և հակասությունը վերացնել, քանի որ մոլորաբար եպիսկոպոսին են վերագրում դրոշմի կատարման իրավունք, իսկ եպիսկոպոսը չի կարող շուտ հասնել յուր ամբողջ թեմի մանկանց մկրտության:
Բողոքականք, ուսուցանելով, որ իբր թե ս. խորհուրդները նշանակական երևույթներ են` լոկ մեր փրկված լինելու համոզմունքն ամրացնելու համար և թերևս հռովմեականաց եպիսկոպոսական հիշյալ պաշտոնը մերժելով, չեն ընդունում նաև դրոշմի ս. խորհուրդն և այդ ավելորդ են համարում մկրտությունից հետո:
Ավելորդ կլինի դրոշմը, քանի որ կարծում են, թե մկրտությամբ մարդ մտնում է Ս. Հոգու շնորհաց տակ և թե քրիստոնեական բարեպաշտական կյանքն, որի համար ուժ է տալիս դրոշմով Ս. Հոգին, վարում է մարդու մեջ նույն Ս. Հոգին` մկրտությամբ բնակվելով նորա մեջ: Ուստիև բողոքականք դրոշմը դարձրին մի բարեպաշտական արարողություն միայն, որ ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ հանդիսավոր քննություն պատանու հավատքի: Այս մոլորությունը պարզապես հակառակ է ոչ միայն քրիստոնեական եկեղեցու կարգին, այլև Ս. Գրքին[13], ըստ որում, առաքյալները, ձեռք դնելով և Ս. Հոգի տալով, ոչ թե արտակարգ շնորհներ էին տալիս նորադարձներին, ինչպես հիմնաբանում են բողոքականք, այլ Ս. Հոգու դրոշմը տալիս էին բոլոր մկրտվողներին[14], որոնց մասին ասված է. «Առնուին Հոգի Սուրբ», մինչդեռ արտակարգ շնորհաց տւչության մասին ասվում է. «Եկն Հոգին Սուրբ ի վերայ նոցա, խօսէին լեզուս եւ մարգարէանային»[15]: Հետևաբար բողոքականների այս զարտուղությունը քրիստոնեական եկեղեցու կարգից ակնհայտնի հերետիկոսություն է:
Հայաստանյայց Ս. Եկեղեցին ոչ մի կերպ չէ շեղվում առաքելական ընթացքից այս խորհուրդի թե՛ կարգի և թե՛ կարգակատարի վերաբերմամբ, որպեսզի նորա էությունն ևս այսպես թե այնպես ծուռ արտահայտության մեջ դրած չլինի: Սորա խորհրդակատարությունը քահանայական պաշտոն է, և քանի որ Հայաստանյայց Ս. Եկեղեցին յուր հովանու տակ է առնում յուր նորածին ու վերածնյալ հավատացյալին` նույնիսկ նորա ծննդյան օրից տունը օրհնելով, ուստիև դրոշմն էլ մկրտությունից անմիջապես հետո տալիս է` ըստ առաքելական օրինակին և ս. լուսավորչյան կարգին, որպեսզի մանկան նոր կյանքն ևս սրբությամբ և Ս. Հոգով առաջնորդվի` ըստ ամենայնի: Մինչդեռ դրոշմը դարձնել եկեղեցու մեջ ընդունելության և հավատքի քննության մի խորհուրդ կամ նշան, այդ ոչ այլ ինչ է ցույց տալիս, եթե ոչ այս, որ մայր-եկեղեցին պատասխանատու չէ յուր վերածնյալ որդու կրթությունը հոգալու համար: Հայաստանյայց Ս. Եկեղեցին, գիտենալով, որ յուր իսկ պարտքն է հոգալ մանկան կրթության համար, վերածնում և անմիջապես զինում է նորան Ս. Հոգով[16] մարդու հաստատությունը պայմանավորող 12 տեղերի դրոշմամբ, որ մանուկը կարողանա ապահովապես կատարել յուր կենսական ընթացքը:
Ընդունելով մանուկներին հավատացելոց խմբի մեջ իբրև հավասար անդամների` Հայաստանյայց Ս. Եկեղեցին ոչ մի խտրություն չէ դնում մեծ ու փոքրի մեջ: Ըստ որում և քահանան աղոթքի մեջ ասում է. «Սուրբ արա զսա, Տէր, ճշմարտութեամբ քով եւ լուսով շնորհաց Ս. Հոգւոյդ, զի եղիցի տաճար եւ բնակարան Աստուածութեանդ քո, եւ կարասցէ գնալ յամենայն ճանապարհս արդարութեան. եւ կալ համարձակութեամբ առաջի ահաւոր բեմի Միածնի քո Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի»:
Այս ս. խորհուրդի էության համեմատ և քահանան ավետում է մանկան ժառանգավորության կատարումն` ասելով հանդիսապես. «Խաղաղութիւն ընդ քեզ փրկեալդ Աստուծոյ: Խաղաղութիւն ընդ քեզ օծեալդ Աստուծոյ»: Վասն որո և խնդրում է Աստուծուց. «Զտղայս զայս սնո՛ եւ ած ի չափ հասակի կատարմանն»: Նա Աստուծո փրկյալն է և Աստուծո օծյալն է և հետևաբար եկեղեցու որդին է ու սանիկը` հեռու խավարից և լուսո բնակիչ, ազատ մեղքի ցավերից և զավակ երկնավոր բերկրանաց, «տաճար Աստուծոյ կենդանւոյ» և ինքն իսկ նորաշեն եկեղեցի: Այդ պատճառով ինչպես որ մարմնավոր ծնողը մարմնավոր փառքով յուր մանկան հանձնում է Եկեղեցու կենդանացման, այնպես էլ Հայաստանյայց Ս. Եկեղեցին հոգևոր փառքով և սրբության բերկրանքի երգերով և ավետիքով բերում հանձնում է բնական սնուցանող մոր պահպանության: Վասնզի մանուկն էլ պետք է ճանաչե յուր մարմնավոր ծնողին, որ յուր մարմնապես կերակրողն է, և հոգևոր ծնողին, որ յուր հոգեպես սնուցանողն է ընդմիշտ և ըստ ամենայնի:
Բայց մարմնապես կերակրող մորը հայտնվում է մանկան հանձնելիս, թե` «Որ միանգամ յայսպիսի մանկտւոյ ընկալցի յանուն իմ, զիս ընդունի: Եւ որ զիս ընդունի, ոչ զիս ընդունի, այլ զայն, որ առաքեացն զիս» (Մարկ., Թ 36): Մարմնավոր ծնողն ուրեմն այնուհետև պետք է հոգա յուր մանկան համար ոչ միայն իբրև ծնող և ծնողական պարտավորությամբ կերակուր մատակարարելով, այլ մանավանդ պետք է իբրև Եկեղեցու հանձնակատար, իբրև Քրիստոսի պարտապան ուրախանա նորանով, ճանաչե նորա մեծությունն Աստուծո առաջ և ձեռքով եկածը չխնայե նորա կրթության և աճման համար: Մարմնավոր ծնողը պետք է գիտենա, որ այդ ժամից հետո յուր մանկան երաշխավորն ու հոգաբարձուն Քրիստոս է, նա պետք է գիտենա, որ ինքը պատասխանատու է Քրիստոսի առաջ յուր ամեն մի վերաբերմունքի համար, ըստ որում և պետք է հավատքով, հուսով ու սիրով բերկրի մանկան զարգացման վրա[17]:
Այսպիսի խորհրդավոր կարգով է քահանան հանձնում մանկան յուր մորը և, «Պահպանիչ» ասելով, ամենատես աչքի խնամքին թողնում:
[1] Մատթ., Գ 11. Ղուկ., Գ 16. Գործք, Բ 3:
[2] Տե՛ս Ա Կոր., Գ 14. «Զի հիմն այլ ոք ոչ կարէ դնել, քան զեդեալն, որ է Յիսուս Քրիստոս: Եթէ ոք շինէ ի վերայ հիմանս այսորիկ ոսկի, արծաթ, ականս պատուականս, փայտ, խոտ, եղէգն, իւրաքանչիւր գործն յայտնելոց է. զի օրն ընտրեսցէ, զի հրով յայտնելոց է. Եւ զիւրաքանչիւր գործն զիարդ եւ իցէ, հուրն փորձեսցէ»:
[3] Մատթ., ԻԵ 3, 4. Սաղմ., ԻԲ 5. Ել., Լ 25. Ա Թագ., ԺԶ 1:
[4] Ս. Հովհ., Իմաստ., 7. Ընդհանր., 376: «Զի որպէս յիշումն լուսարանի ս. Աւազանին, լուացմամբ մարմնոյն, զանձինն հաւատամք առնուլ սրբութիւն, սոյնպէս ի յօծումն իւղոյն պարարեալ յուսով`զՀոգւոյն զօրութիւն սովիմբ եւ ի սոյն` համարիմք ունել ամենայնիւ աներկմտելի»: Ս. Գրիգոր Նարեկ., անդ. ՂԳ:
[5] Ս. Գրիգոր Նարեկացի, անդ. էջ 497. Հաճախ., Թ 70-80:
[6] Ա Կոր., Ա 14-16. Գործք, ԺԹ 3-6. Ա Կոր., Ա 16. Գործք, Բ 38. ԺԶ 15, 35:
[7] Հմմտ., Բ Կոր., Ա 21-22. Եփես., Ա 13-14. Դ 30:
«Իւղս այս փրկութեան լուսով կատարեալ, հեղեալ ի մեզ, օծանէ զարտաքին խորանս, իսկ զներքին մարդս աներեւակ` ծածկապէս մտեալ նոր կենդանածնէ»: Ս. Գրիգոր Նարեկացի, ՂԳ:
[8] «Եւ մի տրտմեցուցանէք զՀոգին Սուրբ Աստուծոյ, որով կնքեցարուք յաւուրն փրկութեան»: Եփես., Դ 30:
[9] Տե՛ս և Ս. Գրիգոր Տաթ., Հարց., 594. Մաշտոց ձեռաց., 79:
[10] Գործք, Բ 4. Ը 15-18. ԺԹ 6. Հռ., ԺԵ 19. Եբր., Բ 14. Ա Կոր., ԺԲ 7. Բ Կոր., Ա 22. Հռ., Է 6. Ը 15. Եփ., Ա 13-14. Գաղ., Ե 16. «Զի որ Հոգւովն Աստուծոյ վարին, նոքա են որդիք Աստուծոյ: Զի ոչ առէք զՀոգին ծառայութեան միւսանգամ յերկիւղ, այլ առէք զՀոգին որդեգրութեան, որով աղաղակեմք Աբբա` Հայր: Նոյն ինքն Հոգին վկայէ հոգւոյս մերում, եթէ եմք որդիք Աստուծոյ: – Եւ եթէ որդիք, ապա եւ ժառանգք. ժառանգք Աստուծոյ եւ ժառանգակիցք Քրիստոսի…»: Հռ., Ը 15:
[11] «Իսկ զայնոսիկ, որք յառաջագոյն մկրտեալք լինին, միայն զխոստովանութիւն առեալ եւ ապաշխարութիւն եդեալ եւ սուրբ միւռոնաւն ճակատն դրոշմեցէք եւ զգայարանսն, ասելով` «յանունն Հօր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն Սրբոյ», եւ ապա խառնեցէք ի հօտն Քրիստոսի»: Ս. Ներսես Շնորհալի, Ընդհ., 314:
[12] Գործք, Ը 14-17. ԺԹ 5-. Եփ., Դ 30:
[13] Ա Հովհ., Բ 20, 27. Բ Կոր., Ա 21, 22 և այլն:
[14] Գործք, Ը 17. ԺԹ 6. Եբր., Զ 2. Հովհ., ԺԴ 16-17. Հռովմ., Ը 9:
[15] Գործք, ԺԹ 6. Ա Կոր., ԺԲ 7-11:
[16] Տե՛ս և Կոչումն Ընծ. 9. «Զգրաւական Հոգւոյն սրբոյ ստացարուք ի ձեռն հաւատոցդ, զի ընդունելի լինիլ մարթասջիք յօթեւանսն յաւիտենից: Մատիք ընկալարուք զհոգեւոր դրոշմն խորհրդական, զի ծանօթ մարթասջիք լինիլ Տեառն հօտիդ»:
[17] «Տեսջիր եւ զգոյշ լինիջիր. գուցէ ըստ օրինակին Սիմովնի (Գործք, Ա 13)` մատչիցիս դու ի մկրտութիւն այսր երկմտութեամբ, եւ սիրտ քո ոչ խնդրիցէ զճշմարտութիւն. մեր ուխտելս է եւ քո` զգուշանալ. եթէ հաստատուն կաս ի հաւատս, երանելի ես. եթէ զրկեցար ի հաւատոց անտի, ընկեա՛ զթերահաւատութիւնդ քո եւ յայսմհետէ եւ ողջ լեր: Զի ի ժամանակի մկրտութեան յորժամ մատչիցիս եւ ի ձեռն երիցանցն կամ սարկաւագացն, զի յամենայնի են շնորհքն, ի գիւղս եւ ի քաղաքս, ի տգէտս եւ ի գիտունս, եւ ի ծառայս եւ յազատս, քանզի ոչ եթէ մարդկանէ են շնորհքն, այլ յԱստուծոյ ի ձեռն մարդկան տուեալ. դու մատչիս առ այն, որ մկրտին. մատիր դու մի՛ յերես հայեցեալ, որ երեւին քեզ վասն Հոգւոյն Սրբոյ, վասնորոյ այս ամենայն ասացաւ, զի եւ սա պատրաստեալ է դրոշմել զոգիս քո եւ տալ քեզ կնի՛ք, յորմէ դողան դեւք առհասարակ:
Երկնաւոր իմն եւ աստուածեղէն է պարգեւս, որպէս եւ գերեալ է, յոր եւ հաւատացէք եւ դրոշմեցարուք յոգին աւետեաց ի սուրբն, որ զչափ առնու զոդւոյն ձերոյ եւ ոչ արկանէ զմարգարիտն առաջի խոզաց: Եթէ թերահաւատ ես, այժմ մարդիկ մկրտեն զքեզ. Հոգին Սուրբ ոչ մկրտէ զքեզ. ապա թէ հաւատքով մատիցես, մարդիկ մատակարարեն զայս, որ երեւիս, այլ Հոգին Սուրբ տայ զայն, որ ոչն երեւի»: Կոչ. Ընծ., 347:
Արշակ Տեր-Միքելյան
«Հայաստանյայց Սուրբ Եկեղեցու Քրիստոնեականը» գրքից
