Այսօր հնչում են, մեղմ ասած, վտանգավոր հայտարարություններ, դրանք հանցագործ արտահայտություններ են՝ 120.000-ը հակադրել 3 միլիոնին. Բագրատ Սրբազան

2015 թվականին 1988-ի արցախյան շարժման համատեքստում մի առիթով այն ժամանակ Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի Եկեղեցական հայեցակարգային հարցերի գրասենյակի տնօրեն Տ. Բագրատ եպիսկոպոս Գալստանյանը, զերծ մնալով քաղաքագիտական մեկնաբանություններից և գնահատականներից, նշել էր, որ այդ օրերին զգացմունքը զիջեց ռազմավարությանը, և գրեթե անիրականանալի տարածքային նկատվող պահանջը վերածվեց ճիշտ գնահատված ազգերի ինքնորոշման պայքարի:

Հիշելով անկախականի իր պայքարը, Բագրատ Սրբազանը շարունակել էր, թե այն ժամանակ Անկախությունը որպես առաջնայնություն համարողները փոքրաթիվ էին:

«Գիտեք, «անկախական» եզրը այն օրերին (ես և իմ ընկերները 17-18 տարեկան էինք) մեր՝ ԱԻՄ-ի անդամների, կամ անկախությունը որպես մեր բոլոր հարցերի լուծումների ճանապարհ առաջնորդների և առաջարկողների հասցեին արտասանվող հեգնական արտահայտություն էր, իսկ մեզ համար պատիվ էր: Ունեինք «Անկախության Պատը» Ազատության հրապարակում, որը կարծես մի մեծ ու բաց պատի թերթ լիներ բազմահարյուր գրություններով: Այնտեղ նաև հսկայական պաստառով կախված էր Տերունական աղոթքը՝ Յանուն Հօր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն Սրբոյ սկզբնավորությամբ: Մասնակցում էինք նախ «Անկախություն», ապա «Ինքնորոշում», «Սվոբոդա» թերթերի և «Հայրենիք» ամսագրի պատրաստման և տարածման աշխատանքներին: Այսօր իմ շատ մտերիմների մեծ մասն այդ տարիների իմ ընկերներն են՝ իրենց ընտանիքներով: Ցավոք, նաև շատերը զոհվեցին մեր ազատամարտում: Պետք է նշեմ, որ ոչ թե ես եմ եղել Նախախորհրդարանի անդամ, այլ Նախախորհրդարանը ԱԻՄ-ի նախաձեռնությունն էր՝ պատրաստվելու անկախությանը: Այն շատ բուռն քննարկումների, գաղափարական տարբերություններով հանդերձ, զանազան կազմակերպությունների մի հրաշալի հարթակ էր: Աստիճանաբար անկախության գաղափարը դառնում էր շատերի գիտակցությունը և, բնականաբար, անկախության առաջնորդների ընդհատակից դուրս եկած և փառապանծ ճանապարհ անցած Ազգային Միացյալ Կուսակցության անդամների՝ Պարույր Հայրիկյանի, լուսահոգի ազգային հերոս Մովսես Գորգիսյանի, Մեխակ Գաբրիելյանի, Սուսաննա Ավագյանի, Ազատ Արշակյանի, լուսահոգի Աշոտ Նավասարդյանի, Գևորգ Միրզոյանի գլխավորությամբ և շնորհիվ, ովքեր այդ օրերին ոչ թե ընդդիմացան Արցախյան շարժմանը, այլ համբերությամբ և իմաստուն համադրմամբ կարողացան փաստել անկախ Հայաստանի անհրաժեշտության մասին: Այն ժամանակ ամեն ինչ նոր և մի տեսակ եթերային էր, համատարած լծված էինք արտաքին թշնամու դեմ՝ բոլոր հնարավոր միջոցներով»,- 2015 թվականի մեր զրույցում պատմել էր այսօր արդեն Տավուշի թեմի առաջնորդ Բագրատ եպիսկոպոս Գալստանյանը:

2015 թվականին Հայաստանի Հանրապետությունը և Արցախի Հանրապետությունը շարունակում էին պահպանել Արցախյան առաջին պատերազմի հաղթանակը, այսօր՝ 2023-ին, ոչ միայն մսխված են այդ հաղթանակները, այլև Արցախը, մոտ 2 ամիս է՝ շրջափակման մեջ է, Հայաստանի ինքնիշխանությունը ևս վտանգի տակ է, մեղմ ասած:

Ուստի հարկ համարեցի Բագրատ Սրբազանի հետ հիշել մեր զրույցը, ընդհանրություններ գտնել 1988-ի արցախյան շարժման և այսօր Արցախում ստեղծված իրավիճակի միջև:

– 1988-ը մնալու է մեր պատմության ամենալուսավոր էջերից և կետերից մեկը, որն ուղղակիորեն վկայում է մեր ազգի մեծ ուժականության, հավաքական երազի և ձգտումների մասին, ինչպես նաև՝ այն համառ կամքի, որը միտված էր միայն հաղթանակներ կերտելուն: 88-ը շատերի համար անակնկալ սկսվեց, բայց այն պատրաստվում էր, ըստ էության, երկար ժամանակ, կարող եմ ասել՝ նույնիսկ 1965-ից, երբ առաջին անգամ հայտնվեցին պահանջատիրության առաջին ծիծեռնակները Երևանի փողոցներում՝ Ապրիլ 24-ի սգատոնի համատեքստում:

Այն, կարելի է ասել, իրականություն դարձավ նաև այն ներքին ընդհատակյա շարժումների պատճառով, որը հիմնականում պայմանավորված էր ԱՄԿ-ի՝ դեպի անկախության տանող պայքարով՝ բազմաթիվ նահատակների գնով: Եվ այս բոլորը միասին, միախառնված, միաձուլված, կարծում եմ, որպես հեղեղ կամ ներքին պոռթկում՝ արտահայտվեց 1988-ին, երբ մի փոքրիկ շարժումը՝ փետրվարի 18-ին սկսած և պայմանավորված 1921 թվականի փետրվարյան ապստամբությամբ՝ կազմակերպված ԱԻՄ-ի կողմից, դարձավ այն թթխմորը, որը վերաճեց մի ամբողջ ազատամարտի, Անկախության, Արցախի ազատագրման, և վերստին վկայեց մեր արժանապատիվ ապրելու իրավունքի մասին:

Ինչ վերաբերում է 1988-ի և այսօր Արցախում տիրող իրավիճակի նմանություններին, ապա ոչ թե 1988-ի շարժմանն է նմանվում, այլ 1987-ին է նմանվում ավելի: Այն օրերին, երբ թվում էր, թե ոչ մի բան գոյություն չունի, ոչ մի արտառոց բան չի կատարվել, ինչ-որ առումով շատերը պատրաստ չէին 1988-ը տեսնել որպես այդպիսին, և խմորվում էր թե՛ Արցախում, թե՛ Հայաստանում: Հայաստանում առաջնորդությունը ընդհատակից դուրս էր եկել, և ԱՄԿ-ն արդեն ԱԻՄ-ի տեսքով էր գլխավորում անկախական պայքարը: Եվ կարելի է ասել, որ Հայաստանում որևէ նախանշան չկար Ազգային ազատագրական պայքարի: Բայց միանգամից բոլորի համար անսպասելի, այդ ճնշումները, որ տեղի էին ունենում Արցախում, միանգամից պոռթկաց: 1988-ի հետ նմանությունն այն է, որ այն օրերին ևս Արցախը շրջափակման մեջ էր գտնվում, անընդհատ ռեպրեսիաներ էին, մյուս կողմից, նաև սովետական զորքերն էին և իրենց զանազան արգելափակումներով խոչընդոտում էին երթևեկումը Հայաստանի և Արցախի միջև, սրան գումարած՝ կային ադրբեջանցիներով բնակեցված գյուղեր, որը իր հերթին՝ վտանգ էր ստեղծում:

Հետագայում արդեն՝ ռմբակոծվող Ստեփանակերտ, «Կոլցո» օպերացիաներ, ձերբակալվում էին բոլոր հայրենասիրական ուժերը, որոնք մտածում էին Արցախի անկախության կամ Մայր Հայաստանին միանալու մասին: Այսինքն, բոլոր կողմերից ճնշված, ճզմված վիճակ էր՝ բոլոր առումներով, այսինքն՝ և՛ ներսից, և՛ դրսից: Ինչ-որ առումով նույնիսկ ավելի ծանր պահ կար, քան այսօր: Ավելի ծանր այն իմաստով, որ սպասումների չարդարացված վիճակ էր ասես, բայց, Փառք Աստծո, կարողացավ հայ ժողովուրդը ճեղքել այդ ամբողջ մթնոլորտը՝ միաժամանակ գտնվելով սովետական ռեպրեսիաների ներքո, Կենտկոմն էր ճնշում, սպառնալիքները մեծ էին Հայաստանի ներսում սովետական զորքերի մուտք գործելու և բռնություններ իրագործելու իմաստով, ինչը, օրինակ, տեղի ունեցավ 1990-ի մայիսի 27-ին, երբ հայկական ջոկատների և խորհրդային զորքերի միջև Երևանի երկու տարբեր վայրերում տեղի ունեցան բախումներ, սպանվեցին մարդիկ: Հիշենք կայարանի հայտնի դեպքը:

– Արցախյան շարժման, գոյամարտի օրերին Արցախի նկատմամբ Հայաստանի իշխանությունների և այսօրվա ղեկավարների վերաբերմունքի մասին ի՞նչ կասեք, այդ առումով այսօր ավելի վա՞տ է, թե՞…

– Նախ՝ շարունակելով նախորդ միտքս, պիտի ասել, որ կային մարդիկ, որոնք ակտիվ ներգրավված էին այդ պայքարի մեջ, և կային մարդիկ, որոնք կամ անտարբեր էին, կամ զգուշավոր: Այդուհանդերձ, շունչը պայքարի զգացվում էր ամբողջ Հայաստանում՝ զինված պայքարի, ակտիվ ցույցերի, միտինգների իմաստով: Գոյություն ուներ կազմկոմիտե, «Ղարաբաղ» կոմիտե, ակտիվ գործում էր ԱԻՄ-ը:

Այսօրվա հետ տարբերությունը հենց այդ շնչառությունն է, Հայաստանում լայն իմաստով ժողովրդական աջակցություն կար Արցախին, կար պայքարի համառ դրսևորում, որն այս փուլում դեռ տեսանելի կերպով բացակայում է:

Վերջինը պայմանավորված է նաև ՀՀ իշխանությունների վերաբերմունքով, իհարկե,  դա այն ժամանակ էլ չէր փայլում, այդուհանդերձ, ներքին խրախուսանք, քաջալերանք գոյություն ուներ: Այսինքն, այնպես չէր, որ այս օրերի սովետական նոմենկլատուրայի պատասխանատուներն ամբողջությամբ հրաժարվում էին Արցախից, ոչ, պարզապես նրանք ճանապարհների փնտրտուքն էին տարբեր կերպ տեսնում, լուծումները: Այլ կերպ՝ ուզում էին երկրի մեջ փոփոխություն անել, որը կամ չար ինքնախաբեություն էր, կամ սխալմունք: Բայց ներքին աջակցություն, վստահաբար, գոյություն ուներ, անգամ հրաժարականներ էին լինում, որովհետև կար պատկերացում՝ եթե իրենք չեն կարողանում խնդիրը լուծել, չպետք է խոչընդոտել ուրիշներին լուծել այն: Մինչդեռ այսօր լրիվ տարբեր է, լրիվ հակառակ, և նույնիսկ հնչում են արտահայտություններ, որոնք վտանգավոր համարելն ամենամեղմն է, դրանք հանցագործ արտահայտություններ են ուղղակի և՛ ազգային, և՛ մարդկային տեսանկյունից, օրինակ, 120.000-ը հակադրել 3 միլիոնին, և՝ հակառակը: Սա մարդկային արժեքից զուրկ և զերծ լինելու բացառիկ օրինակ է: Մեր ամենամղձավանջային իրավիճակում չէինք մտածի նման արտահայտություններ լսելու մասին որևէ ժամանակ:

– Արցախի հարցի լուծման, այսօրվա իրավիճակից դուրս գալու բանալին որտե՞ղ է՝ Երևանո՞ւմ, թե՞ Արցախում:

– Խնդրի լուծումը կամ լուծման ծանրակշիռ կետը Երևանն է, և այդպես էլ պետք է մնա: Բայց ճնշումն ու ազդեցությունը, ինչպես 1988-ին էր, որտեղից ճառագեց ամեն ինչ, կարծում եմ՝ Արցախում է: Այսօրվա մեր համատարած իրավիճակի մեջ Արցախն ուղղակիորեն փրկում է հայության պատիվը, բառիս բուն իմաստով Արցախը փրկում է մեր արժանապատվությունը: Եվ ես համոզված եմ, որ այսօր մեր քույրերի և եղբայրների՝ աշխարհին մարտահրավեր նետած պայքարի գնով վերստին վերականգնվելու է մեր ողջ հայության արժանապատիվ գոյության իրավունքը:

– Իսկ Տավուշում ի՞նչ մթնոլորտ է, ժամանակ առ ժամանակ ադրբեջանական կողմը խոսում է Տավուշի գյուղերի նկատմամբ իր հավակնությունների մասին: Այսինքն, Տավուշի գլխին էլ կա կախված վտանգ, մարդիկ այս վտանգը լրջորեն զգո՞ւմ են:

– Կասեմ՝ այնպես, ինչպես Հայաստանում ընդհանուր առմամբ, պարզապես մի քիչ այլ կերպ: Իհարկե, այնպես չէ, որ ժողովուրդն ամբողջությամբ անտարբեր վիճակում է, տարբեր մարդիկ կան: Մեծամասամբ մտահոգությունը մեծ է, և մարդիկ չհամակերպվելու տրամադրություն ունեն:

Անշուշտ, մարդիկ մտահոգ են, դրա հետ մեկտեղ՝ պայքարի պատրաստ, և ոչ միայն Տավուշի համար: Այդուհանդերձ, կան տարբեր շերտեր, ինչպես բոլոր վայրերում. կան մարդիկ, որ ելնելով շահից կամ այլ նկատառումներով կողմ են իշխանությունների վարած քաղաքականությանը, ինչ-որ տարածքներ հանձնելու ճանապարհով «խաղաղություն» ունենալուն, կան մարդիկ, որոնք ուղղակի հետաքրքրված չեն, նրանք քիչ մաս են կազմում: Բայց կան բավականին մարդիկ, որոնց համար անընդունելի է այս վիճակը բոլոր առումներով, և ոչ միայն Տավուշի հետ կապված: Ինձ համար անընդունելի է ինչպես Արցախի պարագան, այնպես էլ Տավուշի, բոլոր եզրագծով՝ Սյունիքից մինչև Վարդենիս: Տարբերություն չկա, մեր տղաներն են, մեր բանակն է կանգնած այդտեղ: Մենք չենք կարող խնդիրները տեղայնացնել և ասել՝ մեզ չպատահի…, այդուհանդերձ, զգացողությունները սրվում են, երբ քեզ է առնչվում: