«Պատասխանատվության պետք է ենթարկվի ոչ թե նման վայրագություններ կատարած զինվորը, այլ նա, ով ուղարկել է այդ զինվորին»

«Արմենպրես»-ի թղթակիցը զրուցել է Արցախի Հանրապետության մարդու իրավունքների պաշտպան Յուրի Հայրապետյանի հետ:

– Պարոն Հայրապետյան, վերջին օրերին Ադրբեջանը ղարաբաղա-ադրբեջանական շփման գծում լայնածավալ ռազմական գործողություններ էր սկսել՝ այդ ընթացքում թույլ տալով ռազմական հանցագործություններ, թիրախավորելով քաղաքացիական բնակչությանը, սպանելով խաղաղ բնակիչների և խոշտանգելով զոհված զինծառայողների մարմինները: Ի՞նչ քայլեր են արվում այս ամենի համար միջազգային ատյաններում Ադրբեջանին պատասխանատվության ենթարկելու համար: Այդ հարցում համագործակցո՞ւմ եք Հայաստանի ձեր գործընկերոջ հետ:

– Հայաստանի մարդու իրավունքների պաշտպանի հետ մենք, բնականաբար, համագործակցում ենք: Իմ խնդրանքով Հայաստանի մարդու իրավունքների պաշտպան Արման Թաթոյանն այցելել էր Ղարաբաղ: Մենք համարյա երկու օր աշխատել ենք միասին: Մենք գնահատում ենք դա, քանի որ Հայաստանի մարդու իրավունքների պաշտպանի կարողությունները, բնականաբար, ավելի շատ են: Բայց մենք էլ որոշակի քայլեր արել ենք: Սկսեմ նրանից, որ դիմել եմ ՄԱԿ-ի մարդու իրավունքների հանձնակատարին, դիմել եմ Եվրոպայի խորհրդի մարդու իրավունքների հանձնակատարին, ինչպես նաև մարդու իրավունքների պաշտպանությամբ զբաղվող մի շարք միջազգային հասարակական կազմակերպությունների: Ես դիմել եմ նաև Եվրոպայի օմբուդսմենի ինստիտուտին, որի անդամը ինչպես ես եմ, այնպես էլ Ադրբեջանի մարդու իրավունքների պաշտպանը: Դա միջազգային հասարակական կազմակերպություն է, որը համախմբում է եվրոպական երկրների բոլոր օմբուդսմեններին և մարդկանց, ովքեր զբաղվում են մարդու իրավունքների պաշտպանության հարցերով:

Այն շատ հեղինակավոր կազմակերպություն է, որն անմիջականորեն աշխատում է Եվրոպական Միության և Եվրոպայի խորհրդի հետ: Այսքանն արվել է, ես չեմ էլ սպասում, որ մենք շատ շո ւտ իրենց կողմից պատասխան կստանանք: Ես շատ կցանկանայի, որ այդպես լիներ: Այդ կազմակերպությունները, որոնք զբաղվում են մարդու իրավունքների պաշտպանությամբ, պետք է հեռու մնան քաղաքական իրադարձություններից, բայց ինչպես էլ լինի՝ քաղաքական գործոնն ազդում է ու նկատվում է հավասարության նշան դնելու պրակտիկան: Ամեն դեպքում, որոշակի արձագանքներ կան: Ինձ զանգահարում են իմ գործընկերները: Բնականաբար, չեն ցանկանում հանդես գալ հրապարակումներով, որովհետև որոշակի կապեր ունեն նաև Ադրբեջանի մեր կոլեգայի հետ: Երբ ինչ-որ վատ լուր են ստանում, զանգահարում, ցավակցում են ինձ, ինչպես նաև հույս են տալիս, որ ի վերջո օրենքն ու իրավունքը պետք է հաղթեն: Ընդհանրապես, ես այն կարծքին եմ, որ այս գործողությունների ընթացքում Ադրբեջանի առաջնային թիրախը եղել է հենց մեր քաղաքացիական բնակչությունը:

Նպատակն էր մեզ դրանով կոտրել, ցույց տալ, որ կարող է արհամարհել ցանկացած քաղաքակիրթ աշխարհում ընդունված կանոն և թիրախ դարձնել քաղաքացիական բնակչությանը: Եվ այստեղ նշանակություն չունի, թե այդ գործողությունների ընթացքում քաղաքացիական անձանց շրջանում քանի մարդ է տուժել: Մեզ կարող են ասել, որ նման դեպքերում տուժածները պետք է ավելի շատ լինեն, սակայն մարդիկ պետք է մի բան հասկանան, որ Արցախի բնակչությունը առաջին անգամ չէ, որ ռազմական դրության մեջ է:

Մենք տասնյակ տարիներ գտնվում ենք ռազմական դրության մեջ, և փոքրից մինչև ամենածեր մարդը գիտի, թե ինչ է պետք անել նման պարագայում, ոնց պաշտպանել իր կյանքը: Եվ այդ կազմակերպվածութան շնորհիվ մարդիկ էվակուացվել են, իրենք են փորձել ինչ-որ ձևով իրենց կյանքը փրկել: Ձևերը մենք գիտենք: Միայն շնորհիվ այդ կազմակերպվածության մենք քիչ զոհեր ենք ունեցել: Եթե այս ամենը լիներ մեկ այլ երկրում, քաղաքացիական բնակչության շրջանում զոհերն ավելի շատ կլինեին: Նրանք բացահայտ թիրախ են դարձրել մեր մի քանի շրջկենտրոններ՝ Մարտունին, Մարտակարտը, վերջերս Հադրութն էլ է տուժել, Մատաղիսի ու Թալիշի մասին էլ չեմ ասում: Այս ամենը միանշանակ Ժնևյան կոնվենցիայի խախտում է ու համարվում է ռազմական հանցագործություն:

Ժնևյան կոնվենցիաներով արգելվում են քաղաքացիական բնակչության, օբյեկտների դեմ գործողությունները: Մենք գիտենք, որ ադրբեջանցիների գործողությունների արդյունքում մարդկանց տներ են ավերվել, դպրոցներ են տուժել, սպանվել է երեխա, վիրավորվել են երեխաներ: Մտել են տուն ու դաժանաբար սպանել են երեք տարեց մարդկանց: Բացի դրանից, նրանք անդամահատել են այդ մարդկանց:

-Պատրաստվո՞ւմ եք Ադրբեջանին պատասխանատվության ենթարկելու համար դիմել միջազգային ատյաններ:

-Ադրբեջանական զորամիավորումների կատարած վայրագությունների առթիվ Արցախի դատախազությունում, քննչական մարմիններում քրեական գործ է հարուցվել և քննվում է: Այդ քրեական գործի շրջանակներում հնարավոր է առավելագույն փաստեր հավաքել, որոնք կապացուցեն, որ Ադրբեջանի կողմից ռազմական հանցագործություններ են իրականացվել: Նրանք տեղերում զննում են իրականացնում, կատարում են դատաբժշկական և այլ փորձաքննություններ, որոնց որոշումները դառնալու են իրական ապացույցներ: Մենք Ադրբեջանին պատասխանատվության ենթարկելու հարցով, իհարկե, դիմելու ենք միջազգային ատյաններ, բայց թե որ դատարան կդիմենք, դա կորոշենք հետագայում: Բնականաբար, մենք էլ մեր կողմից կանենք մեր քայլերը՝ հիմնվելով այդ փաստերի վրա, որոնք ստանում ենք և դեռ ստանալու ենք մեր քննչական մարմիններից: Ինքներս էլ ենք շարունակում փաստահավաք գործունեություն: Արդեն ամբողջական պատկեր ունենալուց հետո մենք արդեն կորոշենք, թե որ դատարան ենք դիմում: Աշխարհում գործում են տարբեր դատարաններ:

Սա կարծես թե ավելի մոտ է այն դատարանի լիազորություններին, որը կոչվում է միջազգային քրեական դատարան: Մենք պետք է անպայման դիմենք այդ դատարան՝ Ադրբեջանին պատասխանատվության ենրթակելու պահանջով: Եթե անգամ նրանք ասեն, որ իրավասու չեն, մենք պետք է այլ մարմինների դիմենք: Եթե պարզվում է, որ չեն քննում մեր գործը, այստեղ առաջանում է մեկ այլ դատական մարմին ստղծելու անհրաժեշտություն: Մենք գիտենք, որ պատմության մեջ կան այլ դատական մարմիններ, որոնք ստեղծվել են հատուկ որևէ մեկ գործ քննելու համար: Եթե մենք զգանք, որ անգամ 1 տոկոս նման հնարավորություն ունենք, ամեն ինչ պետք է անենք դրա համար:

-Պարոն Հայրապետյան, կարճատև ռազմական գործողությունները լուսաբանել են նաև հեղինակավոր լրատվամիջոցներ, որոնք նույնպես նկարահանել են Ադրբեջանական զորամիավորումների կատարած վայրագությունները: Լրատվամիջոցների հրապարակումները կարո՞ղ են դատարանում ապացույց համարվել:

-Ցանկացած դատարան ոչ թե քարացած մի մարմին է, որը միայն նայում է փաստերը, այլ նաև դատական քննություն է իրականացվում: Դատարանն իրավասու է դա անել, նրանք նշանակում են դատախազ, որին լիազորում են հավաքել լրացուցիչ փաստեր նաև մեդիա հարթակում: Դատարանն օգտագործում է իր հնարավորությունը՝ հավաքված նյութերի ճշգրտությունը ստուգելու համար: Մենք էլ մեր փաստաթղթերում պետք է հղումներ տանք լրատվամիջոցներին, որովհետև իրավունք չունենք կորցնել այն փաստերը, որոնք կան ԶԼՄ-ներում: Այս ամենը պետք է քննվի մեր ապագա դիմումի հիմքում: Ես նրա կողմնակի ցն եմ, որ փաստերը հավաքելուց հետո մենք նստենք հանգիստ քննարկենք իրավապահ մարմինների, պատգամավորների, միջազգային իրավունքի մասնագետների հետ, որոնք հրավիրված կլինեն նաև Հայաստանից, որպեսզի համատեղ ուժերով որոշենք, թե որ դատարան ենք գնում՝ գործող դատարաններից մեկը դիմենք, թե խնդրենք, որ առանձին դատարան ստեղծվի: Բացի այդ, քաղաքացիներն էլ հնարավորություն ունեն սեփական նախաձեռնությամբ, իրենց վնասները փոխհատուցելու համար դիմել Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարան: Դա ժամկետ չունի, եթե անգամ ավելի ուշ արվի, չի խանգարի: Մեր աշխատակիցները հիմա շրջում են հյուրանոցներով, շփվում իրենց բնակավայրերը լքած քաղաքացիների հետ: Նրանք էլ են համարվում տուժած, որովհետև զրկված են բնականոն կյանքից: Ինչի՞ համար մարդ պետք է հյուրանոցում ապրի:

-Եթե դատարանում ներկայացվեն բավարար ապացույցներ, որ Ադրբեջանն իսկապես ռազմական հանցագործուևթյուն է իրականացրել, ի՞նչ պատիժ է սպասվում Ադրբեջանին:

-Այն, ինչ մենք անում ենք, անում ենք նրա համար, որպեսզի Ադրբեջանի ղեկավարությանը պատասխանատվության կանչենք՝ որպես ռազմական հանցագործներ: Մենք գիտենք նման օրինակներ: Չնայած դժվար է բավարարվել միայն դրանով, որովհետև դրանց արածներն այնքան բարբարոսկան են, որ դժվար է ասել, թե միայն այդքանը հերիք է: Եթե մենք իսկապես կարողանանք ապացուցել, իսկ դա ակնհայտ է, որ խաղաղ քաղաքացիական բնակչություն է տուժել, եղել են խոշտանգումներ, ինչը միջազգային մարդասիրական իրավունքի նորմերի խախտումներ են, այս դեպքում կլինի նաև համապատասխան փոխհատուցում: Բայց գլխավորն այն է, որ նրանք ճանաչվեն ռազմական հանցագործներ և ենթարկվեն քրեական պատասխանատվության:

-Պարոն Հայրապետյան, Դուք նշեցիք, որ այս պահին քրեական գործ է հարուցված, որի շրջանակներում կատարված քննության ընթացքում հավաքած փաստերով դիմելու եք միջազգային ատյաններ: Ե՞րբ հնարավոր կլինի ավարտել փաստահավաք գործողությունները և Ադրբեջանին պատասխանատվության ենթարկելու հայցով դիմել միջազգային որևէ դատարան:

-Չեմ կարող ասել, թե որքան կտևի այդ գործընթացը, բայց կարող եմ ասել, որ մենք պետք է շատ արագ աշխատենք: Գիտեք, միջազգային քրեական դատարանը մեծ հեղինակություն ունի, և եթե մենք շատ արագ կարողանանք փաստեր հավաքել ու դիմել այդ դատարան, դա մեզ հնարավորություն կտա որոշակի ժամանակահատվածում՝ մինչև դատարանի որոշում կայացնելը, կանխաել պատերազմի հնարավոր վերսկսումը: Հիմա մենք չենք հավատում, որ հրադադարը վերջնական է ու հակառակորդն էլի լայնածավալ հարձակում չի սկսի: Իսկ դատարան դիմելը մեզ հնարավորություն կտա հավատալ, որ որոշակի ժամանակահատվածում հակառակորդը ռազմական գործողությունները չի վերսկսի:

-Այս ընթացքում հնչել են տարբեր գնահատականներ, որ Ադրբեջանը ռազմական գործողությունների ընթացքում կիրառել է նաև արգելված զինատեսակներ: Այս հարցն ուսումնասիրության առարկա դարձրե՞լ եք:

-Մենք դա էլ ենք ուսումնասիրում: Պետք է հասկանանք, թե հակառակորդի կողմից օգտագործված զենքերը որքանով են արգելված: Նման կասկածներ կան, որ հակառակորդը կիրառել է արգելված զինատեսակներ: Ժնևյան սկզբունքներում կա «զենքի չարդարացված կիրառում» տերմինը, ինչը նշանակում է, որ օգտագործվել է զենք, որն այդտեղ պետք չէ կիրառել: Նրանք իրենց ողջ զինանոցը, զրահատեխնիկան բերել են ռազմաճակատ: Այդքան զենքի կուտակումն արդեն խոսում է նրա մասին, որ նրանք ոչ միայն զինվորի հետ էին փորձում մարտնչել, այլ փորձում էին մաքսիմալ վնաս տալ քաղաքացիական բնակչությանը, ինչը միջազգային մարդասիրական իրավունքի խախտում է:

-Խոսակցություններ եղան, որ Ադրբեջանի բանակի կազմում մարտերին մասնակցել են նաև վարձկան իսլամիստներ:

-Գիտեք, այսօրվա Ադրբեջանը «Իսլամական պետություն» ահաբեկչական խմբավորումից ոչ մի բանով չի տարբերվում: Այդ պետության վարքագիծը շատ նման է «Իսլամական պետություն» ահաբեկչական խմբավորման պահվածքին: Ադրբեջանն էլ մի քանի անգամ հայտարարել է, որ այդ խմբավորման մեջ ներգրավված են Ադրբեջանի քաղաքացիներ: Վերջերս էլ տեղեկություններ են եղել, որ «Իսլամական պետություն»-ն իր վարձկաններին աշխատավարձ չի վճարում: Այս դեպքում պարզ է, որ դրանք վերադառնալու են Ադրբեջան: Իսկ եթե Ադրբեջանը պատրաստ է բանտերից ցանկացած հանցագործի ազատել և ներգրավել մարտական գործողություներում, կարող են իրենց բանակի կազմում օգտագործել նաև «Իսլամական պետության» զինյալների, մոջահեդների:

– Ադրբեջանցիները նաև խոշտանգել են զոհված հայ զինվորների մարմինները: Նման վարքագիծը տեղավորվո՞ւմ է ռազմական հանցագործությունների շրջանակներում:

– Այո, դա էլ է Ժնևյան կոնվենցիաների խախտում: Սա էլ ապացույց է, որ կատարվել է պատերազմական հանցագործություն: Այս դեպքում պատասխանատվության պետք է ենթարկվի ոչ թե նման վայրագություններ կատարած զինվորը, այլ նա, ով ուղարկել է այդ զինվորին: Խոսքն այս դեպքում Ադրբեջանի ռազմաքաղաքական ղեկավարության մասին է:

– Ադրբեջանին պատասխանատվության ենթարկելու առանձին հայցով դիմելո՞ւ եք որևէ միջազգային ատյան, թե՞ համատեղելու եք փաստերը և Հայաստանի հետ համատեղ հայց ներկայացնեք:

– Իհարկե, Հայաստանը միջազգային ատյաններ դիմելու է, ինչը շատ կարևոր է: Բայց մենք էլ պետք է մեր կողմից դիմենք: Շատ հավանական է, որ միջազգային ատյանները հրաժարվեն քննարկել Արցախի դիմումը, քանի որ մեր պետությունը չճանաչված է: Բայց որևէ մեկը չի կարող ասել, թե ինչ կլինի 10 տարի հետո, իսկ քանի որ նման դիմումները վաղեմության ժամկետ չունեն, դրանք կարող են որոշ ժամանակ հետո քննարկման առարկա դառնալ: Եթե անգամ իմանանք, որ չեն քննարկելու մեր դիմումը, մենք չպետք է հուսահատվենք ու ոչինչ չանենք: Պետք է դիմենք ու իմանանք, որ մեր պարտքը կատարել ենք:

Շանթ Խլղաթյան